Η ιεθνής Χρηµατοοικονοµική Κρίση: Επιπτώσεις & Προοπτικές

Η ιεθνής Χρηµατοοικονοµική Κρίση: Επιπτώσεις & Προοπτικές Συνέδριο ΣΕΛΠΕ: Ηοικονοµική κρίση και το ελληνικό εµπόριο 12/3/29 Γκίκας Χαρδούβελης* * Καθηγητής, Τµήµα Χρηµατοοικονοµικής & Τραπεζικής ιοικητικής, Πανεπιστήµιο Πειραιώς Οικονοµικός Σύµβουλος,, Eurobank EFG Group Gikas A. Hardouvelis 1

Η ιεθνής Χρηµατοοικονοµική Κρίση: Επιπτώσεις και Προοπτικές ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. Ηδιεθνήςοικονοµική συγκυρία σήµερα II. Επιπτώσεις στην Ελλάδα και απαιτούµενες πολιτικές Gikas A. Hardouvelis 2

Ι. Η ΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΥΓΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ 1) Η κρίση έγινε οικονοµική 2) Πότε τελειώνει η κρίση; ύο τα κυριότερα προβλήµατα 3) Οι οικονοµικές αρχές αντιδρούν σε όλες τις χώρες Gikas A. Hardouvelis 3

I.1 Παράγοντες που οδήγησαν στην κρίση Οι µακρο-οικονοµολόγοι µέχρι πρόσφατα, αγνοώντας τις υπάρχουσες «φούσκες» και τις παγκόσµιες ανισορροπίες, συζητούσαν σε ποιον ανήκουν τα εύσηµα για την περίοδο του great moderation, δηλαδή την υψηλή ανάπτυξη µε χαµηλό πληθωρισµό. Στην περίοδο 22-27 παρατηρήθηκε η υψηλότερη ανάπτυξη των τελευταίων 4 ετών µε ταυτόχρονο χαµηλό πληθωρισµό. Τώρα το παγκόσµιο πάρτι τελείωσε: η κρίση είναι µαζί µας εδώ και τουλάχιστον 2 µήνες, χειροτερεύοντας συνεχώς τους τελευταίους 6 µήνες εν υπάρχει µία και µοναδική αιτία της κρίσης, αλλά πολλές: µεγάλες παγκόσµιες ανισορροπίες «φθηνό» χρήµα και ρευστότητα από χώρες µε πλεονάσµατα που διοχετεύτηκε κυρίως στις ΗΠΑ «φούσκα» στην αγορά ακινήτων η έκρηξη στην χορήγηση στεγαστικών δανείων χαµηλής εξασφάλισης χωρίς επαρκείς τραπεζικούς ελέγχους για τον αναλαµβανόµενο κίνδυνο οι τιτλοποιήσεις και οι νέες πολύπλοκες και αδιαφανείς µορφές τους Απληστία, δηλαδή η επιδίωξη υψηλών αποδόσεων µε ταυτόχρονη υποτίµηση του αναλαµβανόµενου κινδύνου, το αντίθετο από το Peso Problem Χαλαρή νοµοθεσία και θεσµικό πλαίσιο, regulatory arbitrage ειδικά διασυνοριακά Λανθασµένα κίνητρα των Οίκων Αξιολόγησης, των εταιρικών διοικήσεων, κτλ. Τεράστια µόχλευση βασισµένη στον βραχυχρόνιο δανεισµό των ΧΠΙ που επένδυαν για ίδιο λογαριασµό. Αυτός ο παράγοντας ήταν πολύ σηµαντικός στην επέκταση της κρίσης. Gikas A. Hardouvelis 4

Ι.1 Αύξηση του κόστους χρήµατος για τις τράπεζες σε ΗΠΑ και Ευρωζώνη Σηµαντικά αυξηµένο ασφάλιστρο κινδύνου δείχνει το TED spread (3m Eurodollar - 3m Tbill). Το ίδιο ισχύει και για την Ευρωζώνη (3m Euribor 3m Euro Area Tbills). Μετακύλιση κόστους σε καταναλωτές και επιχειρήσεις το 28 και 29. 5 45 4 35 3 25 2 15 1 5 µ.β. 9/3/29: 18,3 9/3/29: 89,2 5/27 7/27 9/27 11/27 1/28 3/28 5/28 7/28 9/28 11/28 1/29 3/29 Ευρωζώνη ΗΠΑ Gikas A. Hardouvelis 5

Ι.1 Αύξηση κινδύνου χώρας σε Νέα Ευρώπη & Ελλάδα 15 14 13 12 11 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 bps 156 3621 272 Περιθώρια Επιτοκίων µε ΗΠΑ (1-ετή κυβερνητικά οµόλογα σε $) 1111 Ουκρανία Αναδυόµενες αγορές 152 983 3 689 68 617 631 189 61 319 25 Spread µε Γερµανία 275 Σερβία Ρουµανία Βουλγαρία Τουρκία Πολωνία Ελλάδα 29-6-27 9-3-29 Πηγή : Bloomberg, JP Morgan EMBIG Gikas A. Hardouvelis 6

Ι.1 Μπορεί η αύξηση του εξωτερικού χρέους να οδηγήσει στον εφιάλτη των υψηλών περιθωρίων δανεισµού των αρχών του 9; µ.β. 2 18 16 14 12 1 8 1-ετή κρατικά οµόλογα: Ελλάδα - Γερµανία Το περιθώριο έχει αυξηθεί αλλά είναι απίθανο να φτάσει στα επίπεδα των αρχών της δεκαετίας του 9 9/3/29: 275,7 µ.β. 6 4 2 Σεπ-92 Σεπ-93 Σεπ-94 Σεπ-95 Σεπ-96 Σεπ-97 Σεπ-98 Σεπ-99 Σεπ- Σεπ-1 Σεπ-2 Σεπ-3 Σεπ-4 Σεπ-5 Σεπ-6 Σεπ-7 Σεπ-8 Gikas A. Hardouvelis 7

Ι.1 Αύξηση των περιθωρίων: Ένα ευρωπαϊκό φαινόµενο µ.β. 28 26 24 22 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 Περιθώριο 1-ετών οµολόγων έναντι γερµανικού ΑΥΣΤΡΙΑ 124 ΒΕΛΓΙΟ 18 ΦΙΛΑΝ ΙΑ 76 ΓΑΛΛΙΑ 63 ΕΛΛΑ Α 276 ΙΤΑΛΙΑ 152 ΙΡΛΑΝ ΙΑ 269 ΟΛΛΑΝ ΙΑ 29/6/27 9/3/29 83 ΙΣΠΑΝΙΑ 16 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 151 Η αύξησητων ελληνικών περιθωρίων είναι συνεπής µε την αύξηση όλων των υπολοίπων περιθωρίων και τον EMBI+ Έτσι, το µεγαλύτερο µέρος (2/3) της ανόδου οφείλεται στην παγκόσµια τάση αποφυγής του κινδύνου και όχι σε τοπικούς παράγοντες Gikas A. Hardouvelis 8 Πηγή: Bloomberg, JP Morgan EMBIG, Eurobank EFG

Ι.1 Η παγκόσµια οικονοµία αντιµέτωπη µε τη χειρότερη ύφεση της µεταπολεµικής περιόδου 8 7 6 5 4 3 2 1-1 % Παγκόσµιος ρυθµός οικονοµικής ανάπτυξης 1,1 -,5 1961 1965 1969 1973 1977 1981 1985 1989 1993 1997 21 25 29 Πηγή: EFG Eurobank Research Σηµαντική µείωση το 29 και πιθανή αναιµική ανάκαµψη το 21 Gikas A. Hardouvelis 9

Ι.1 Οι δείκτες εµπιστοσύνης καταρρέουν 1.4 είκτες εµπιστοσύνης καταναλωτών και επιχειρήσεων για τις χώρες του ΟΟΣΑ 1.2 1..98.96.94.92.9 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 27 29 Πηγή: Ecowin, ΟΟΣΑ είκτης Καταναλωτικής Εµπιστοσύνης είκτης Εµπιστοσύνης στον Μεταποιητικό Κλάδο Gikas A. Hardouvelis 1

Ι.1 Μειωµένη ανάπτυξη σε όλες τις χώρες 27 28F 29F Ετήσιος ρυθµός οικονοµικής ανάπτυξης (%) Παγκόσµιος ρυθµός ΗΠΑ Ευρωζώνη Ηνωµένο Βασίλειο Ελλάδα Ιαπωνία Κίνα Ρωσία Ινδία Βραζιλία 3,8 2,2 -,5 2, 1,1-2,2 2,6,8-2,9 3,,7-3,1 4, 2,9,2 2,4 -,7-4, 13, 9, 6,8 8,1 5,6-2, 9,2 7,4 4,5 5,7 5,, H επιβράδυνση της παγκόσµιας ανάπτυξης επιταχύνεται µε τη: Ραγδαία πτώση των εξαγωγών εξαιτίας της µείωσης της παγκόσµιας ζήτησης Μείωση των δανείων που χορηγούν οι τράπεζες Πτώση των τιµών των περιουσιακών στοιχείων (µετοχές, ακίνητα, ) Πηγή: Eurobank EFG Gikas A. Hardouvelis 11

Ι.1 Ταχεία η πτώση στο τέλος του 28 15 1 5 ΑΕΠ, Τρίµηνο 28 (ετησιοποιηµένος πραγµατικός ρυθµός αύξησης) 1,2 1,4 5,4 8,5-5 -7,3-6,4-6,1-5,9-5,9-5,2-5,1-4,7-4, -3,9-3,7-3,4-3,4-2,1-1,2-,8 -,5-1 -15-13,4-8,4-8, -8, -9,7-1,8-2 -25-22,6 Korea Japan Mexico Sweden Germany Denmark Portugal Italy USA UK EU EA B elgium Finland France Hungary Spain Iceland Netherlands Canada A ustralia Switzerland Austria Israel Greece Poland Norway Slovakia Gikas A. Hardouvelis 12

Ι.2 Η κρίση συνεχίζεται: ύο τα σηµαντικότερα προβλήµατα 1) Οι απώλειες στην αξία στοιχείων του ενεργητικού δηµιουργούν αποµειώσεις, που δεν µπορούν να καλυφθούν µε αυξήσεις κεφαλαίου, προκαλώντας έτσι χρεοκοπίες. Κυβερνητικές παρεµβάσεις από 11/8 Αλλά νέες απώλειες συνεχίζονται Φερεγγυότητα το νούµερο ένα πρόβληµα. 2) Η διατραπεζική αγορά ουσιαστικά έκλεισε για διάρκειες πέραν της εβδοµάδας Η ρευστότητα πρακτικά εξαφανίστηκε µετά την κατάρρευση της Lehman Σηµάδια επανάκαµψης τον Ιανουάριο του 29, ιδίως στις ΗΠΑ Οι ελλείψεις κεφαλαίων και ρευστότητας αναγκάζουν τα ΧΙ σε πολλαπλάσια αποµόχλευση, περιορίζοντας το νέο δανεισµό περιορισµό οικονοµικής δραστηριότητας Όσο τα προβλήµατα φερεγγυότητας και ρευστότητας παραµένουν άλυτα, είναι δύσκολη ηδιάγνωσητουτέλουςτηςκρίσης Gikas A. Hardouvelis 13

Ι.2 Φερεγγυότητα: Το κύριο πρόβληµα Το κενό µεταξύ αποµειώσεων και κεφαλαιακών αυξήσεων έχει µειωθεί σηµαντικά χάρη στην κρατική συµµετοχή. Το ΝΤ εκτιµά ότι το σύνολο των αποµειώσεωνγιαόλαταχιθαφτάσειτα$2,2 τρισ. Συνολικές αποµειώσεις: $ 1.198,6 Συνολικές αυξήσεις: $ 1.15,3 Συνολική διαφορά: $ 183,3 88 8 72 64 56 48 4 32 24 16 8-8 δις $ 1 Μαρτίου 29 814 354 Χρηµατοπιστωτικός τοµέας* 3 ΗΠΑ ΕΥΡΩΠΗ ΑΣΙΑ Αποµειώσεις Συνολικές αποµειώσεις : $ 658,5 Συνολικές αυξήσεις : $ 355,3 Συνολική διαφορά : $ 33,2 3 Ιουνίου 28 Gikas A. Hardouvelis * Τράπεζες, Ασφαλιστικές εταιρίες, GSEs Πηγή: Bloomberg 14 δις $ 45 4 35 3 25 2 15 1 5 41 222 27 ΗΠΑ ΕΥΡΩΠΗ ΑΣΙΑ Αποµειώσεις

Ι.2 Μείωση κερδοφορίας επιχειρήσεων 4 3 2 1-1 -2-3 -4 % yoy 33,2 ΗΠΑ: Εταιρικά Κέρδη (Αποτελέσµατα γ Τριµήνου, Ετησίως) 33,4 Λίγο πριν το ξεκίνηµα της κρίσης -3,8-12,5 Λίγο πριν την επιδείνωση της κρίσης -31,5-4,3 Τώρα επηρεάζεται και ηκερδοφορία Είναι αδύνατο πλέον να κρυφτούν οι ζηµίες στο Ισολογισµό µε λογιστικές µεθόδους, αφού ηκρίσηδιαρκεί 2 µήνες Q3 6 Q3 7 Q3 8 Χρηµατοπιστωτικός τοµέας Μη χρηµατοπιστωτικός τοµέας Πηγή: US Department of Commerce, Bureau of Economic Analysis, National Economic Accounts Gikas A. Hardouvelis 15

Ι.2 Ελλάδα: Ισχυρή κεφαλαιακή βάση στο τραπεζικό σύστηµα Οι µεγάλες ελληνικές τράπεζες έχουν τον ισχυρότερο λόγο ιδίων κεφαλαίων προς ενεργητικό στην Ευρώπη 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Γερµανία % Κεφάλαια / Ενεργητικό Ελβετία Γαλλία Σουηδία ανία Ην. Βασίλειο Βέλγιο Ισλανδία Ισπανία Πορτογαλία Νορβηγία Ιρλανδία 3/6/28 Φιλανδία Αυστρία Ιταλία Ελλάδα Ελλάδα ΗΠΑ Καλύτερη: EFG Intern/al 13,52% Χειρότερη: DEXIA 1,67% Gikas A. Hardouvelis 16

Ι.2 Έλλειψη Ρευστότητας ΗΠΑ ΕΥΡΩΖΩΝΗ δισ. $ 9 8 7 6 Πλεονάζουσα Ρευστότητα στις Τράπεζες 27/2/29: $ 673,4 δισ. ις 3 25 2 Καταθέσεις στην ΕΚΤ 27/2/29: 14,9 δις 5 4 3 15 1 19/9/28: 1,8 δις 2 1 12/9/28: $ 2,3 δισ. 5 Μαϊ-7 Ιουλ-7 Σεπ-7 Νοε-7 Ιαν-8 Μαρ-8 Μαϊ-8 Ιουλ-8 Σεπ-8 Νοε-8 Ιαν-9 Μαϊ-7 Ιο υλ -7 Σεπ-7 Νοε-7 Ια ν -8 Μαρ-8 Μαϊ-8 Ιο υλ -8 Σεπ-8 Νοε-8 Ια ν -9 Αµερικανικές & Ευρωπαϊκές τράπεζες διακρατούν µετρητά Πηγή: Federal Reserve, ECB Gikas A. Hardouvelis 17

16 14 12 % Ι.2 Ρευστότητα: άφθονη εντός Ελλάδος, όχι όµως και στις χώρες της Νέας Ευρώπης άνεια / Καταθέσεις εκέµβριος 28 11,5 16,7 17,3 17,8 114,2115,4117,8 125,9 14,3 1 82,9 86,2 88,8 92,4 94, 98,2 8 6 4 6,1 39,1 2 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 % άνεια / Καταθέσεις Νοέµβριος 28 Πηγή: ΕΚΤ, Balance Sheet Items data Πηγή: Κεντρικές Τράπεζες Ουκρανία Ρουµανία Σερβία Βουλγαρία Πολωνία Κύπρος Τουρκία ΠΓ Μ Αλβανία Αίγυπτος Σλοβακία Μάλτα Ελλάδα Βέλγιο Κύπρος Λουξεµβούργο Σλοβενία Ιρλανδία Γερµανία Αυστρία Ισπανία Ευρωζώνη Γαλλία Πορτογαλία Ολλανδία Ιταλία Φιλανδία Gikas A. Hardouvelis 18

I.3 Πτώση Επιτοκίων Παρέµβασης 7 6 5 4 3 2 1 % εκ-98 Ιουν-99 εκ-99 Ιουν- εκ- Ιουν-1 εκ-1 Ιουν-2 εκ-2 Ιουν-3 εκ-3 ΕΥΡΩΖΩΝΗ Ιουν-4 εκ-4 Ιουν-5 εκ-5 Ιουν-6 ΗΠΑ Ο µηχανισµός µετάδοσης της νοµισµατικής πολιτικής έχει παραλύσει quantitative Easing ηµοσιονοµική πολιτική ως το µόνο αποτελεσµατικό εργαλείο Ορισµένοι φοβούνται τη µελλοντική αναζωπύρωση του πληθωρισµού, αφού η νοµισµατική και δηµοσιονοµική επέκτασηείναιδύσκολονα αναστραφούν: Όµως, όσο η κρίση διαρκεί, το πρόβληµαείναιο αποπληθωρισµός Gikas A. Hardouvelis 19 εκ-6 Ιουν-7 εκ-7 Ιουν-8 εκ-8 Ενόψει του κινδύνου ολικής κατάρρευσης, οι κεντρικές τράπεζες προέβησαν σε συντονισµένες µειώσεις επιτοκίων και ενέσεις ρευστότητας ΕΚΤ περιορίζεται από το καταστατικό της.

Ιταλία Ι.3 ιεθνή σχέδια διάσωσης τραπεζών Βέλγιο Ελλάδα Νορβηγία Πορτογαλία ΗΠΑ Γαλλία Γερµανία Ισπανία Φιλανδία Ην. Βασίλειο Αυστρία Ολλανδία Σουηδία Ιρλανδία Σύνολο ΕΕ-27 Σχέδια ιάσωσης* 52 δις 19,6 δις 28 δις NOK 35 δις 24 δις $ 2.6 δις 36 δις 5 δις 25 δις 54 δις 5 δις 1 δις 237 δις SEK 1.565 δις 41 δις 2.737 δις % 29 ΑΕΠ 3,2% 5,5% 1,8% 13,5% 13,9% 17,9% 18,% 19,5% 22,4% 27,3% 33,8% 34,2% 39,1% 49,3% 22,% 21,2% Gikas A. Hardouvelis 2 ΗΠΑ Αρχικό σχέδιο διάσωσης TARP $7 δις, 5% του ΑΕΠ Νέοσχέδιοδιάσωσης Financial Stability Plan $2 τρις, 14% του ΑΕΠ Χώρα Ιρλανδία Ην. Βασίλειο Γερµανία Ισλανδία ΗΠΑ Κρατικοποιήσεις Χρηµατοπιστωτικά Ιδρύµατα Anglo Irish Bank, Bank of Ireland, Allied Irish Bank RBS, Bradford & Bingley, Northern Rock, Lloyds Banking Group Commerzbank Landsbanki, Kaupthing Bank Fannie Mae, Freddie Mac, AIG * Συµπεριλαµβάνουν αυξήσεις κεφαλαίου, αγορές στοιχείων του ενεργητικού και εγγυήσεις χρέους.

Ι.3 ιεθνή δηµοσιονοµικά πακέτα ΗΠΑ 28 29-19 ΕΑ-16 29-1 Κίνα 29-1 Ποσό $ 168 δις $ 789 δις 245 δις CHY 4 tr % 29 ΑΕΠ 1,2% 5,5% 2,6% 15,% ΗΠΑ ΕΑ-16 Κίνα Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Congressional Budget Office, Economist ηµοσιονοµικό έλλειµµα (% ΑΕΠ) 28-3,2% -1,7% -,1% 29-8,3% -4,% -2,8% Οι Αµερικανοί πιέζουν για περαιτέρω επεκτατική δηµοσιονοµική πολιτική στην Ευρώπη Πολλοί αναλυτές ισχυρίζονται τα δηµοσιονοµικά µέτρα είναι ανεπαρκή, δεν θα σταµατήσουν την κρίση και θα δώσουν επιχειρήµατα σε όσους αντιδρούν σε κρατικές παρεµβάσεις Gikas A. Hardouvelis 21

ΙΙ. ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Ελληνική «σχιζοφρένεια»: ιαφορετικές βραχυχρόνιες και µακροχρόνιες προοπτικές 1) Η Ελλάδα βραχυπρόθεσµα είναι σε καλύτερη θέση σε σχέση µε τηνυπόλοιπηευρωζώνη. αλλά η ύφεση είναι πλέον προ των πυλών 2) Ο µεγάλος κίνδυνος: Μακροπρόθεσµα, η πιθανότητα στασιµότητας στην Ελλάδα είναι µεγάλη Gikas A. Hardouvelis 22

ΙΙ.1 Υπάρχουν αντοχές στην Ελλάδα Βραχυπρόθεσµα η Ελλάδα µπορεί να αντεπεξέλθει καλύτερα στη κρίση από ό,τι οι ευρωπαίοι εταίροι της, χάρη 1) στην ισχυρή αύξηση στους πραγµατικούς µισθούς αύξηση στην κατανάλωση όπου η Ελλάδα έχει το µεγαλύτερο µερίδιο στο ΑΕΠ στην ΕΕ 2) στοισχυρότραπεζικόσύστηµα, που αντέχει το χρηµατοπιστωτικό σοκ 3) στη σχετικά πιο κλειστή οικονοµία 4) στην απουσία καθετοποιηµένων επιχειρήσεων 5) στην συνέχιση µιας χαλαρής δηµοσιονοµικής πολιτικής µε την ευλογία των Βρυξελών Βοηθάει και η πτώση των επιτοκίων από τα υψηλά Q4-28 Αλλά οι αντοχές απλώς καθυστερούν την έλευση της κρίσης Gikas A. Hardouvelis 23

ΙΙ.1 αλλά η Ύφεση προ των πυλών 2 Λιανικές πωλήσεις σε σταθερές τιµές (ετήσια % αύξηση) 15 1 5-5 -1 εκέµβριος 28: -7,1% Ιαν-96 Ιαν-97 Ιαν-98 Ιαν-99 Ιαν- Ιαν-1 Ιαν-2 Ιαν-3 Ιαν-4 Ιαν-5 Ιαν-6 Ιαν-7 Ιαν-8 Πηγή: ΕΣΥΕ Gikas A. Hardouvelis 24

ΙΙ.1 ΎφεσηπροτωνΠυλών 5 % Άδειες νέων αυτοκινήτων (ετήσια αύξηση %) 4 3 2 1-1 -2-3 -4-5 Ιανουάριος 29: -39,7% Ιαν- Ιουλ- Ιαν-1 Ιουλ-1 Ιαν-2 Ιουλ-2 Ιαν-3 Ιουλ-3 Ιαν-4 Ιουλ-4 Ιαν-5 Ιουλ-5 Ιαν-6 Ιουλ-6 Ιαν-7 Ιουλ-7 Ιαν-8 Ιουλ-8 Ιαν-9 Gikas A. Hardouvelis Πηγή: ΕΣΥΕ 25

ΙΙ.1 Εµφανή Σηµάδια Οικονοµικών υσχερειών 2 Ακάλυπτες επιταγές και απλήρωτες συναλλαγµατικές (ποσά σε, ετήσια αύξηση %) % 252 εκατ. 15 Ιανουάριος 29: 12% 1 5-5 -1 Ιαν-2 Μαϊ-2 Σεπ-2 Ιαν-3 Μαϊ-3 Σεπ-3 Ιαν-4 Μαϊ-4 Σεπ-4 Ιαν-5 Μαϊ-5 Σεπ-5 Ιαν-6 Μαϊ-6 Σεπ-6 Ιαν-7 Μαϊ-7 Σεπ-7 Ιαν-8 Μαϊ-8 Σεπ-8 Ιαν-9 Πηγή: ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ Gikas A. Hardouvelis 26

ΙΙ.1 Πτώση στην πιστωτική επέκταση Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Ετήσιες % µεταβολές Υπόλοιπα 31/12/28 (εκ. ) εκέµβριος 27 εκέµβριος 28 Α. Επιχειρήσεις 132.458 2,6 19,8 1. Εµπόριο 32.985 17,8 2,7 2. Βιοµηχανία 24.873 11,2 17, 3. Κατασκευές 11.257 29,5 36,6 4. Ναυτιλία 1.228 29,7 16,7 5. Λοιπά ΧΙ 8.326 14,6-8,3 6. Τουρισµός 7.32 23,8 2,8 7. Μεταφορές, Επικοινωνίες 4.642 5,3 27,9 8. Γεωργία 3.856 9,3 22,2 9. Ηλεκτρισµός, αέριο, ύδρευση 3.518 44,3 3,9 1. Λοιποί κλάδοι 25.742 25,3 24,8 Β. Νοικοκυριά 117.23 22,4 12,8 1. Στεγαστικά 77.7 21,9 11,4 2. Καταναλωτικά 36.435 22,4 16, - Πιστωτικές 1.44 8,4 1, - Λοιπά καταναλωτικά 26.391 29,3 18,4 3. Λοιπά 3.68 35,6 9,5 ΣΥΝΟΛΟ 249.661 21,5 16,4 Gikas A. Hardouvelis 27

ΙΙ.1 Πτώση σε ιεθνές Εµπόριο, Ναυτιλία, Τουρισµό % ετήσια 14 12 1 8 6 4 2-2 198 1981 1982 Αύξηση Εµπορίου = -,5 + 2,28* αύξηση ΑΕΠ, R2 = 67% (-,52) (8,11) Baltic Dry Index Πτώση ρυθµού αύξησης ιεθνούς Εµπορίου στο,6% το 29 1983 1984 Ρυθµοί µεταβολής Παγκόσµιου Εµπορίου µ.ο. 198-28 = 6,7% Ρυθµοί µεταβολής Παγκόσµιου ΑΕΠ µ.ο. 198-28 = 3,3% 1985 1986 1987 1988 1989 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 29 EFG:,6% 29 IMF:,5% 21 22 23 24 25 26 27 28 29 13 12 11 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2/5/28: 11793 23/2/29: 299 1/1/2 1/5/2 1/9/2 1/1/3 1/5/3 1/9/3 1/1/4 1/5/4 1/9/4 1/1/5 1/5/5 1/9/5 1/1/6 1/5/6 1/9/6 1/1/7 1/5/7 1/9/7 1/1/8 1/5/8 1/9/8 1/1/9 Η πτώση στα κόµιστρα και την αξία των πλοίων έχει επίδραση στα γραφεία της Ελλάδος Κρατήσεις δείχνουν πτώση εσόδων τουρισµού από αλλοδαπή µεγαλύτερη του 15% Gikas A. Hardouvelis Πηγή: ΝΤ, ΟΟΣΑ, Eurobank Research 28

ΙΙ.1 Κακό το κλίµα: Απαισιοδοξία σε επιχειρηµατίες και καταναλωτές 14 13 12 11 1 9 8 7 6 5 4 είκτης Οικονοµικού Κλίµατος Μ.Ο. 2-28 : 11,5 Φεβρουάριος 29: 47,2 Πτώση είκτη κατά 56 µονάδες από 2/28 Ιαν-99 Ιαν- Ιαν-1 Ιαν-2 Ιαν-3 Ιαν-4 Ιαν-5 Ιαν-6 Ιαν-7 Ιαν-8 Ιαν-9 Πηγή: European Commission Gikas A. Hardouvelis 29

ΙΙ.1 Κακό το κλίµα: Απαισιοδοξία σε επιχειρηµατίες και καταναλωτές 5 4 3 2 1-1 -2-3 -4 Μ.Ο. 2-28 : 13,3 Φεβρουάριος 29: -33,2 είκτης Εµπιστοσύνης στους επιχειρηµατίες του Λιανικού Εµπορίου: Πτώση 66 µονάδων από 2/28 Ιαν-99 Ιαν- Ιαν-1 Ιαν-2 Ιαν-3 Ιαν-4 Ιαν-5 Ιαν-6 Ιαν-7 Ιαν-8 Ιαν-9-1 -2-3 -4-5 -6 Μ.Ο. 2-28 : -3,6 Φεβρουάριος 29: -55,4 είκτης Καταναλωτικής Εµπιστοσύνης Νοικοκυριών: Πτώση 22 µονάδων από 2/28 Ιαν-99 Ιαν- Ιαν-1 Ιαν-2 Ιαν-3 Ιαν-4 Ιαν-5 Ιαν-6 Ιαν-7 Ιαν-8 Ιαν-9 Πηγή: European Commission Gikas A. Hardouvelis 3

ΙΙ.1 Απαισιοδοξία επιχειρηµατιών ανά τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας Πτώση εικτών Εµπιστοσύνης Φεβρουάριος 29 Φεβρουάριος 28 8 6 4 2-2 -4 71 63 48 4 33 3 9-6 -16-27 -3-27 -33 7 29-34 17 13 12 2-3 -11-18 -23 Μεταφορές Ψυχαγωγία Επικοινωνίες Λιανικό Εµπόριο ιαχείριση Κεφαλαίων Η/Υ Τουριστικά γραφεία Υγεία Ξενοδοχεία & Εστιατόρια ΧΠΙ Εκπαίδευση ιαχείριση Ακίνητης Περιουσίας 2/28 2/29 Πηγή: European Commission Gikas A. Hardouvelis 31

ΙΙ.1 Επιφυλακτικοί οι καταναλωτές Φεβρουάριος 29 Πρόθεση καταναλωτών για µείζονες αγορές το επόµενο 12µηνο Το 6% των καταναλωτών σκοπεύουν να κάνουν λιγότερες δαπάνες µείζονος µεγέθους Το 13% µόνον σκοπεύουν να κάνουν περισσότερες δαπάνες µείζονος µεγέθους Πηγή: Έρευνες Οικονοµικής Συγκυρίας, Ευρωπαϊκή Επιτροπή & ΙΟΒΕ Gikas A. Hardouvelis 32

ΙΙ.1 Αδυναµία δηµοσιονοµικής παρέµβασης εν υπάρχουν δυνατότητες επαρκούς δηµοσιονοµικής επέκτασης Οι επανειληµµένες παραβιάσεις του ορίου του 3% για το δηµοσιονοµικό έλλειµµα (µόνον το 26 επετεύχθη ο στόχος) αποκλείουν µια πιθανή χαλάρωση του Συµφώνου Σταθερότητας & Ανάπτυξης µετά το 29 από την ΕΕ. Η κυβέρνηση έχει ανακοινώσει σχέδια για µείωση των ελαστικών δαπανών και αύξησης των φόρων. Εάν αυτά τα µέτρα δεν εφαρµοστούν πλήρως, το έλλειµµα του29 αναµένεται να είναι πολύ µεγαλύτερο από ότι προβλέπει η ΕΕ Η πτώση των ηµοσίωνεπενδύσεωνστονπροϋπολογισµό του 29 από 9,65 δις σε 8,8 δις (-8,8%) είναι απογοητευτική και πρέπει να αναστραφεί Ηαναµενόµενη πτώση των εισροών από την ΕΕ από 7,98 δις σε 6,634 δις (-16,9%) πρέπει επίσης να αναστραφεί: Οι δηλώσεις Επιτρόπου Hubner για µεταφορά από το µέλλον στο παρόν κοινοτικών κονδυλίων διευκολύνουν το ξεκίνηµα έργων Gikas A. Hardouvelis 33

ΙΙ.1 Άµεσα µέτρα για την αντιµετώπιση µιας βαθιάς ύφεσης Μελέτη του ΝΤ δείχνει ότι οι υφέσεις στην Ελλάδα είναι πολύ βαθύτερες από ότι στις χώρες του ΟΟΣΑ κρατούν περισσότερο, και κοστίζουν 4-πλάσια σωρευτική απώλεια στο ΑΕΠ Συνεπώς, ανάγκη άµεσων µέτρων αποφυγής βαθιάς ύφεσης 1) Ανακατανοµή δαπανών i. Κατανοµή πόρωνσύµφωνα µε έναδηµοσιοποιηµένο σχέδιο βασισµένο σε µια ανάλυση κόστους οφέλους µε συγκεκριµένες προτεραιότητες και χωρίς να υποκύπτει στις πέσεις συγκεκριµένων οµάδων και συµφερόντων ii. Επιτάχυνση των επενδύσεων µε την αξιοποίηση των ευρωπαϊκών πόρων και των Σ ΙΤ iii. Αύξηση του εισοδήµατος πολιτών µε υψηλή ροπή προς κατανάλωση (π.χ. χαµηλοσυνταξιούχοι) iv. ιασφάλιση της αξιοπιστίας του δηµόσιου τοµέα στις χρηµατικές του συναλλαγές µε τους πολίτες στους σηµερινούς δύσκολους καιρούς 2) Αναδιάρθρωση του φορολογικού µηχανισµού i. Ενίσχυση της διαφάνειας, χρήση νέων τεχνολογιών και καταπολέµηση της διαφθοράς 3) Να επιτραπούν υπερβάσεις στον ΠΥ του 29, αλλά µε διασφάλιση του προσωρινού χαρακτήρα των µέτρων και της επιστροφής στη δηµοσιονοµική πειθαρχεία µε το πέρας της κρίσης 4) Εξασφάλιση της συνέχισης της πιστωτικής επέκτασης προς τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις (αναµένεται ρυθµός µόνον 5% το 29) Gikas A. Hardouvelis 34

ΙΙ.2 Πιθανή η µακροχρόνια στασιµότητα Ηδιαρκήςστασιµότητα και η πραγµατική απόκλιση από την παλιά ΕΕ-15 µπορεί να είναι το αποτέλεσµα των µακροχρόνιων οικονοµικών ανισορροπιών, που είναι βαθιές: Ελλιπής Ανταγωνιστικότητα (που οφείλεται σε πολλούς παράγοντες: Γραφειοκρατία, ολιγοπωλιακή διάρθρωση των αγορών, κλπ.) Γήρανση πληθυσµού και περαιτέρω πιέσεις στα δηµόσια οικονοµικά, τα οποία νοσούν Οι αγορές σήµερα προφανώς επικεντρώνονται στις µακροχρόνιες ανισορροπίες και, έτσι, τα περιθώρια επιτοκίων των ελληνικών οµολόγων δείχνουν ότι αν κάτι παρόµοιο συνέβαινε το 1999, δεν θα µπαίναµε στηνονε. Gikas A. Hardouvelis 35

ΙΙ.2 Ανταγωνιστικότητα σε µακροοικονοµικό επίπεδο % ΑΕΠ 14 9 4 Έλλειµµα Τρεχουσών Συναλλαγών % ΑΕΠ 14 9 4-1 -6-11 -3,9-3,8-2,8-7,8-7,3-6,8-6,6-5,8-7,4-11,1-1 -6-11 -16-21 -14,1-14,4-16 -21-26 -26 1997 1998 1999 2 21 22 23 Εισοδήµατα Αγαθά Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών 24 25 Υπηρεσίες Μεταβιβάσεις 26 27 28 Gikas A. Hardouvelis Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος 36

ΙΙ.2 Καλπάζει το ελληνικό εξωτερικό χρέος Το ελληνικό εξωτερικό χρέος αυξήθηκε κατά 52,4 π.µ. του ΑΕΠ, ή 22% σε 5 χρόνια 2Q 28 : $ 531,7 δισ : 138,2% του ΑΕΠ 2Q 23 : $ 166,2 δισ : 85,8% του ΑΕΠ Σωρευµένα Ελλείµµατα Τρεχουσών Συναλλαγών 2Q 23 2Q 28 : 49 π.µ. ΑΕΠ Σύνθεση Ελληνικού Εξωτερικού Χρέους (2Q 28, Σύνολο: $531,7 δισ) Τράπεζες 33% Άλλοι τοµείς 6% Νοµισµατικές Αρχές 6% Άµεση επένδυση: ενδοεταιρικός δανεισµός 1% Γενική Κυβέρνηση 54% Το 1/3 του εξωτερικού χρέους ανήκει στις τράπεζες, κάτι που µπορεί να παρατείνει το υπάρχον πρόβληµα ρευστότητας εάν η κρίση συνεχιστεί Gikas A. Hardouvelis Πηγή: IMF, OECD, BIS, WORLD BANK Joint External Debt Database 37

16 15 14 13 12 11 1 9 6 5 4 3 2 1 ΙΙ.2 Ανταγωνιστικότητα σε µακροοικονοµικό επίπεδο % Ιαν- 1994 1995 Ιαν-1 1996 1997 Ιαν-2 1998 Ιαν-3 1999 2 Ιαν-4 21 22 Ιαν-5 23 REER ULC Q4 28: 152 24 Ιαν-6 REER CPI Q4 28: 118 25 Gikas A. Hardouvelis 38 26 Ιαν-7 27 Ελλάδα Φεβρ. 29: 1,8% Ιαν-8 28 Ευρωζώνη Φεβρ. 29: 1,2% Ιαν-9 Πραγµατική Σταθµισµένη Συναλλαγµατική Ισοτιµία: Πολύ µεγάληηυπερτίµηση Εναρµονισµένος είκτης Τιµών Καταναλωτή: Κάθε µήνα στην Ελλάδα ο πληθωρισµός υψηλότερος της Ευρωζώνης

ΙΙ.2 Ανταγωνιστικότητα σε µικροοικονοµικό επίπεδο Παγκόσµια Τράπεζα: Το 28 ηελλάδα96η σεσύνολο181 χωρών στην ευκολία άσκησης επιχειρηµατικής δραστηριότητας Θέση Έναρξη Επιχείρησης (ηµέρες) υσκολία Πρόσληψης (-1) Προστασία Επενδυτών (-1) Εξαγωγή Προϊόντος (ηµέρες) Πληρωµή Φόρων (ώρες) Ελλάδα 96 19 33 3,3 2 224 ΟΟΣΑ 13,4 25,7 5,8 1,7 21,5 Πορτογαλία 48 6 33 6 16 328 Τσεχία 75 15 33 5 17 93 Τουρκία 59 6 44 5,7 14 223 Βουλγαρία 45 49 17 6 23 616 Ρουµανία 47 1 67 6 12 22 Πηγή: Ease of doing business 29 Gikas A. Hardouvelis 39

ΙΙ.2 Γήρανση πληθυσµού και πίεση στις συντάξεις και το χρέος ΕΛΛΑ Α 25 21 215 225 25 απάνες Υγείας 5,1 5,4 5,5 5,7 6,8 (% ΑΕΠ) απάνες Εκπαίδευσης 3,4 3,1 2,9 3, 3,1 (% ΑΕΠ) Ποσοστό ηλικιωµένων εργατών 1,9 12, 13,6 17,3 17,4 (55 64) Old-age Dependency Ratio 26,8 28, 3,3 35,8 6,4 27 22 23 24 26 Συνταξιοδοτικές απάνες (% ΑΕΠ) 11,7 13,2 17,1 21,4 24,1 Gikas A. Hardouvelis Πηγή: European Commission 26, ΠΣΑ 28-211 4

ΙΙ.2 Επιπρόσθετα µέτρα για τη διασφάλιση µακροπρόθεσµης ανάπτυξης 1) οµική αλλαγή του συστήµατος υγείας καθώς ο ανταγωνισµός µε τον ιδιωτικό τοµέα επιταχύνεται. 2) Επιτάχυνση των διαρθρωτικών αλλαγών σε εταιρείες του δηµόσιου. 3) Αντιµετώπιση των ολιγοπωλιακών πρακτικών στο εµπόριο, που δηµιουργούν µία τεράστια διαφορά τιµών µεταξύ παραγωγών και καταναλωτών 4) Αναδιάρθρωση του εκπαιδευτικού συστήµατος ώστε να λαµβάνονται υπόψη οι σύγχρονες ανάγκες της οικονοµίας και της κοινωνίας 5) Επίλυση του ασφαλιστικού (πρόσφατη έκθεση ΟΟΣΑ) Gikas A. Hardouvelis 41

Συµπεράσµατα Η κρίση ξεκίνησε από τον εξω-τραπεζικό χρηµατοοικονοµικό τοµέα της οικονοµίας των ΗΠΑ, αλλά µεταδόθηκε διεθνώς λόγω υψηλής µόχλευσης Η Ελλάδα δεν αντιµετωπίζει αντιστοίχου µεγέθους προβλήµατα στον τραπεζικό τοµέα Σε βραχυπρόθεσµη βάση η Ελλάδα αντιµετωπίζει λιγότερα προβλήµατα σε σχέση µε τις υπόλοιπες χώρες µέλη της Ευρωζώνης, αλλά η ύφεση βρίσκεται προ των πυλών Μιαβαθειάύφεσηθαµπορούσε να οδηγήσει σε µακροχρόνια στασιµότητα λόγω των µεγάλων µακροχρόνιων ανισορροπιών της οικονοµίας Τα σηµερινά πολύ υψηλά περιθώρια επιτοκίων (υποδηλώνουν 2% πιθανότητα χρεοκοπίας στα επόµενα 5 έτη) εκφράζουν την ανησυχία των επενδυτών για τις ανισορροπίες αυτές. εν θα µπαίναµε στηνονεµε τέτοιαεπιτόκια. Συνεπώς, µεταξύ µιαςβαθιάςύφεσηςκαιδηµοσιονοµικών υπερβάσεων, θα πρέπει να επιλέξουµε να αποφύγουµε τηνύφεσητο29 χωρίς να θυσιάσουµε την µακροχρόνια σταθερότητα και ανάπτυξη Το φλέγον ερώτηµα: Θα οδηγηθούµε σε ορθολογικές αποφάσεις και σε σωστή κατάταξη των πολιτικο-οικονοµικών προτεραιοτήτων ή µήπως βρισκόµαστε αντιµέτωποι µε µια περίοδο ασθενούς διακυβέρνησης και στάσιµης ανάπτυξης; Οι οικονοµολόγοι ισχυρίζονται ότι κατά τη διάρκεια δύσκολων οικονοµικών συνθηκών, σχεδόν ποτέ δεν λαµβάνουν χώρα σοβαρές διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις. Αλλά η περίπτωση της Ελλάδας είναι διαφορετική: Η κρίση µπορεί να αφυπνίσει πολίτες και πολιτικούς από µια περίοδο εφησυχασµού λόγω της ασπίδας της ΟΝΕ. ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΑΣ!! Gikas A. Hardouvelis 42