Ενημερωτικό Σημείωμα Αθήνα, 3 εκεμβρίου 2013 Την 1η εκεμβρίου 2013, τα τρία νεονικοτινοειδή εντομοκτόνα thiamethoxam (που παράγεται από την Syngenta), imidacloprid και clothianidin (που παράγονται από την Bayer), υπόκεινται σε μερική απαγόρευση δύο ετών στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), άρα και στη χώρα μας. Τα εντομοκτόνα απαγορεύτηκαν λόγω των αποδεδειγμένων επιβλαβών επιπτώσεων τους στις μέλισσες. Όμως η μερική απαγόρευση των νεονικοτινοειδών, ισοδυναμεί με μερική προστασία των μελισσών και της διατροφής μας. Εισαγωγή Τα νεονικοτινοειδή είναι μια σχετικά νέα κατηγορία εντομοκτόνων που προέρχονται από τη νικοτίνη. Λόγω της υψηλής νευροτοξικότητάς τους για τα έντομα, τα συγκεκριμένα εντομοκτόνα είναι εξαιρετικά αποτελεσματικά για τον έλεγχο ορισμένων παρασίτων. Τα νεονικοτινοειδή τα οποία χρησιμοποιούνται για τον ψεκασμό των φυλλωμάτων, σε κόκκους ή ως επικάλυψη των σπόρων, είναι πολύ διαδεδομένα εντομοκτόνα στη γεωργία. Χρησιμοποιούνται στο καλαμπόκι, τον ηλιάνθο, σε οπωροφόρα δέντρα, πατάτες και πολλές άλλες καλλιέργειες. Τα νεονικοτινοειδή έχουν διασυστηματικές ιδιότητες, δηλαδή απορροφώνται από ολόκληρο το σύστημα των φυτών, ενώ τα υπολείμματά τους εντοπίζονται σε όλα τα μέρη των φυτών, συμπεριλαμβανομένης της γύρης και του νέκταρ. Τον Ιανουάριο του 2013, η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (ΕFSA) εξέδωσε τρεις επιστημονικές γνωμοδοτήσεις [1] σχετικά με τους κινδύνους που τίθενται από τα τρία νεονικοτινοειδή. Η ΕFSA εξέτασε τις θανατηφόρες καθώς και υποθανατηφόρες επιπτώσεις στις μέλισσες. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα εντομοκτόνα θέτουν οξείς κινδύνους για τις μέλισσες. Ειδικότερα, η ΕFSA διαπίστωσε ιδιαίτερα οξείς κινδύνους για τις μέλισσες από την έκθεση μέσω της σκόνης, από την κατανάλωση μολυσμένων καταλοίπων σε γύρη και νέκταρ και από την έκθεση στην υγρασία του φυτού (όπως στην περίπτωση του καλαμποκιού). Σε συνέχεια των συμπερασμάτων της EFSA, στις 24 Μαΐου 2013, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, υποστηριζόμενη από τη μεγάλη πλειοψηφία των χωρών της ΕΕ, αποφάσισε να απαγορεύσει εν μέρει αυτά τα φυτοφάρμακα. Η απαγόρευση από την ΕΕ Ο Εκτελεστικός Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 485/2013 της Επιτροπής [2] απαγορεύει τη χρήση των clothianidin, thiamethoxam και imidacloprid στις καλλιέργειες που προσελκύουν τις μέλισσες. Μεταξύ άλλων, ο Κανονισμός απαγορεύει τη χρήση τους ως επικάλυψη των σπόρων (στο έδαφος ή στα φυλλώματα) για τις ακόλουθες καλλιέργειες: καλαμπόκι, ελαιοκράμβη, σόγια, κριθάρι, κεχρί, βρώμη, ρύζι, σίκαλη, σόργο και σιτάρι. Ολόκληρη η λίστα, η οποία περιλαμβάνει επίσης καλλωπιστικά φυτά και φρούτα, μπορεί να βρεθεί στο παράρτημα Ι του Κανονισμού [2]. Από την 1η εκεμβρίου 2013, η εμπορία σπόρων προς σπορά που έλαβαν θεραπεία με τα τρία νεονικοτινοειδή θα πρέπει επίσης να απαγορευθεί. Ο κανονισμός περιλαμβάνει μια σειρά από εξαιρέσεις. Για παράδειγμα, η απαγόρευση δεν ισχύει για χρήσεις σε κλειστά συστήματα, όπως τα θερμοκήπια, ούτε στις καλλιέργειες οι οποίες θεωρούνται μη ελκυστικές για τις μέλισσες, όπως τα δημητριακά που σπέρνονται το χειμώνα. Μια άλλη εξαίρεση είναι ότι η εφαρμογή στα φυλλώματα
επιτρέπεται μετά την περίοδο ανθοφορίας. Η μη επαγγελματική χρήση των τριών εντομοκτόνων επίσης απαγορεύεται. Το κείμενο του Κανονισμού ορίζει ότι εντός δύο ετών από την έναρξη ισχύος της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα προχωρήσει σε επανεξέταση των νέων επιστημονικών στοιχείων που θα λάβει αναφορικά με τα φυτοφάρμακα. Στη συνέχεια, η Επιτροπή θα αποφασίσει κατά πόσον είναι απαραίτητο να άρει την απαγόρευση, να την παρατείνει ή να την κάνει μόνιμη. Κύριες αδυναμίες της απαγόρευσης Η Greenpeace θεωρεί ότι η μερική και προσωρινή απαγόρευση των νεονικοτινοειδών στην ΕΕ είναι ένα καλό πρώτο βήμα. Ωστόσο, το περιορισμένο πεδίο εφαρμογής της απαγόρευσης σημαίνει ότι υπάρχουν αδυναμίες και κενά που εμποδίζουν το επιθυμητό αποτέλεσμα: την προστασία των ευρωπαϊκών μελισσών και της υπηρεσίας που προσφέρουν στην παραγωγή τροφίμων και το φυσικό περιβάλλον. 1. Αγνοούνται άλλα επιβλαβή φυτοφάρμακα για τις μέλισσες. Οι περιορισμοί ισχύουν μόνο για ένα κλάσμα των τοξικών φυτοφαρμάκων που κυκλοφορούν σήμερα στο εμπόριο στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Φυτοφάρμακα όπως chlorpyriphos, cypermethrin και deltamethrin έχουν επίσης εντοπιστεί ως επικίνδυνα για τις μέλισσες, αλλά δεν έχουν ακόμη περιληφθεί στην απαγόρευση. Επιπλέον, τα imidacloprid, thiamethoxam και clothianidin έχουν ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών σε διάφορες καλλιέργειες, και μόνο ένας μικρός αριθμός από αυτές τις εφαρμογές επηρεάζεται από την απαγόρευση. Μια πρόσφατη μελέτη που εκπονήθηκε από την Greenpeace Ολλανδίας και διενεργήθηκε από την Centrum voor Landbouw en Milieu εκτιμά ότι μόνο το 15% της συνολικής χρήσης αυτών των επικίνδυνων φυτοφαρμάκων θα απαγορευτεί. [3] 2. Αγνοείται η επίδραση των τριών παρασιτοκτόνων σε άλλα έντομα-επικονιαστές και ζώα. Η αξιόλογηση της ΕFSA επικεντρώνεται στις μέλισσες και παρέλειψε να λάβει υπόψη επιστημονικές μελέτες που αφορούν τις επιπτώσεις των τριών φυτοφαρμάκων σε άλλα σημαντικά έντομα επικονιαστές και ασπόνδυλα, όπως για παράδειγμα στους βομβίνους (bumblebees), που τρέφονται με τη γύρη των φυτών πατάτας (καλλιέργεια στην οποία εφαρμόζονται αυτά τα φυτοφάρμακα). Αλλά δεδομένου ότι οι κίνδυνοι για τους βομβίνους δεν αξιολογήθηκαν από την EFSA, η χρήση των φυτοφαρμάκων στις πατάτες εξαιρείται από τους περιορισμούς. H EFSA αναγνωρίζει την παράλειψη αυτή: «θα πρέπει να σημειωθεί ότι μία καλλιέργεια ελκυστική στις μέλισσες, δεν είναι απαραίτητα το ίδιο ελκυστική και σε άλλους επικονιαστές. Τα άνθη της πατάτας, για παράδειγμα, αναφέρονται ως μη ελκυστικά για τις μέλισσες, αλλά είναι γνωστό ότι ορισμένα είδη μέλισσας συλλέγουν τη γύρη από τα λουλούδια πατάτας. Επίσης, ο κατάλογος εστιάζει στην έλξη του νέκταρ ή της γύρης και δεν λαμβάνει υπόψη άλλες περιπτώσεις, όπως η σταγoνόρροια (gutation) ή το μελίττωμα» (βλ. Σημείωση 1: αξιολόγηση της EFSA για το Imidacloprid, σελ 17). Οι βομβίνοι είναι συχνά πιο αποτελεσματικοί επικονιαστές από τις μέλισσες. Εξάλλου, το περιορισμένο πεδίο εφαρμογής της απαγόρευσης αγνοεί επιπτώσεις των φυτοφαρμάκων σε άλλα ασπόνδυλα, κυρίως υδρόβια. Πολλά έντομα εκκολάπτονται σε νερό και επηρεάζονται από τη ρύπανση των υδάτων που προκαλείται από τα νεονικοτινοειδή, για παράδειγμα, από συστήματα αποχέτευσης του θερμοκηπίου. Οι επιστήμονες διαπιστώνουν ανησυχητικές επιπτώσεις από αυτά τα νεονικοτινοειδή, όχι
μόνο σε μέλισσες και άλλα έντομα, αλλά και σε θηλαστικά (συμπεριλαμβανομένων των νυχτερίδων) και ψάρια. 3. Αγνοούνται επιστημονικά στοιχεία για τη συνδυαστική επίπτωση των νεονικοτινοειδών Πρόσφατα ευρήματα δείχνουν ότι τα νεονικοτινοειδή επηρεάζουν το ανοσοποιητικό σύστημα. Ως αποτέλεσμα, οι πληγέντες οργανισμοί είναι πολύ πιο ευάλωτοι σε μολυσματικές ασθένειες [4]. Ενδεικτικά, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, ένα υψηλότερο ποσοστό των μελισσών που εκτρέφονται από τα κελιά γόνων με υψηλά επίπεδα υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων, συμπεριλαμβανομένων των νεονικοτινοειδών, μολύνθηκαν με το παράσιτο Nosema ceranae σε νεαρότερη ηλικία, σε σύγκριση με εκείνα που εκτράφηκαν με χαμηλότερα υπολείμματα. [5] Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι τα νεονικοτινοειδή επηρεάζουν τους οργανισμούς σε διαφορετικά επίπεδα συγκέντρωσης. Αυτές οι χημικές ουσίες έχουν οξεία τοξικότητα και μπορεί να προκαλέσουν άμεσο θάνατο εάν οι οργανισμοί εκτίθενται σε αυτά σε υψηλότερες συγκεντρώσεις. Ωστόσο, έχουν επίσης υποθανατηφόρο τοξικότητα - όπου οι οργανισμοί δεν πεθαίνουν αμέσως - και χρόνια τοξικότητα - όπου οι οργανισμοί επηρεάζονται από τις χαμηλές δόσεις για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι περιπτώσεις αυτές έχουν γίνει ολοένα και πιο ξεκάθαρες σε πρόσφατες επιστημονικές μελέτες. Η έκθεση σε χαμηλές δόσεις νεονικοτινοειδών μπορεί να επηρεάσει την ικανότητα μάθησης των μελισσών, η οποία είναι ζωτικής σημασίας για να μπορέσουν να εντοπίσουν τα λουλούδια για να τραφούν(desneux et al, 2007). Το νεονικοτινοειδές Ιmidacloprid έχει αποδειχθεί επίσης ότι επηρεάζει τις μέλισσες και σε χαμηλές συγκεντρώσεις, προκαλώντας καθυστερήσεις στις διαδρομές που κάνει η μέλισσα για να τραφεί και αύξηση των απωλειών [6]. 4. Αγνοούνται κοινές οδοί έκθεσης για τις μέλισσες Οι επιστημονικές εκτιμήσεις της EFSA έχουν εξετάσει μόνο κάποιες από τις οδούς έκθεσης στα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα. Ωστόσο, υπάρχουν περισσότεροι τρόποι με τους οποίους οι επικονιαστές εκτίθενται σε φυτοφάρμακα, όπως μέσω της σταγονόρροιας ή του μελιττώματος, τα οποία η EFSA ομολογουμένως δεν έχει αξιολογήσει. Είναι επίσης γνωστό ότι οι μέλισσες συλλέγουν νερό από την επιφάνεια υδάτων, μία οδός έκθεσης που έχει αγνοηθεί εντελώς. Μια τέτοια παράλειψη είναι πολύ σημαντική αν ληφθεί υπόψη ότι σε πολλές ευρωπαϊκές περιοχές έχει βρεθεί το νερό να είναι μολυσμένο από αυτά τα φυτοφάρμακα. 5. εν προβλέπεται σύστημα παρακολούθησης για την αξιόλογηση της βελτίωσης εδομένου ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει αποτύχει να προβλέψει ένα αποτελεσματικό σύστημα έρευνας και παρακολούθησης, είναι σχεδόν αδύνατο να μπορέσει να αξιολογήσει οποιαδήποτε βελτίωση της κατάστασης της υγείας των μελισσών και των πληθυσμών τους, με βάση αξιόπιστες μετρήσεις. Με άλλα λόγια θα είναι σχεδόν αδύνατο για την Επιτροπή να κρίνει, σε δύο χρόνια από τώρα, ποια είναι τα οφέλη που προκύπτουν από την απαγόρευση. 6. Αγνοείται η ανθεκτική παραμονή στο έδαφος Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρέλειψε να λάβει υπόψη το γεγονός ότι τα νεονικοτινοειδή είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά στο έδαφος. Το Imidacloprid είναι γνωστό ότι έχει περίοδο ημιζωής στο έδαφος έως και 229 ημέρες σε μελέτες πεδίου και 997 ημέρες σε εργαστηριακές μελέτες [7], ενώ αντίστοιχα ο χρόνος παραμονής του Clothianidin στο
έδαφος είναι μέχρι και 1.155 ημέρες. Εξαιτίας της ανθεκτικότητας των φυτοφαρμάκων και των διασυστηματικών ιδιοτήτων τους, τα νεονικοτινοειδή συσσωρεύονται με κάθε νέα εφαρμογή και μπορεί να απορροφηθούν από τα φυτά που δεν αποτελούν στόχο ή από άλλες αγροτικές καλλιέργειες που σκόπιμα φυτεύονται στο ίδιο έδαφος κατά τα επόμενα έτη. Σύμφωνα με μελέτη, «τα υπολείμματα των εντομοκτόνων μπορεί να φτάσουν σε πολλές περιοχές γύρω από καλλιέργειες που αποτελούν επίσης βιότοπο για πολλά είδη επικονιαστών. Υπολείμματα εντομοκτόνων μπορούν, για παράδειγμα, να παραμείνουν στο έδαφος του χωραφιού, να μεταφερθούν από τη σκόνη και τον αέρα κατά τη σπορά ή με τους ψεκασμούς, να καταλήξουν σε ύδατα γύρω από τα αγροκτήματα ή στη γύρη και το νέκταρ των καλλιεργούμενων φυτών και των γειτονικών ζιζανίων. Είναι πιθανό να εντοπιστούν και στο κερί των κυψελών» [8]. ύο χρόνια δεν είναι αρκετά! Όσον αφορά την ανθεκτικότητα στο έδαφος, είναι σαφές ότι το περιορισμένο χρονικό πλαίσιο που έχει δώσει η ίδια η Επιτροπή για την αξιολόγηση των επιστημονικών στοιχείων σχετικά με τις βλάβες που προκαλούν τα νεονικοτινοειδή στους επικονιαστές είναι πολύ μικρό. ύο χρόνια δεν είναι αρκετά για να επιφέρουν σημαντική μείωση των συνολικών επιπέδων των βλαβερών φυτοφαρμάκων για τις μέλισσες στα ευρωπαϊκά εδάφη. Επομένως, δεν είναι πιθανό να δούμε σημαντική θετική επίδραση στις μέλισσες και άλλους επικονιαστές, ως συνέπεια της απαγόρευσης. Συστάσεις Η Greenpeace καλωσορίζει τη μερική και προσωρινή απαγόρευση αυτών των τριών τοξικών φυτοφαρμάκων ως ένα απαραίτητο πρώτο βήμα. Αποτελεί ένδειξη ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη-μέλη της ΕΕ αντιμετωπίζουν με σοβαρότητα τις σχετικές επιστημονικές προειδοποιήσεις σχετικά με τη μείωση των πληθυσμών των μελισσών. Ωστόσο, αυτό το πρώτο βήμα θα πρέπει να ακολουθήσουν άλλα μέτρα για την αποτελεσματικότερη προστασία των μελισσών και των άλλων αγρίων επικονιαστών. Η ανησυχητική μείωση των πληθυσμών των μελισσών οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, με τα φυτοφάρμακα που της αφανίζουν να είναι η πιο άμεση αιτία. Οι μελιφόρες μέλισσες αντιμετωπίζουν επίσης δυσκολίες εύρεσης τροφής λόγω της μείωσης της βιοποικιλότητας, και επηρεάζονται από ασθένειες όπως η νοζεμίαση (Nosema ceranae). Αυτά τα επιμέρους αίτια αλληλεπιδρούν μεταξύ τους: οι πεινασμένες μέλισσες είναι πιο επιρρεπείς σε ασθένειες και οι μέλισσες που έχουν δηλητηριαστεί δεν μπορούν να βρουν το δρόμο τους προς τα λουλούδια [9]. Η βιομηχανική γεωργία με τις μονοκαλλιέργειες διαμορφώνει τα ευρωπαϊκά τοπία σε πολλές περιοχές και οδηγεί σε μείωση της βιοποικιλότητας και κατά συνέπεια σε χαμηλή διαθεσιμότητα τροφής για τις μέλισσες και τους άγριους επικονιαστές. Οι επικονιαστές στερούνται τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά και οδηγούνται στην πείνα και τον υποσιτισμό. Οι περιοχές φυσικών οικοτόπων, όπου οι μέλισσες και οι άγριοι επικονιαστές μπορούν ακόμα να βρουν τροφή και μέρη για να φωλιάσουν, έχουν μειωθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Η απαγορεύση ορισμένων φυτοφάρμακων θα έχει περιορισμένη επίδραση, εφόσον τα βασικά διαρθρωτικά προβλήματα και οι βασικές αιτίες του αφανισμού των μελισσών εξακολουθούν να υφίστανται. Η Greenpeace ζητά από τους Ευρωπαϊους πολιτικούς και τον Υπουργό Αγροτικής Ανάπτυξης κ. Τσαυτάρη:
1. Να γίνει μόνιμη η προσωρινή και μερική απαγόρευση και να ισχύσει για όλες τις εφαρμογές των τριών νεονικοτινοειδών. 2. Επέκταση της απαγόρευσης σε άλλες ιδιαίτερα τοξικές για τους επικονιαστές ουσίες, οι οποίες εξακολουθούν να κυκλοφορούν στην ΕΕ, όπως οι clorpyrifos, cypermethrin και deltamethrin. 3. Υποστήριξη και προώθηση των οικολογικών γεωργικών πρακτικών που ωφελούν τις υπηρεσίες επικονίασης μέσα στα γεωργικά συστήματα (αμειψισπορά, περιοχές οικολογικής εστίασης στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις, μέθοδοι της βιολογικής γεωργίας), με την έγκριση εθνικών σχεδίων δράσης για τους επικονιαστές. 4. Βελτίωση της διατήρησης των φυσικών και ημι-φυσικών οικοτόπων γύρω από αλλά και εντός των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Ενίσχυση της βιοποικιλότητας στις γεωργικές εκτάσεις. 5. Αύξηση της χρηματοδότησης για έρευνα, ανάπτυξη και εφαρμογή των οικολογικών γεωργικών πρακτικών που θα οδηγήσουν στην απεξάρτηση από τη χημική καταπολέμηση των παράσιτων και στη χρήση των φιλικών προς το περιβάλλον εργαλείων, τα οποία θα ενισχύσουν την υγεία των οικοσυστημάτων. Οι ευρωπαίοι πολιτικοί πρέπει να κατευθύνουν περισσότερα κονδύλια για την έρευνα για την οικολογική γεωργία υπό την αιγίδα της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) και το ευρωπαϊκό πλαίσιο έρευνας Horizon 2020. Σημειώσεις [1] Scientific assessments by EFSA on imidacloprid, thiamethoxam and clothianidin. Imidacloprid: www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/3068.htm, thiamethoxam: www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/3067.htm, clothianidin: www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/3066.htm [2] Decision by the European Commission to restrict the use of imidacloprid, thiamethoxam and clothianidin (Regulation EU No 485/2013). http://eurlex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:l:2013:139:0012:0026:en:pdf [3] Centrum voor Landbouw en Milieu (2013) Toepassingen, gebruik en verbod van drie neonicotinoïden in de Nederlandse land- en tuinbouw: http://www.clm.nl/uploads/pdf/825-gebruik_toepassing_verbod_neonicotinoiden.pdf [4] Mason, R. et al. (2012) Immune suppression by neonicotinoid insecticides at the root of global wildlife declines. Journal of Environmental Immunology and Toxicology. www.gmfreecymru.org/pivotal_papers/jeit-d-12-00001_proofs.pdf [5] Wu et al. (2012) Honey bees (Apis mellifera) reared in brood combs containing high levels of pesticide residues exhibit increased susceptibility to Nosema (Microsporidia) infection. Journal of Invertebrate Pathology, 109: 326-329 [6] Yang et al. (2008) Abnormal foraging behavior induced by sublethal dosage of imidacloprid in the honey bee (Hymenoptera: Apidae). Journal of Economic Entomology, 101: 1743-1748. [7] Miles (1993) Environmental fate of imidacloprid. www.cdpr.ca.gov/docs/emon/pubs/fatememo/imid.pdf [8] Mullin et al. (2010). High levels of miticides and agrochemicals in North American apiaries: implications for honey bee health. PLoS ONE, 5: e9754. [9] Greenpeace (2013). Bees in decline: A review of factors that put pollinators and agriculture in Europe at risk. www.greenpeace.org/eu-unit/global/eu-unit/reportsbriefings/2013/130409_gpi-report_beesindecline.pdf