ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΡΟΤΥΠΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΒΙΟΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΙΕΘΝΟΥΣ ΑΕΡΟΛΙΜΕΝΑ ΑΘΗΝΩΝ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Σοφία Σπανού Βιολόγος ΠΑΤΡΑ 2010
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΦΥΤΩΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΡΟΤΥΠΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΒΙΟΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΙΕΘΝΟΥΣ ΑΕΡΟΛΙΜΕΝΑ ΑΘΗΝΩΝ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Σοφία Σπανού Βιολόγος ΠΑΤΡΑ 2010
UNIVERSITY OF PATRAS DEPARTMENT OF BIOLOGY SECTION OF PLANT BIOLOGY ECOLOGICAL EVALUATION AND CREATION OF AN EXEMPLAR BIOMONITORING PROGRAMME FOR THE WIDER ATHENS INTERNATIONAL AIRPORT AREA Ph.D. THESIS Sofia Spanou Βiologist PATRAS 2010
Συµβουλευτική Επιτροπή: 1. Γεωργιάδης Θεόδωρος, Καθηγητής, Τµήµα Βιολογίας Πανεπιστήµιο Πατρών. 2. Αρτελάρη Πανωραία, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τµήµα Βιολογίας Πανεπιστήµιο Πατρών. 3. Τηνιακού Αργυρώ, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τµήµα Βιολογίας Πανεπιστήµιο Πατρών. Εξεταστική Επιτροπή: 1. Γεωργιάδης Θεόδωρος, Καθηγητής, Τµήµα Βιολογίας Πανεπιστήµιο Πατρών (Επιβλέπων). 2. Ιατρού Γρηγόριος, Καθηγητής, Τµήµα Βιολογίας Πανεπιστήµιο Πατρών. 3. Τζανουδάκης ηµήτριος, Καθηγητής, Τµήµα Βιολογίας Πανεπιστήµιο Πατρών. 4. Αρτελάρη Πανωραία, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τµήµα Βιολογίας Πανεπιστήµιο Πατρών. 5. Γεωργίου Ουρανία, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τµήµα Βιολογίας Πανεπιστήµιο Πατρών. 6. Τηνιακού Αργυρώ, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τµήµα Βιολογίας Πανεπιστήµιο Πατρών. 7. Πανίτσα Μαρία, Λέκτορας, Τµήµα ιαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων, Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων.
Στη µητέρα µου, που µου εµφύσησε την αγάπη της για τη φύση...
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ... ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΕΥΝΑΣ... 1 KEΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 2.1. ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ- ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ.. 5 2.2. ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ.. 7 2.3. Υ ΡΟΛΟΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ 17 2.4. ΚΛΙΜΑ- ΒΙΟΚΛΙΜΑ... 23 2.4.1. ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ.. 23 2.4.2. ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚA ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚA.. 26 2.5. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ.. 34 3 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ 3.1. EΡΓΑΣΙΑ ΠΕ ΙΟΥ... 41 3.2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 42 3.3. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ... 43 3.4. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ (ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΊΑ GIS)... 46 3.4.1. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ... 47 3.4.2. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ... 47 3.4.3. ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΚΑΙ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ... 49 KEΦΑΛΑΙΟ 4 ο ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ 4.1. ΧΛΩΡΙ ΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ.. 51 4.2. ΧΛΩΡΙ ΙΚΗ ΑΝAΛΥΣΗ. 89 4.2.1. ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΕΣ ΜΟΝΑ ΕΣ 89 4.2.2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΒΙΟΜΟΡΦΩΝ ΒΙΟΦΑΣΜΑΤΑ 90 4.2.3. ΧΩΡΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ. 93 4.2.3.1. ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΑ ΧΩΡΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 98 4.2.3.2. ΕΝ ΗΜΙΚΑ TAXA.. 99 4.2.3.3. ΕΊ Η ΣΕ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ. 108 4.3. ΦΥΤΙΚΑ TAXA ΚΑΙ ΓΕΩΛΟΓΙΚΟ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑ.. 118 4.4. ΕΙ Η ΕΙΚΤΕΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ 124 4.5. ΒΛΑΣΤΗΣΗ... 138 4.5.1. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ.. 138 4.5.2. ΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΩΝ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ. 169 4.5.3. ΑΞΙΟΛOΓΗΣΗ ΒΛAΣΤΗΣΗΣ. 179 4.5.3.1. ΑΞΙΟΛOΓΗΣΗ ΤΥΠΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ.. 179 4.5.3.2. ΕΙΚΤΕΣ ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ... 192 4.5.3.3. ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ - ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΥ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑΤΟΣ (ΓΕΩ- ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ)... 197 i
4.6. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟ- ΧΩΝ ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΩΝ (SITES) 203 4.6.1. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ (SITES).... 203 4.6.2. ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ (SITES)... 228 4.7. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ & ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΤΑ-ΣΗ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ... 234 4.8. ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ / ΕΠΙ ΡΑΣΕΙΣ..... 242 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 5.1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 253 5.1.1. ΧΛΩΡΙ Α.. 253 5.1.2. ΒΛΑΣΤΗΣΗ... 255 5.1.3. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΩΝ (SITES) 257 5.1.4. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΕΚΤΑΣΗ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ.... 260 5.1.5. ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ... 260 5.2. ΒΙΟΠΑΡΑΚΟΛΟYΘΗΣΗ ΠΡΟΤAΣΕΙΣ, ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑ- ΣΜOΣ... 263 5.2.1. ΕΙΣΑΓΩΓH. 263 5.2.2. ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΑΡΑΜEΤΡΩΝ ΚΑΙ ΜΕΘO ΩΝ. 269 5.2.3. ΒΙΟΠΑΡΑΚΟΛOYΘΗΣΗ ΦΥΤΙΚΩΝ ΕΙ ΩΝ. 270 5.2.4. ΒΙΟΠΑΡΑΚΟΛΟYΘΗΣΗ ΤΥΠΩΝ ΕΝ ΙΑΙΤΗΜAΤΩΝ... 281 5.2.4.1. ΤΎΠΟΙ ΕΝ ΙΑΙΤΗΜAΤΩΝ ΠΟΥ ΕΠΙΛEΧΘΗΚΑΝ. 281 5.2.4.2. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΕΩΝ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΕΝ ΙΑΙΤΗΜΑΤΩΝ XΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ.. 283 5.2.4.3 ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΗΣ ΟΜΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΤΗΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΕΝ ΙΑΙΤΗΜΑΤΩΝ.. 285 5.2.5 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ 288 ΦΥΛΛΩΝ... 5.2.6 ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΓΙΑ ΒΙΟΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ. 288 5.2.7. ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΖΩΝΩΝ ΒΙΟΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ.. 290 5.2.8. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΣΧΕΣΗΣ ΚΟΣΤΟΥΣ / ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ- ΤΙΚΟΤΗΤΑΣ.. 290 5.2.9. ΕΠΙΛΟΓΟΣ/ΣΥΝΟΨΗ.. 291 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 293 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑTA ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΠΙΝΑΚΕΣ ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ. 305 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ ΧΑΡΤΕΣ. 329 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ ANAΛΥΣΗ ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΩΝ TWINSPAN. 350 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΤΑΤΑΞΗΣ (HIERARCHICAL CLUSTER ANALYSIS) ΤΩΝ 178 ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΩΝ ΣΕ ΣΚΛΗΡΟΦΥΛΛΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗ. 359 ii
Πρόλογος Πρόλογος Η παρούσα διδακτορική διατριβή δε θα µπορούσε να πραγµατοποιηθεί χωρίς τη συµβολή ορισµένων πολύ σηµαντικών ανθρώπων τους οποίους από αυτή τη θέση θα ήθελα να ευχαριστήσω ξεχωριστά. Τον καθηγητή µου και επιβλέποντα της διατριβής Καθηγητή Θεόδωρο Γεωργιάδη για την επιστηµονική καθοδήγηση, τις πολύτιµες συµβουλές, παρατηρήσεις και ιδέες του. Η εµπιστοσύνη του σε µένα ήταν καταλυτική για την ολοκλήρωση αυτής της προσπάθειας και για αυτό τον ευχαριστώ ιδιαίτερα θερµά. Το πιο µεγάλο ευχαριστώ οφείλω να εκφράσω στην Επίκουρη καθηγήτρια Αργυρώ Τηνιακού η οποία ήταν δίπλα µου καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της διατριβής, βοηθώντας και καθοδηγώντας µε, µε την ουσιαστική επίβλεψη, τις εύστοχες παρατηρήσεις, υποδείξεις, συµβουλές της καθώς και την αµέριστη ηθική συµπαράσταση και αγάπη που απλόχερα µου προσέφερε. Χωρίς όλα αυτά δε θα µπορούσε να είµαι σε αυτή την ευχάριστη θέση, για αυτό της είµαι εξαιρετικά ευγνώµων. Θερµές ευχαριστίες ανήκουν και στην Αναπληρώτρια καθηγήτρια κ. Πανωραία Αρτελάρη, µέλους της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής µου, η οποία µου παρείχε τη βοήθειά της κάθε φορά που τη χρειαζόµουν, προσδιόρισε τα δείγµατα του γένους Limonium και Paronychia και είχε αποφασιστική συµβολή στην ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής. Η υποστήριξή της και τα θετικά της σχόλια στη διάρκεια των προσπαθειών µου ήταν ιδιαίτερα σηµαντική. Ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω και στα µέλη της πενταµελούς εξεταστικής επιτροπής Καθηγητές Iατρού Γρηγόριο και Τζανουδάκη ηµήτριο για τις πολύ εύστοχες παρατηρήσεις και υποδείξεις τους. Τον κ. Τζανουδάκη επιπροσθέτως για τη βοήθειά του µε τα taxa του γένους Allium. Την Επίκουρη καθηγήτρια Ουρανία Γεωργίου για τη βοήθειά της µε τα γένη Anthemis, Bellis και Malcolmia και για την προσοχή µε την οποία διάβασε και διόρθωσε το κείµενο µου. Την Λέκτορα κ. Μαρία Πανίτσα για τις πολύ σωστές της παρατηρήσεις και υποδείξεις, αλλά και για την υποστήριξή και πίστη της στο πρόσωπο µου. iii
Πρόλογος O ρ. Γεώργιος Μηλιαρέσης, τοπογράφος µηχανικός, µε έµαθε όλα όσα ουσιαστικά γνωρίζω γύρω από τα GIS και µε βοήθησε άµεσα και ολόπλευρα σε ότι είχε σχέση µε γεωγραφικά συστήµατα πληροφοριών και τηλεπισκόπηση. Τον ευχαριστώ ιδιαίτερα. Ο ρ. Γεωλογίας κ. Λεονάρδος Τηνιακός, προσέφερε απλόχερα τις γνώσεις του πάνω σε θέµατα γεωλογίας, κλιµατολογίας αλλά και ιστορίας της περιοχής µέσα από τις πολύτιµες συζητήσεις µας και έκανε σηµαντικές παρατηρήσεις και διορθώσεις στα αντίστοιχα κεφάλαια της διατριβής. Η βοήθεια του ήταν καταλυτική και για αυτό τον ευχαριστώ πάρα πολύ. Η Καθηγήτρια κ. Γεωργία Καµάρη µε βοήθησε στον προσδιορισµό του γένους Fritillaria και µε ενεθάρρυνε σε όλη τη διάρκεια της προσπάθειάς µου και για αυτό την ευχαριστώ πολύ. Ιδιαίτερα ξεχωριστές ευχαριστίες ανήκουν στην συνάδερφο µου, αγαπηµένη φίλη και υποψήφια διδάκτωρ Ειρήνη Απλαδά που µε συνόδευσε µε µεγάλη προθυµία στις περισσότερες εξορµήσεις στο πεδίο προσφέροντας µου απλόχερα τις γνώσεις της στη συστηµατική βοτανική, βοηθώντας µε στον προσδιορισµό των περισσότερων taxa. Ένα πολύ θερµό ευχαριστώ ανήκει στον συνάδερφό και πολύτιµο φίλο µου ρ. Γεώργιο Βέρροιο για τις πρωτότυπες ιδέες του και την βοήθειά του, πάντοτε µε µεγάλη προθυµία, στην στατιστική επεξεργασία των αποτελεσµάτων µου. Στον επίσης συνάδερφο ρ. Γεώργιο ηµητρέλλο για τη βοήθεια του στην επιβεβαίωση προσδιορισµών αρκετών ειδών και για την ηθική του συµπαράστασή σε ολόκληρη την πορεία της διατριβής µου. Ξεχωριστές ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω και στην Υπηρεσία Περιβάλλοντος του ιεθνούς Αερολιµένα Αθηνών και ιδιαίτερα στους κυρίους Παναγιώτη Καραµάνο και Αναστάσιο Αναγνωστόπουλο οι οποίοι, µεταξύ άλλων, µου παρείχαν πολύτιµα κλιµατολογικά και στατιστικά δεδοµένα, µε διευκόλυναν και µε βοήθησαν ουσιαστικά και πολύπλευρα καθ όλη τη διάρκεια της διατριβής µου. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω όλα τα µέλη του Εργαστηρίου Βοτανικής του τµήµατος Βιολογίας του Πανεπιστηµίου Πατρών που µου παρείχαν οποιαδήποτε βοήθεια χρειάστηκα µε τον καλύτερο και ευγενικότερο τρόπο. iv
Πρόλογος Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω ένα µεγάλο ευχαριστώ στην οικογένεια µου για την συνεχή υποστήριξη και κατανόησή της όλο αυτό το χρονικό διάστηµα. Είναι για µένα η δύναµή µου για να συνεχίζω. v
vi Πρόλογος
Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή - Αντικείµενο έρευνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΕΥΝΑΣ Η περιοχή της Αττικής δέχθηκε από την αρχαιότητα ακόµα, µεγάλες πιέσεις και επεµβάσεις στο φυσικό της περιβάλλον, ως συνέπεια της πληθυσµιακής συγκέντρωσης, και της οικονοµικής και πολιτιστικής της ανάπτυξης. Παρά ταύτα, διατηρούσε έως τα µέσα του 20 ου αιώνα ένα εξαιρετικό τοπίο µε ποικίλα οικοσυστήµατα. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες η Αττική δέχτηκε τα µεγαλύτερα από κάθε άλλη περιοχή της Ελλάδας, πλήγµατα στο φυσικό της περιβάλλον. Η πληθυσµιακή συγκέντρωση, η άναρχη οικιστική επέκταση, η ρύπανση της ατµόσφαιρας, η καταπάτηση και δόµηση των ακτών, η λατοµική δραστηριότητα, ο αφανισµός των ρεµάτων και η συρρίκνωση της γεωργικής γης, οι µεγάλες πυρκαγιές στα δάση, υποβάθµισαν το φυσικό της περιβάλλον. Το περίφηµο αττικό τοπίο που υµνήθηκε από πολλούς και υπήρξε στοιχείο έµπνευσης του κλασικού πολιτισµού έχασε την παλιά του αίγλη. ιασώθηκαν όµως σηµαντικοί θύλακες, κυρίως στα βουνά και στα νησιά της, ορισµένοι από τους οποίους έχουν ενταχθεί σε κάποιο ειδικό καθεστώς προστασίας. Τα Μεσόγεια, σχετικά µακριά από τους κύριους οδικούς άξονες που συνέδεαν την Αθήνα µε την Ελληνική ενδοχώρα και αποκοµµένα από το Λεκανοπέδιο, µε την παρεµβολή του ορεινού όγκου του Υµηττού, αποτελούσαν αξιόλογο φυσικό πόρο τόσο σε περιφερειακό όσο και σε εθνικό επίπεδο, ως προς την ποιότητα και αποδοτικότητα των εδαφών τους αλλά και ως προς το παραγόµενο προϊόν. Το µεγαλύτερο τµήµα της έκτασής τους καταλαµβανόταν από αγροτική και όπου υπήρχε δασική γη. Τα όρια της δοµηµένης έκτασης ήταν σαφώς καθορισµένα και η µόνη δόµηση που υπήρχε εκτός αυτών ήταν κυρίως πάνω στους µεγάλους οδικούς άξονες. Με την πάροδο του χρόνου, η περιοχή άρχισε να δέχεται πιέσεις από τη διάχυση του αστικού ιστού της Αθήνας. Έτσι, η αγροτική και δασική γη µε τους µικρούς οικιστικούς θύλακες άρχισε να µετατρέπεται σε περιοχή δεύτερης κυρίως αλλά και, µετέπειτα, πρώτης κατοικίας και µικρών εγκαταστάσεων µεταποίησης, εµπορίου κλπ. Τα τελευταία είκοσι χρόνια στην ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων, συντελείται µια ραγδαία και µε επιταχυνόµενους ρυθµούς διαδικασία αστικοποίησης και συρρίκνωσης της αγροτικής δραστηριότητας. Στα µέσα της δεκαετίας του 80 οι αρχικοί οικισµοί της 1
Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή - Αντικείµενο έρευνας περιοχής άρχισαν να περικλείονται από αυθαίρετες κατοικίες και ηµιπαράνοµες βιοτεχνίες. Η επέκταση των οικισµών όµως δεν συνοδεύτηκε από τα απολύτως αναγκαία έργα υποδοµής (αποχετευτικά δίκτυα, συστήµατα βιολογικού καθαρισµού αστικών λυµάτων κ.ά.) µε αποτέλεσµα η αστικοποίηση και αποαγροτοποίηση να λάβουν χαρακτήρα θεσµισµένο, µε καταστροφικά αποτελέσµατα για το φυσικό περιβάλλον. Επιπλέον, η χωροθέτηση και κατασκευή του Αεροδροµίου "Ελευθέριος Βενιζέλος" και της Αττικής Οδού κατέστησε την ευρύτερη περιοχή το σηµαντικότερο ίσως χερσαίο διαµετακοµιστικό κέντρο της χώρας και σε κάθε περίπτωση άκρως ενδιαφέρουσα για παντός είδους επιχειρηµατική δραστηριότητα, ιδίως εκείνες του τριτογενούς τοµέα. Η περιοχή έχει απασχολήσει κατά καιρούς πολλούς ερευνητές διαφόρων ειδικοτήτων (αρχαιολόγους, γεωλόγους κ.ά.). Για την περιοχή των Μεσογείων αλλά και την ευρύτερη περιοχή έχουν δηµοσιευτεί οι εξής εργασίες: Halàcsy E., (1901-1904), Conspectus Florae Graecae, Vol. I-III. Mαυροµµάτης Γ., (1976), Αι οικολογικαί διαιρέσεις της Αττικής. Hermjakob G., (1977), Die aktuelle und potentielle natürliche Hartlaubvegetation Attikas, διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήµιο του Münster (Westfalen), Sarlis G.P., (1992), Contribution to the study of the flora of Attica. Arne Strid & Kit Tan, (1997, 2002), Flora Hellenica Vol. 1 & 2. Skilodimou H., et al., (2006), Spatio-temporal changes to the coastal zone of Vari (Greece), using remote sensing and GIS techniques. Paraskeuopoulos Study of Management and Protection of the coastal zone from the construction and operation of Spata airport Vol. I-III (1992). Στην ευρύτερη περιοχή: Georgiadis Th., Theocharopoulos M. (1984), Contribution à l étude de la végétation de l Attique orientale (Nea Makri) en Gréce. (Prise en compte des impacts urbains et touristiques). Γκούβας Μ., (2001) Οι φυτοκοινωνίες του όρους Υµηττός. ιδακτορική ιατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης. Τέλος, κατά τα χρονικά διαστήµατα 1997-1999 και 2005-2008 πραγµατοποιήθηκε από τον τοµέα Βιολογίας Φυτών του Πανεπιστηµίου Πατρών, ερευνητικό πρόγραµµα µε τίτλο: Biomonitoring Programme Phase I & ΙΙ (Πρόγραµµα Βιοπαρακολούθησης Φυτικών ειδών και ενδιαιτηµάτων - Φάσεις Ι και ΙΙ). Παρότι βρίσκεται πολύ κοντά στο µεγαλύτερο αστικό κέντρο της χώρας και ενώ άλλες περιοχές όπως η Πάρνηθα και η Πεντέλη έχουν µελετηθεί, ως προς τη χλωρίδα και τη βλάστησή τους σε βάθος, δεν υπάρχει ακόµη και σήµερα αντίστοιχη ολοκληρωµένη µελέτη για την περιοχή των Μεσογείων και την ανατολική Αττική γενικότερα. Το κενό αυτό προσπαθεί να καλύψει η συγκεκριµένη διδακτορική διατριβή µε την µελέτη της 2
Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή - Αντικείµενο έρευνας χλωρίδας, της βλάστησης και των φυσικών οικοσυστηµάτων και την οικολογική αξιολόγηση αυτής της περιοχής. Η περιοχή µελέτης, συνολικής έκτασης 247,27 Κm 2 (συγκεκριµένα: 247.270.933,72 m 2 ), περιλαµβάνει κυρίως την πεδιάδα των Μεσογείων και τις πλησίον αυτής περιοχές βορείως και νοτίως, οι οποίες και επιλέχθηκαν µε βάση τη θέση τους ως προς το Νέο ιεθνή Αερολιµένα Αθηνών. Οριοθετείται στο βορρά από τις νότιες παρυφές του Πεντελικού όρους, δυτικά από τις ανατολικές παρυφές του όρους Υµηττού, στο νότο από το Σαρωνικό κόλπο (όρµος Βάρης) και ανατολικά από τον λόφο Μερέντα και τις περιοχές της Βραυρώνας, της Ραφήνας και της Αρτέµιδος. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από το εξαιρετικά ήπιο ανάγλυφο, το οποίο συνίσταται από µία πεδινή περιοχή στο κέντρο την πεδιάδα των Μεσογείων ενώ περιφερειακά εµφανίζονται διάσπαρτες εδαφικές εξάρσεις από χαµηλούς λόφους, µε ψηλότερο αυτόν της Μερέντας νοτιοανατολικά, µε υψόµετρο 587m. Περιλαµβάνει σηµαντικές από οικολογικής άποψης περιοχές, όπως: ο υγρότοπος της Βραυρώνας, που είναι περιοχή Natura 2000 (GR300004), η αλυκή της Αρτέµιδος (Λούτσα) και ο λόφος Μερέντα. Μόνο στον υγρότοπο της Βραυρώνας έχουν καταγραφεί 176 είδη πουλιών, σύµφωνα µε την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, καθώς και σπάνια είδη ζώων, ενώ έχει χαρακτηριστεί από την Αρχαιολογική υπηρεσία ως τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Άλλες περιοχές NATURA2000 πλησίον της περιοχής µελέτης είναι ο Σχινιάς, το Ακρωτήριο Σούνιο και η Πάρνηθα. Λόγω της σηµαντικότητας της περιοχής και των πολλαπλών ανθρώπινων επιδράσεων που αυτή δέχεται στην παρούσα διατριβή, προτείνεται ένα ολοκληρωµένο πρόγραµµα βιοπαρακολούθησης της χλωρίδας και της βλάστησης προκειµένου να διασωθεί, και ενδεχοµένως αναβαθµιστεί, ότι έχει αποµείνει. Για τη σχεδίαση ενός τέτοιου προγράµµατος, που αποτελεί πλέον τη βάση όλων των σχεδίων διαχείρισης φυσικών περιοχών, πρέπει να προηγηθεί επισταµένη µελέτη και αξιολόγηση της χλωρίδας και της βλάστησης, ούτως ώστε να επιλέξουµε τα είδη και τους τύπους βλάστησης που θα παρακολουθήσουµε. Στην παρούσα διατριβή παρουσιάζονται: 1. Τα αποτελέσµατα από τη µελέτη της χλωρίδας και της βλάστησης της περιοχής. 2. Η αξιολόγηση των τύπων οικοτόπων και των επί µέρους περιοχών (sites) στις οποίες υποδιαιρέθηκε η περιοχή προκειµένου να µελετηθεί καλύτερα. 3. Προτάσεις για ένα ολοκληρωµένο πρόγραµµα βιοπαρακολούθησης ειδών και οικοτόπων που βασίζεται σε αυτά τα δεδοµένα. 3
Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή - Αντικείµενο έρευνας 4. Μία σειρά ειδικών χαρτών που κατασκευάσαµε και απεικονίζουν την παρούσα κατάσταση της περιοχής καθώς και την κατάστασή της κατά το παρελθόν. 4
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης KEΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Τα Μεσόγεια, όπου και εντοπίζεται το µεγαλύτερο τµήµα της περιοχής µελέτης, είναι συγκρότηµα δήµων της Ανατολικής Αττικής που αναπτύσσονται ανατολικά του Υµηττού, όρους που τα διαχωρίζει από το λεκανοπέδιο των Αθηνών. Έδρα του συγκροτήµατος είναι τα Σπάτα και επίνειο ο αναπτυσσόµενος λιµένας της Ραφήνας. 2.1. ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ- ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Η Αττική αποτελεί το νοτιοανατολικό άκρο της Στερεάς Ελλάδας. Συνορεύει µε τη Βοιωτία, από την οποία τη χωρίζουν τα όρη Κιθαιρώνας και Πάρνηθα. Από τη γραµµή αυτή των δύο βουνών, η Αττική προχωρεί προς Νότο µεταξύ του Σαρωνικού και του Ευβοϊκού κόλπου και καταλήγει στο ακρωτήριο Σούνιο, ενώ στη νοτιοδυτική της πλευρά βρέχεται από τον Κορινθιακό Κόλπο και συνορεύει µε την Κορινθία (Εικόνα 2.1). Έχει έκταση 2.026 km 2 και είναι γενικά ορεινή, µε βουνά που υψώνονται απότοµα και σχηµατίζουν ανάµεσά τους τέσσερις πεδιάδες: της Ελευσίνας, του λεκανοπεδίου της Αττικής, του Μαραθώνα και αυτή των Μεσογείων. Η τελευταία έχει έκταση 145 Km 2 και περιλαµβάνεται σχεδόν στο σύνολό της στην περιοχή µελέτης. Στο νοτιότερο τµήµα της Αττικής βρίσκονται τα όρη του Λαυρίου (Πάνειον 648 m και Όλυµπος 487 m) ( ΟΜΗ, 1972). Η περιοχή της νοτιοανατολικής Αττικής καλύπτει όλο το νότιο τµήµα του νοµού, και υποδιαιρείται σε δύο ενότητες: τα Μεσόγεια (Γέρακας, Ανθούσα, Γλυκά Νερά, Παλλήνη, Πικέρµι, Ραφήνα, Αρτέµιδα, Σπάτα, Παιανία, Κορωπί, Μαρκόπουλο) και τη Λαυρεωτική (Καλύβια, Κερατέα, Κουβαράς, Παλαιά Φώκαια, Άγιος Κωνσταντίνος, Σαρωνίδα, Ανάβυσσος, Λαύριο). Ο πληθυσµός της περιοχής, από 129.500 κατοίκους που ήταν το 1991, σύµφωνα µε την απογραφή του 2001 ανερχόταν σε 190.850 κατοίκους. Ο αριθµός αυτός εκτιµάται ότι τα τελευταία 3 χρόνια έχει αυξηθεί κατά πολύ. Ενδεικτικά αναφέρουµε τον πληθυσµό της κοινότητας Πικερµίου, ο οποίος από 2.931 κατοίκους που ήταν το 2001, το 2007 εκτοξεύθηκε στους 15.000 κατοίκους, αριθµός που αντιστοιχεί σε ποσοστό αύξησης: 411,77%. (Πηγή: Κοινότητα Πικερµίου, www.koinotita-pikermiou.gr). 5
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Εικ. 2.1. Τοπογραφικός χάρτης Αττικής. 6
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης 2.2. ΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Η Αττική δοµείται από πετρώµατα παλαιοζωικής-µεσοζωικής ηλικίας και ιζήµατα φλύσχη. Η περιοχή µελέτης ανήκει γεωλογικά στην Αττικοκυκλαδική µάζα και συνίσταται από πετρώµατα της Πελαγονικής Υποπελαγονικής ζώνης, τα οποία αντιπροσωπεύονται από µάρµαρα, δολοµίτες, ασβεστόλιθους, φυλλίτες, σχιστόλιθους και κροκαλοπαγή του φλύσχη, ηλικίας Άνω Παλαιοζωικού Παλαιογενούς. Η διαµόρφωση της Αττικοκυκλαδικής µάζας, η οποία συµπεριλαµβάνει το µεγαλύτερο τµήµα της Αττικής, οφείλεται στη µεταµόρφωση των πετρωµάτων συνεπεία της Αλπικής τεκτονικής εξέλιξης (Παπαδέας 2002). Στα γεωµορφολογικά βυθίσµατα του Αττικού διαµερίσµατος τα προαναφερόµενα πετρώµατα καλύπτονται από αποθέσεις του Πλειο-Πλειστοκαίνου, µέσα στις οποίες διακρίνονται κροκαλοπαγή, άµµοι, άργιλοι, µαργαϊκοί ασβεστόλιθοι, πηλοί, ερυθροχώµατα καθώς και άλλοι σχηµατισµοί θαλάσσιων, λιµναίων και χερσαίων φάσεων. Οι λιθολογικοί σχηµατισµοί έχουν υποστεί την επίδραση αλλεπάλληλων τεκτονικών κινήσεων και βαθιάς διάβρωσης τόσο κατά την κατακόρυφη, όσο και κατά την οριζόντια εξάπλωσή τους. Σύµφωνα µε τον Μαριολάκο (1973), είναι δύσκολο να αποσαφηνιστεί η στρωµατογραφική διάρθρωση της Αττικής. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι τα πετρώµατα που αρχικώς σχηµατίσθηκαν ως ιζηµατογενή, υπέστησαν στη συνέχεια την επίδραση πολλών παραµορφωτικών φάσεων, που είχαν ως αποτέλεσµα τη µεταµόρφωσή τους και κατά συνέπεια την αλλοίωση του αρχικού ιστού και την καταστροφή των απολιθωµάτων που περικλείονταν σε αυτά. Το ανατολικότερο τµήµα της Αττικής, όπου και εντοπίζεται η περιοχή µελέτης, καταλαµβάνεται από τη λεκάνη των Μεσογείων και την οµαλή παράκτια ζώνη Ραφήνας - Μαραθώνα (ΕΜΠ 2007). Η πεδιάδα των Μεσογείων καλύφθηκε κατά το ανώτερο Μειόκαινο-Κατώτερο Πλειόκαινο από ποταµολιµναία και θαλάσσια ιζήµατα (Παπαδέας 2002). Η Σειρά σχηµατισµών της περιοχής Υµηττού Νότιας Αττικής και, γενικότερα, της Αττικής, διακρίθηκε από τον Lepsius (1893) σε διάφορους λιθοστρωµατογραφικούς ορίζοντες, προκρητιδικής ηλικίας. Η διάρθρωση αυτή διατηρείται και σήµερα (Eικ. 2.2.α). Οι ορίζοντες σχηµατισµών στους οποίους διακρίνεται η Σειρά Υµηττού-Νότιας Αττικής, από νότο προς βορρά, είναι: i) Οι σχιστόλιθοι Βάρης, ii) Οι ολοµίτες Πυρναρής, iii) To Kατώτερο Μάρµαρο, iv) Oι Σχιστόλιθοι Καισαριανής, v) To Aνώτερο Μάρµαρο 7
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης και vi) τα Ποταµολιµναία και θαλάσσια ιζήµατα. Οι λιθοστρωµατογραφικοί αυτοί ορίζοντες έχουν ως παρακάτω: i) Oι Σχιστόλιθοι Βάρης: Πρόκειται κυρίως για ασβεστιτικούς σχιστόλιθους, που απαντώνται κυρίως στην περιοχή της Βάρης, οι οποίοι από πολλούς ερευνητές έχουν περιληφθεί στα κατώτερα µέλη του ορίζοντα του Κατώτερου Μαρµάρου. ii) Οι ολοµίτες Πυρναρής: Είναι δολοµίτες και δολοµιτικοί σχιστόλιθοι στη βάση του Κατώτερου Μαρµάρου και συνήθως περιλαµβάνονται στον ορίζοντα του µαρµάρου αυτού. iii) Το Κατώτερο Μάρµαρο: Το κατώτερο µάρµαρο αποτελεί τον στρωµατογραφικώς κατώτερο σχηµατισµό που εµφανίζεται στην περιοχή της µεταµορφωµένης Αττικής (Παπαδέας 2002). Είναι ο σηµαντικότερος σε πάχος και επιφανειακή εξάπλωση σχηµατισµός της σχετικά αυτόχθονης Σειράς Υµηττού-Νότιας Αττικής. Ολόκληρος σχεδόν ο κύριος όγκος του Υµηττού και της Μερέντας δοµείται από µάρµαρα του ορίζοντα αυτού, τα οποία είναι συνήθως αδροκρυσταλλικά, υπόλευκα ή τεφροκυανά και κατά θέσεις ροδόχρωµα. Είναι λεπτόκοκκα (µέγεθος κόκκων 0,4-0,6 mm) µε ζαχαρώδη υφή µε παχυστρωµατώδεις ενστρώσεις (πάχος > 5m) (Παπαδέας 2002). Τα µάρµαρα στην περιοχή του λόφου της Μερέντας χαρακτηρίζονται από την πάρα πολύ χαµηλή τους περιεκτικότητα σε Si και Μg (Κουµαντάκης et al. 1986). Το µέγιστο πάχος του Κατώτερου Μαρµάρου, συµπεριλαµβανοµένων και των Σχιστόλιθων Βάρης και των ολοµιτών Πυρναρής, υπερβαίνει τα 800 m. iv) Οι Σχιστόλιθοι Καισαριανής: Είναι κυρίως µοσχοβιτικοί και ασβεστιτικοί σχιστόλιθοι και φυλλίτες, µε ενστρώσεις µαρµάρων, συνήθως λεπτοστρωµατωδών, που υπέρκεινται του ορίζοντα του Κατώτερου Μαρµάρου ή αποτελούν πλευρική µετάβαση των ανώτερων µελών του ορίζοντα αυτού, µε αποτέλεσµα τη µεγάλη διακύµανση του πάχους των σχιστόλιθων αυτών. Ακριβέστερα, το πάχος των Σχιστόλιθων Καισαριανής κυµαίνεται από λίγα µέχρι και 300m περίπου. Οι Σχιστόλιθοι Κασαριανής καταλαµβάνουν µεγάλες εκτάσεις ανατολικά και νοτιοανατολικά της Παιανίας. Στην περιοχή του Κορωπίου εµφανίζουν οφιολιθικά σώµατα (Παπαδέας 2002). 8
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης v) Το Ανώτερο Μάρµαρο: Έχει σηµαντική ανάπτυξη στη βορειοδυτική πλευρά του Υµηττού, όπου τα µάρµαρα του ορίζοντα αυτού υπέρκεινται των Σχιστόλιθων Καισαριανής και εκτείνονται νότια έως την περιοχή της Βάρης- Βουλιαγµένης και Βάρκιζας, ενώ ανατολικά επεκτείνονται στο Κορωπί, στα Καλύβια, στο Πάνειο όρος, στο λόφο Μερέντα και στη Βραυρώνα (Παπαδέας 2002). Συνήθως είναι µάρµαρα λεπτο- έως µεσοστρωµατώδη, χρώµατος τεφρού και σπάνια λευκού. Σε µάρµαρα και κυρίως σε δολοµίτες του ορίζοντα αυτού βρέθηκαν απολιθώµατα, τα οποία δίνουν στον ορίζοντα αυτόν τριαδική ιουρασική ηλικία. (Κατσικάτσος 2002). vi) Ποταµολιµναία και θαλάσσια ιζήµατα: Τα ιζήµατα αυτά έχουν ανωµειοκαινική κατωπλειοκαινική ηλικία. Λιµναία ιζήµατα του ανώτερου Μειοκαίνου κατώτερου Πλειοκαίνου έχουν διαπιστωθεί στη Ραφήνα και στη λεκάνη των Μεσογείων. Στις ακτές της Ραφήνας έχουν επίσης διαπιστωθεί θαλάσσια ιζήµατα κατωπλειοκαινικής ηλικίας πάχους ~20m (Μitzopoulos 1948). Τα θαλάσσια ιζήµατα της Ραφήνας επεκτείνονται προς βορρά στις παραλιακές περιοχές του Μαραθώνα και προς νότο έως την περιοχή της Λούτσας Βραυρώνας. Τα παραπάνω θαλάσσια ιζήµατα (κατώτερο Πλειόκαινο) κάθονται πάνω σε ποταµοχερσαία πετρώµατα και καλύπτονται από εναλλαγές συνεκτικών κροκαλοπαγών, µαργαϊκώνψαµµιτικών ενστρώσεων ασβεστοψαµµίτη, καστανοκκόκινων αργίλων και άλλων ιζηµάτων (Παπαδέας 2002). 9
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Εικ. 2.2.α. Σχηµατική αναπαράσταση των κυριότερων λιθοστρωµατογραφικών οριζόντων της Αττικής (κατά Αυδή 1990). Γενικά µπορούµε να πούµε ότι χαρακτηριστικό της γεωµορφολογίας των Μεσογείων και γενικότερα της περιοχής µελέτης είναι η συνύπαρξη πεδινών και σχετικά εύφορων τµηµάτων γης (Μεσόγεια) και ηµιορεινών άγονων ή εκτάσεων µε θαµνώδη βλάστηση και συστάδες πεύκων. Η περιοχή παρουσιάζει ελαφρώς κυµατοειδές ανάγλυφο το οποίο δηµιουργείται από διάσπαρτες εδαφικές εξάρσεις και µικρούς λόφους. Για λόγους που θα αναπτυχθούν παρακάτω, η περιοχή µελέτης έχει χωριστεί σε τέσσερα επί µέρους τµήµατα, µε κριτήριο τη θέση τους ως προς τον Αερολιµένα: το Ανατολικό, το Νότιο, το υτικό και το Κεντρικό (Eικ. 2.2.β). Εδώ θα παρουσιαστεί µια συνοπτική περιγραφή των γεωλογικών χαρακτηριστικών για κάθε ένα από αυτά τα τµήµατα ξεχωριστά. 10
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Εικ. 2.2.β. Η περιοχή µελέτης και τα 4 τµήµατα στα οποία χωρίστηκε. 11
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Ανατολικό τµήµα Πρόκειται για το τµήµα που βρίσκεται ανατολικά του αεροδροµίου και περιλαµβάνει παραλιακές κυρίως περιοχές, όπως αυτές της Βραυρώνας, της Αρτέµιδος και της Ραφήνας και χαρακτηρίζεται από έντονα κολπώδεις ακτές (Εικ. 2.2.γ). α. β. Εικ. 2.2.γ. Γεωλογία του ανατολικού τµήµατος της περιοχής µελέτης, α) Βραυρώνα, Άρτεµις (Λούτσα), β) Ραφήνα (ΙΓΜΕ 1992). 12
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Νότιο τµήµα Πρόκειται για το τµήµα που βρίσκεται νοτίως του αεροδροµίου και περιλαµβάνει λοφώδεις περιοχές - µε κύριους λόφους αυτούς της Μερέντας και του Κάστρου, της Γωνιάς, της Στρογγύλης, της Στρογγυλοπούλας, του Κέδρου και του συµπλέγµατος λόφων Μπαράκο- ερβίση-καψάλα - καθώς και παραλιακές περιοχές, όπως του όρµου Βάρης και της Αγίας Μαρίνας (Κορωπίου) (Εικ. 2.2.δ). Εικ. 2.2.δ. Γεωλογία του νότιου Τµήµατος της περιοχής µελέτης (ΙΓΜΕ 1992). 13
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης υτικό τµήµα Εικ. 2.2.ε. Γεωλογία του υτικού Τµήµατος της περιοχής µελέτης (ΙΓΜΕ 1992). Πρόκειται για το τµήµα που βρίσκεται δυτικά του αεροδροµίου και περιλαµβάνει πεδινές και λοφώδεις περιοχές µε κύριους λόφους αυτούς της Μπούρας και το σύµπλεγµα των λόφων Πυργάρι-Λοφίο- άσος, που βρίσκονται πολύ κοντά στον Υµηττό (Εικ. 2.2.ε). 14
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Κεντρικό τµήµα Πρόκειται για το τµήµα που βρίσκεται γύρω από το αεροδρόµιο και περιλαµβάνει κυρίως πεδινές περιοχές, όπως η Κοκκινάδεζα, τα Λεξανά, το Βαθύ Πηγάδι και ο Πύργος της Βραυρώνας (Εικ. 2.2.στ). Εικ. 2.2.στ. Γεωλογία του Κεντρικού Τµήµατος της περιοχής µελέτης (ΙΓΜΕ 1992). Η παλαιοντολογική έρευνα των στρωµάτων όλης της περιοχής µελέτης έδειξε να κυριαρχούν τα παρακάτω στρώµατα (Εικ. 2.2.γ., 2.2.δ., 2.2.ε. και 2.2.στ., ΙΓΜΕ 1992): 1. Του αδιαίρετου Μεσοζωικού που αντιπροσωπεύεται από τα Μάρµαρα Ραφήνας. 2. Του Ιουρασικού που αντιπροσωπεύεται από το Κατώτερο Μάρµαρο. 3. Του Ανώτερου Κρητιδικού που αντιπροσωπεύεται από ασβεστόλιθους εναλλασσόµενους µε ασβεστιτικούς και µαρµαρυγιακούς σχιστόλιθους και από σχιστόλιθους και φυλλίτες µε ενστρώσεις κλαστικών ασβεστόλιθων. 4. Του Νεογενούς που αντιπροσωπεύεται από µάργες, πηλούς, ψαµµίτες, κροκαλοπαγή µε παρεµβολές από ερυθροχώµατα και τραβερτινοειδείς 15
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης ασβεστόλιθους του Ανώτερου Μειόκαινου καθώς και από τις θαλάσσιες αποθέσεις Ραφήνας και θαλάσσιους παράκτιους σχηµατισµούς του Ανώτερου Πλειόκαινου. 5. Του Τεταρτογενούς που αντιπροσωπεύεται από: - Καστανόχρωµες χερσαίες και ποταµοχερσαίες αποθέσεις του Πλειστόκαινου - Παλαιούς και νέους κώνους κορηµάτων και πλευρικά κορήµατα και - Αποθέσεις στις κοίτες των χειµάρρων και σύγχρονους παράκτιους σχηµατισµούς του Ολόκαινου που περιέχουν απολιθώµατα των Pyrgona multicostatum, Fissurella graeca, Cerithium vulgatum, Arca clathrata, Cardium pausicostatum, Spondylus gaederopus, S. crassicosta, Ostrea lamellosa, Pecten raghiensis, P. benedictus, Flabellipecten bosniacski, F. micromagnus, F. flabelliformis, F. alessi, Amussium cristatum, Chlamys scabrella. Πρέπει να σηµειωθεί, ότι στην κοίτη του χειµάρρου Μεγάλο Ρέµα βρέθηκαν απολιθωµένα οστά θηλαστικών και σπονδυλωτών γενικότερα (Πικερµική πανίδα). Η ηλικία των σχηµατισµών που περικλείουν τα λείψανα αυτά είναι το ανώτατο Μειόκαινο. Πρόκειται για χερσαίες αποθέσεις που είναι αντίστοιχης ηλικίας µε τις θαλάσσιες του Μεσσηνίου. Η απόλυτη ηλικία των σχηµατισµών είναι 6,5 εκατ. έτη πριν από το παρόν (Gaudry 1862). Το σύστηµα των ιζηµάτων µέσα στα οποία βρίσκονται τα οστά, των ζώων αυτών είναι κυρίως ερυθρωπές άργιλοι. Αυτό αποδεικνύει ότι υπήρχε αναπτυγµένο έδαφος πάνω στο οποίο ζούσαν οι ζωικοί και φυτικοί οργανισµοί, καθώς επίσης ψαµµιτοκροκαλοπαγή και ελειογενείς άργιλοι µε οστά µικροθηλαστικών. Τα οστά στο Μεγάλο Ρέµα βρίσκονται συγκεντρωµένα σε φακοειδείς φωλεές µεγάλου σχετικά µεγέθους. Οι ανασκαφές έδειξαν ότι πολυπληθή ήταν τα ελάφια, οι δορκάδες και οι αντιλόπες που ζούσαν σε µεγάλες αγέλες. Το πιο χαρακτηριστικό ζώο της περιοχής είναι το µικρό αλογάκι «Ιππάριον το χαρίεν» που αργότερα πήρε το όνοµα Μεσογειακό (Μπορνόβας 1999). 16
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης 2.3. Υ ΡΟΛΟΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ Η Αττική είναι γενικά άνυδρη. ύο ποταµοί διαρρέουν το λεκανοπέδιο των Αθηνών: ο Ιλισός, που πηγάζει από τον Υµηττό, και ο Κηφισός, που πηγάζει από την Πάρνηθα. Και οι δύο αυτοί ποταµοί είναι στην πραγµατικότητα χείµαρροι, των οποίων η κοίτη έχει σχεδόν εξ ολοκλήρου διευθετηθεί. Αξιόλογες πηγές υπάρχουν µόνο στις υπώρειες της Πάρνηθας και της Πεντέλης. Αλλά και στις άλλες πεδιάδες της Αττικής δεν υπάρχουν αξιόλογα ποτάµια, παρά µόνο χείµαρροι, όπως ο Χάραδρος, που χύνεται στην τεχνητή λίµνη του Μαραθώνα, ο Θριάσιος Κηφισός στον Ελευσίνιο κόλπο και ο χείµαρρος Ιαπίς στα όρια Αττικής και Μεγαρίδος. Εξαίρεση αποτελεί ο Ασωπός, στην πεδιάδα Ωρωπού, που είναι κυρίως βοιωτικό ποτάµι. ( ΟΜΗ 1972). Οι ελάχιστες πηγές του Υµηττού (Καλλοπούλας, Μονής Καισαριανής, Μονής Αγ. Ιωάννου Καρέα), που αποτελεί το δυτικό όριο της περιοχής µελέτης, τροφοδοτούν δύο ποταµούς, τον Ιλισό και τον Ηριδανό, οι οποίοι σήµερα βρίσκονται κάτω από µεγάλες οδικές αρτηρίες της Αθήνας (Οδ. Μιχαλακοπούλου, Οδ. Καλλιρόης, Λεωφ. Συγγρού). Στην αρχαιότητα οι δύο αυτοί ποταµοί έδιναν σε µεγάλο βαθµό το νερό για τις καλλιέργειες στις παρυφές του Υµηττού αν και, σύµφωνα µε τον γεωγράφο Παυσανία, ο Ηριδανός είχε τόσο βρώµικα νερά, ώστε τον απέφευγαν ακόµη και τα ζώα. Ο επίσης γεωγράφος Στράβων λέει για τον Ιλισό ότι, ήταν «χειµαρρώδης το πλέον, θέρος δε µειούται τελέως», ενώ ο Πλάτων τον αποκαλεί «υδάτιον» (ρεµατάκι) (Σχίζας 1991). Στα Μεσόγεια υπάρχει µόνο ο ποταµός Ερασίνος. Η λεκάνη των Μεσογείων και η οµαλή παράκτια ζώνη Ραφήνας-Μαραθώνα καταλαµβάνει το ανατολικότερο τµήµα του υδατικού διαµερίσµατος της Αττικής. Το υδρογραφικό δίκτυο της ευρύτερης περιοχής µελέτης είναι ιδιαίτερα πλούσιο αν και οι βροχοπτώσεις που εµφανίζονται είναι περιορισµένες. Το υδρογραφικό δίκτυο αποστραγγίζει τον ανατολικό Υµηττό και αποτελείται από παράλληλης µορφής υδατορεύµατα, που σχηµατίζουν µικρές και επιµήκεις λεκάνες απορροής, γενικής διεύθυνσης -Α που ξεκινούν από το όρος του Υµηττού. Όλα τα υδατορεύµατα της ευρύτερης περιοχής µελέτης είναι µη µόνιµης ροής και µετατρέπονται σε χείµαρρους κατά την εµφάνιση ραγδαίων βροχοπτώσεων. Τα σηµαντικότερα από αυτά είναι (Αργυρόπουλος 2006): Το Μεγάλο ρέµα (Ραφήνας), που εκτείνεται βόρεια της Παιανίας και των Σπάτων. 17
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Το ρέµα του Ερασίνου νοτίως του αεροδροµίου, που διέρχεται από τον αρχαιολογικό χώρο της Βραυρώνας και εκβάλλει στον κόλπο της Βραυρώνας. H ονοµασία του προέρχεται από το Εράω-εραστός = αγαπητός ή από το έρση = δροσιά. Το ρέµα Αγίου Γεωργίου που δέχεται τα ρέµατα των Κουβαρά, Καλυβιών και του Μαλέξη και συµβάλλει στο ρέµα του Ερασίνου. Σήµερα είναι δύσκολο σε ορισµένες περιοχές να ανιχνευτεί το ίχνος της κοίτης του που έχει καλυθεί από καλλιέργειες, επιχωµατώσεις κλπ. Για αυτούς τους λόγους συχνά παρατηρείται το φαινόµενο της κατάκλυσης των εδαφών και των οδών µετά από καταιγίδες, ιδιαίτερα στην περιοχή του Μαρκόπουλου. Το ρέµα Κοπρισιά - Τζώτη, που διέρχεται µέσα από τον οικισµό της Παιανίας. Το ρέµα Χαλιδού ανατολικά του Κορωπίου. Το ρέµα Ντούκα, που διέρχεται νότια του ρέµατος της Χαλιδούς, στην περιοχή του Κορωπίου και καταλήγει στο ρέµα Κοπρισιά Τζώτη της Παιανίας. Το ρέµα Παναγίτσας. Το Μεγάλο Ρέµα ή Ρέµα Ραφήνας, στην αρχαιότητα ήταν γνωστό ως Ρέµα του Βαλανάρη, έχει µήκος περίπου 19 Km και εκβάλλει στον όρµο της Ραφήνας. Η λεκάνη απορροής του καταλαµβάνει περίπου 138 Km 2 (Εικ. 2.3.α). Το Ρέµα είναι διευθετηµένο σε µεγάλο σχετικά τµήµα της διαδροµής του και για τέσσερα περίπου χιλιόµετρα από την εκβολή του έχει διαµορφωµένη κοίτη. 18
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης ΛΕΚΑΝΗ ΡΕΜΑΤΟΣ ΡΑΦΗΝΑΣ ΑΝΤΙΠΛΗΜΜΥΡΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΛΕΚΑΝΗΣ ΡΕΜΑΤΟΣ ΡΑΦΗΝΑΣ Εικ. 2.3.α. Λεκάνη Ρέµατος Ραφήνας. Η µεγαλύτερη αλλαγή στην υδρολογική εικόνα της Αττικής οφείλεται κυρίως στην κατασκευή της Αττικής Οδού. Η Αττική Οδός, στα 65 χιλιόµετρα της πορείας της, «συνάντησε» και επηρέασε 32 µικρά και µεγάλα ρέµατα, στα οποία έγιναν σηµαντικά έργα. Η πιο µεγάλη αλλαγή αφορά την εκτροπή τµήµατος του Ποδονίφτη προς τη Ραφήνα. Υπόγεια νερά πηγές Στην ευρύτερη περιοχή µελέτης, οι υδροφόροι ορίζοντες αναπτύσσονται είτε µέσα σε κοκκώδεις σχηµατισµούς (τεταρτογενή και νεογενή ιζήµατα και µανδύας αποσάθρωσης των σχιστολίθων), είτε µέσα σε καρστικά πετρώµατα. Όσον δε αφορά το υπόγειο υδροδυναµικό της περιοχής των Μεσογείων, οι εντατικές αντλήσεις για την κάλυψη των συνεχώς επεκτεινόµενων οικιστικών περιοχών, κυρίως παλαιότερα, έχουν χαµηλώσει τη στάθµη του υδροφόρου ορίζοντα (Αργυρόπουλος 2006). Λόγω της αυξηµένης ζήτησης για νερό στην περιοχή της Πρωτεύουσας, οι συνεχείς και ανεξέλεγκτες αντλήσεις επηρέασαν τόσο τα επιφανειακά όσο και τα υπόγεια νερά (Εικ. 2.3.β). Επίσης η συνεχής αύξηση του πληθυσµού στην Ανατολική Αττική όπου ακόµα δεν υπάρχει δίκτυο αποχέτευσης ή κάποια µονάδα βιολογικού καθαρισµού λυµάτων, έχει οδηγήσει τα τελευταία χρόνια σε αύξηση του ρυπαντικού φορτίου των υδάτων. Σύµφωνα µε τις δύο µελέτες που πραγµατοποιήθηκαν για την εγκατάσταση µονάδων βιολογικών καθαρισµών στα κεντρικά Μεσόγεια και στη Ραφήνα, των οποίων η 19
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης κατασκευή δεν έχει προχωρήσει, και µε τη µελέτη του ΕΜΠ το 2008 (Εικ. 2.3.γ.) υπολογιζόταν ότι κατά τις ώρες αιχµής το 2030 από 550.000 κατοίκους θα έφταναν στις εισόδους τον µονάδων περί τα 4.500 λίτρα ακάθαρτων λυµάτων το δευτερόλεπτο. Σήµερα, ο πληθυσµός των Μεσογείων, της Λαυρεωτικής και της Βορειοανατολικής Αττικής προσεγγίζει τις 300.000, ενώ ο µόνος βιολογικός καθαρισµός στην Κερατέα και το Λαύριο εξυπηρετεί περίπου 25.000 κατοίκους. Αναλογικά εκτιµάται ότι πάνω από 1.500 λίτρα ακάθαρτων υγρών λυµάτων το δευτερόλεπτο κατά τις ώρες αιχµής καταλήγουν στο έδαφος και τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα των Μεσογείων µέσω απορροφητικών βόθρων (Εφηµ. ΤΑ ΝΕΑ, 14/04/2009). 20
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Εικ. 2.3.β. Υδατικοί πόροι, Ζήτηση νερού του Υδατικού διαµερίσµατος Αττικής (πηγή: ΕΜΠ-ΥΠΕΧΩ Ε 2008). 21
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Εικ. 2.3.γ. Ρυπαντικά φορτία του Υδατικού διαµερίσµατος Αττικής (πηγή: ΕΜΠ- ΥΠΕΧΩ Ε 2008). 22
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης 2.4. ΚΛΙΜΑ- ΒΙΟΚΛΙΜΑ 2.4.1. ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Ένας από τους σπουδαιότερους παράγοντες που επηρεάζουν τη χλωρίδα και τη βλάστηση µίας περιοχής είναι το κλίµα. Στοιχεία που προσδιορίζουν το κλίµα είναι η θερµοκρασία, η υγρασία, οι βροχοπτώσεις, το φως καθώς και η κατανοµή τους κατά τη διάρκεια του έτους. Για την περιγραφή του κλίµατος της περιοχής µελέτης χρησιµοποιήθηκαν στοιχεία της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας (Ε.Μ.Υ.) και του ιεθνούς Αερολιµένα Αθηνών (.Α.Α.). Ως αντιπροσωπευτικότεροι µετεωρολογικοί σταθµοί (Μ.Σ.) της πεδιάδας των Μεσογείων επιλέχθηκαν οι σταθµοί της ΕΜΥ: Ελληνικού, Ραφήνας και Σπάτων και οι σταθµοί του.α.α.: Κορωπί, Γλυκά Νερά, Μαρκόπουλο, Σπάτα και Παλλήνη. Στον Πίνακα 2.4.1.α. που ακολουθεί φαίνονται τα στοιχεία της θέσης του κάθε σταθµού και στην Εικόνα 2.4.1.α. η θέση τους στην Αττική. Επίσης, στον Πίνακα 2.4.1.β παρουσιάζονται συγκεντρωτικά οι κυριότερες κλιµατικές παράµετροι του κάθε σταθµού. Εικ. 2.4.1.α. Η θέση των υπό εξέταση Μετεωρολογικών Σταθµών. 23
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Πίνακας 2.4.1.α. Πληροφορίες για τους υπό εξέταση Μ.Σ. Μ.Σ. Γεωγραφικό Πλάτος Γεωγραφικό Μήκος Υψόµετρο (m) ιάρκεια παρατήρησης Φορέας Ελληνικό 37º 54' 23º 45' 14 1955-2001 Ε.Μ.Υ. Ραφήνα 38º 01' 24º 00' 41 1972-1981 Ε.Μ.Υ. Σπάτα (αεροδρόµιο) 37 56' 23 56' 78 1974-1997 Ε.Μ.Υ. Κορωπί (Κέντρο Υγείας) 37 54' 23 52' 117 1999-2008.Α.Α. Γλυκά Νερά (Λόφος Φούρεσι) 38 00' 23 50' 244 1999-2008.Α.Α. Μαρκόπουλο (Γυµνάσιο Μαρκόπουλου) 37 53' 23 56' 91 1999-2008.Α.Α. Σπάτα (Κέντρο Υγείας) 37 57' 23 55' 117 1999-2008.Α.Α. Παλλήνη (Λύκειο Παλλήνης) 38 0' 23 53' 4 1999-2008.Α.Α. 24
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Πίνακας 2.4.1.β. Κλιµατικές παράµετροι για κάθε µετεωρολογικό σταθµό. Ε Τ Η Σ Ι Ε Σ Τ Ι Μ Ε Σ Μέση θερµ/σία ( C) Μέση µέγιστη θερµ/σία ( C) Μέση ελάχιστη θερµ/σία ( C) Θερµότερος µήνας Ψυχρότερος µήνας Μέση σχετική υγρασία (%) Μέσο ύψος υετού (mm) ηµέρες βροχής ηµέρες οµίχλης ηµέρες δρόσου πιο υγρός µήνας Επικρ/σα διεύθυνση ανέµου Μέση ένταση ανέµου (knots) Ελληνικό (ΕΜΥ) 18,5 22,0 14,3 Ιούλ. & Αύγ. Ιαν. 60,5 384,7 95,0 0,4 43,3 εκ. Β 7,1 Ραφήνα (ΕΜΥ) 17,5 20,4 13,6 Ιούλ. Ιαν. 68,8 404,7 69,0 0,5 40,7 Οκτ. Β 7,2 Σπάτα (ΕΜΥ) 17,2 21,2 11,6 Ιούλ. Ιαν. 61,5 268,4 42,2 0,8 14,7 εκ. ΒΒΑ Κορωπί ( ΑΑ) Γλυκά Νερά ( ΑΑ) Μαρκόπουλο ( ΑΑ) Σπάτα ( ΑΑ) Παλλήνη ( ΑΑ) 17,2 Μ * Μ Αύγ. Ιαν. 17,2 Μ Μ Ιούλ. Φεβρ. 16,7 Μ Μ Αύγ. Ιαν. 17,8 Μ Μ Ιούλ. Φεβρ. 17,3 Μ Μ Ιούλ. Φεβρ. 57,5 Μ 70,8 Β 55,2 Μ 71,2 Β 57,1 Μ 65,25 ΑΒΑ 56,7 Μ 66,25 ΒΒΑ 55,4 Μ 71,25 Α * Μ : Μη ιαθέσιµο 25
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης 2.4.2. ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Με τον όρο βιοκλίµα εννοείται η σύνθεση των κλιµατικών παραγόντων που έχουν πρωταρχική σηµασία για τη βλάστηση και η συσχέτισή τους µε αυτή (Μαυροµµάτης 1980). Για τη Μεσογειακή περιοχή οι πιο αποδεκτές προσεγγίσεις προσδιορισµού του βιοκλίµατος είναι: i. Η µέθοδος βιοκλιµατικών ορόφων µε βάση το βροχοθερµικό πηλίκο του EMBERGER και το κλιµατικό διάγραµµα για το Μεσογειακό βιοκλίµα των Emberger- Sauvage, ii. Η µέθοδος διάκρισης των χαρακτήρων του Μεσογειακού κλίµατος της UNESCO- FAO (1963) µε βάση τη διάρκεια και την ένταση της ξηρής περιόδου και iii. Η µέθοδος διάκρισης των χαρακτήρων του µεσογειακού βιοκλίµατος (Gaussen & Bagnouls). Χρησιµοποιώντας τη µέθοδο του Emberger, υπολογίζεται αρχικά ο βιοκλιµατικός δείκτης Q 2 (βροχοθερµικό πηλίκο) µέσω του τύπου : 2000 P Q 2 = (M² - m²) Όπου : Ρ, η ετήσια βροχόπτωση σε χιλιοστά (mm) Μ, η µέση τιµή των µεγίστων θερµοκρασιών του θερµότερου µήνα σε απόλυτους βαθµούς (0 C = 273,2 Κ) m, η µέση τιµή των ελάχιστων θερµοκρασιών του ψυχρότερου µήνα σε απόλυτους βαθµούς. Τα δεδοµένα που διαθέτουµε είναι πλήρη ώστε να υπολογιστεί ο Q 2 µόνο για τους σταθµούς της Ε.Μ.Υ. [(Ελληνικό, Ραφήνα, Σπάτα (αεροδρόµιο)], των οποίων το βροχοθερµικό πηλίκο Q 2 είναι αντίστοιχα: Ελληνικό: Q 2 = 52,83 Ραφήνα: Q 2 = 60,55 Σπάτα (αεροδρόµιο): Q 2 = 35,6 26
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Για τον προσδιορισµό, λοιπόν, των βιοκλιµατικών ορόφων και υπoρόφων της περιοχής µελέτης, υπολογίστηκαν οι τιµές του Q 2 και εντοπίστηκε η τιµή του m για τους σταθµούς της Ε.Μ.Υ.: Ελληνικό, Ραφήνα και Σπάτα καθώς τα αποτελέσµατα τοποθετήθηκαν στο Κλιµατικό διάγραµµα Emberger (Εικόνα 4.3.2.). Οι συγκεκριµένοι µετεωρολογικοί σταθµοί επιλέχθηκαν προκειµένου να υπάρξει όσο το δυνατόν πληρέστερη καταγραφή των συνθηκών που επικρατούν την περιοχή µελέτης. Πρέπει να σηµειωθεί εδώ, όσον αφορά τα δεδοµένα των σταθµών του.α.α., αν και καλύπτουν χρονικό διάστηµα µικρότερο των δέκα ετών (1999-2008) παρατίθονται εδώ για να µας δώσουν µία πιο πρόσφατη προσεγγιστική εικόνα του κλίµατος της περιοχής. Πίνακας 2.4.2.α. Κατάταξη σε βιοκλιµατικούς ορόφους και υπορόφους των µετεωρολογικών σταθµών πλησίον των περιοχών µελέτης. Μ.Σ. Φορέας Q 2 m ( C) όροφος Ελληνικό Ε.Μ.Υ. 52,83 7,0 Μεσογειακός ηµίξηρος Ραφήνα Ε.Μ.Υ. 60,55 6,1 Μεσογειακός ηµίξηρος Σπάτα (αεροδρόµιο) Ε.Μ.Υ. 35,6 4,5 Μεσογειακός ξηρός Βιοκλιµατικός υποόροφος Χειµώνας ήπιος Χειµώνας ήπιος Χειµώνας ήπιος Κορωπί.Α.Α. - - - - Γλυκά Νερά.Α.Α. - - - - Μαρκόπουλο.Α.Α. - - - - Σπάτα.Α.Α. - - - - Παλλήνη.Α.Α. - - - - 27
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Εικ. 2.4.2.α. Κλιµατικό διάγραµµα Emberger. Παρατηρώντας τον Πίνακα 2.4.2.α. και την Εικόνα 2.4.2.α., προκύπτει πως οι τρεις µετεωρολογικοί σταθµοί της Ε.Μ.Υ. παρουσιάζουν παρόµοια βιοκλιµατικά χαρακτηριστικά. Παρά ταύτα, ο Μ.Σ. του Ελληνικού βρίσκεται στα όρια µεταξύ των υπορόφων µε χειµώνα ήπιο και χειµώνα θερµό έχοντας την υψηλότερη τιµή m=7 C, λόγω της θέσης του νοτιότερα των υπολοίπων και του χαµηλού του υψοµέτρου. Επίσης, ο Μ.Σ. των Ραφήνας είναι εκείνος που βρίσκεται πλησιέστερα στο όριο µε το Μεσογειακό ύφυγρο βιοκλιµατικό όροφο, διότι βρίσκεται κοντά στη θάλασσα, και έχει αρκετά µικρή µέση ελάχιστη θερµοκρασία αέρα. Τέλος, ο σταθµός των Σπάτων µε m=4,3 C βρίσκεται στον ξηρό αλλά και πολύ κοντά στον ηµίξηρο Μεσογειακό όροφο, γεγονός που σηµαίνει ξηρό καλοκαίρι και ήπιο χειµώνα. Ωστόσο, για την οικολογία της βλάστησης µιας περιοχής σηµασία δεν έχει µόνο ο βαθµός ξηρότητας του κλίµατος της περιοχής, αλλά και η διάρκεια της ξηρής περιόδου. Ο 28
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης χαρακτήρας του βιοκλίµατος κατά UNESCO-FAO ορίζεται µε βάση το οµβροθερµικό διάγραµµα και τον ξηροθερµικό δείκτη. Το οµβροθερµικό διάγραµµα γίνεται µε τη µέθοδο Bagnouls-Gaussen και οριοθετεί τη βιολογικώς ξηρή περίοδο (Ρ<2Τ, όπου Τ η µέση θερµοκρασία σε C) (Μαυροµάτης 1980). Ο ξηροθερµικός δείκτης είναι το άθροισµα των βιολογικώς ξηρών ηµερών των µηνών της ξηρής περιόδου και υπολογίζεται για κάθε µήνα από τον εµπειρικό τύπο: X m jr b = jm ( jp + ) fh 2 Όπου: jm, ο συνολικός αριθµός ηµερών του µήνα, jp, οι ηµέρες βροχής του µήνα, jr b, οι ηµέρες δρόσου ή οµίχλης. Μια ηµέρα δρόσου ή οµίχλης θεωρείται ως µισή ηµέρα βροχής. fh, o συντελεστής σχετικής υγρασίας (Η%), που ορίζεται ανάλογα µε τη σχετική υγρασία Η: όταν: 40% < Η < 60 % τότε fh = 0,9 60% < Η < 80 % τότε fh = 0,8 80% < Η < 90 % τότε fh = 0,7 90% < Η < 100% τότε fh = 0,6. Στις Εικόνες 2.4.2.β, 2.4.2.γ, 2.4.2.δ, 2.4.2.ε, 2.4.2.στ, 2.4.ζ., 2.4.2.η, 2.4.2.θ που ακολουθούν παρουσιάζονται τα οµβροθερµικά διαγράµµατα για τους οκτώ υπό εξέταση Μ.Σ. Τ (oc) 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 ΕΛΛΗΝΙΚΟ {47-60} Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Ι Μήνες 18,7 0 C 384,7mm 100,0 Εικ. 2.4.2.β. Οµβροθερµικό διάγραµµα για τον Μ.Σ. Ελληνικού (Ε.Μ.Υ.). 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 Ρ (mm) 29
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης ΡΑΦΗΝΑ {10-10} 17,6 0 C 404,7mm Τ (oc) 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Ι Μήνες 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 Ρ (mm) Εικ. 2.4.2.γ. Οµβροθερµικό διάγραµµα για το Μ.Σ. Ραφήνας (Ε.Μ.Υ.). Εικ. 2.4.2.δ. Οµβροθερµικό διάγραµµα για το Μ.Σ. Σπάτων (Ε.Μ.Υ.). Εικ. 2.4.2.ε. Οµβροθερµικό διάγραµµα για το Μ.Σ. Κορωπίου (.Α.Α.). 30
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης 50,0 ΓΛΥΚΑ ΝΕΡΑ {1999-2008} 17.4 o C 468 mm 120,0 40,0 100,0 T (ºC ) 30,0 20,0 10,0 80,0 60,0 40,0 20,0 P (mm).. 0,0 0,0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Ι Μήνες Εικ. 2.4.2.στ. Οµβροθερµικό διάγραµµα για το Μ.Σ. Γλυκών Νερών (.Α.Α.). 50,0 ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟ {1999-2008} 17,9 o C 384,58 mm 120,0 T (ºC ).. 40,0 30,0 20,0 10,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 P (mm).. 0,0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Ι Μήνες 0,0 Εικ. 2.4.2.ζ. Οµβροθερµικό διάγραµµα για το Μ.Σ. Μαρκόπουλου (.Α.Α.). T (ºC ) 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 ΣΠΑΤΑ {2005-2008} Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Ι Μήνες 18 o C 439,6 mm 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 P (mm).. Εικ.2.4.2.η. Οµβροθερµικό διάγραµµα για το Μ.Σ. Σπάτων ( ΑΑ). 31
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης T (ºC ) 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 ΠΑΛΛΗΝΗ {1999-2008} Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Ι Μήνες 17,5 o C 379,62 mm 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 P (mm).. Εικ. 2.4.2.θ. Οµβροθερµικό διάγραµµα για το Μ.Σ. Παλλήνης ( ΑΑ). Εξετάζοντας ταυτόχρονα τα οµβροθερµικά διαγράµµατα και τον Πίνακα 2.4.2.α διαπιστώνουµε για την περιοχή µελέτης ότι: Οι Μ.Σ. των Σπάτων, του Μαρκόπουλου, της Παλλήνης, των Γλυκών Νερών του και του Ελληνικού παρουσιάζουν τη µεγαλύτερη ξηρά περίοδο, η οποία διαρκεί περίπου έξι µήνες και µία εβδοµάδα (αρχές Απριλίου έως µέσα Οκτωβρίου) και τον υψηλότερο ξηροθερµικό δείκτη (σταθµός Ελληνικού). Ο σταθµός των Σπάτων λόγω της θέσης του σχεδόν στο κέντρο της περιοχής µελέτης έχει µεγάλη αξία για την περιγραφή του κλίµατος αυτής. Ο δε σταθµός του Ελληνικού κρίνεται πως δίνει αξιόπιστες πληροφορίες, για τις µετεωρολογικές συνθήκες της νότιας πλευράς της περιοχής µελέτης. Ακόµη, για τα Σπάτα, το Μαρκόπουλο, την Παλλήνη και τα Γλυκά Νερά διαπιστώνουµε επιπλέον την επικράτηση αρκετά υψηλών θερµοκρασιών κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου κάτι αναµενόµενο δεδοµένης της θέσης τους στην πεδιάδα των Μεσογείων. Ο Μ.Σ. Ραφήνας έχει σχεδόν έξι µήνες ξηρά περίοδο (αρχή Απριλίου έως µέσα Σεπτεµβρίου) και εντάσσεται οριακά στον έντονο θερµοµεσογειακό χαρακτήρα µεσογειακού βιοκλίµατος κυρίως εξ αιτίας του αυξηµένου ποσοστού σχετικής υγρασίας που παρουσιάζει λόγω της θέσης του κοντά στη θάλασσα. Βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της περιοχής µελέτης δίνοντας επαρκείς πληροφορίες για το βιοκλίµα αυτής. Τέλος ο σταθµός του Κορωπίου (καλύπτει το δυτικό τµήµα της περιοχής µελέτης) έχει τη µικρότερη ξηρά περίοδο (αρχές Μαρτίου έως τέλος Αυγούστου), το γεγονός αυτό κάνει την περιοχή να ξεχωρίζει και οφείλεται στη θέση του Κορωπίου κοντά στους πρόποδες του Υµηττού. 32
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης Στην περιοχή µελέτης, δεν ήταν εφικτή η ανεύρεση των απαιτούµενων παραµέτρων (ηµέρες βροχής, δρόσου, οµίχλης και σχετική υγρασία αέρα) για τους µετεωρολογικούς σταθµούς του.α.α. Για τους υπόλοιπους τρεις Μ.Σ. της Ε.Μ.Υ. [(Ελληνικό, Ραφήνα, Σπάτα (αεροδρόµιο)], ο ξηροθερµικός δείκτης ξηράς περιόδου και ο χαρακτήρας µεσογειακού βιοκλίµατος, που προκύπτει για τον καθένα, παρουσιάζονται στον Πίνακα 2.4.2.β. Πίνακας 2.4.2.β. Ξηροθερµικός δείκτης ξηράς περιόδου και χαρακτήρας µεσογειακού βιοκλίµατος για τους Μ.Σ. πλησίον της περιοχής έρευνας. Μ.Σ. Ξηροθερµικός είκτης Χαρακτήρας Μεσογειακού Βιοκλίµατος Ελληνικό (ΕΜΥ) 137,1 Έντονος Θερµοµεσογειακός Ραφήνα (ΕΜΥ) 125,7 Έντονος Θερµοµεσογειακός Σπάτα (ΕΜΥ) 140,3 Έντονος Θερµοµεσογειακός Κορωπί ( ΑΑ) - - Γλυκά Νερά ( ΑΑ) - - Μαρκόπουλο ( ΑΑ) - - Σπάτα ( ΑΑ) - - Παλλήνη ( ΑΑ) - - Παρατηρούµε ότι τα Σπάτα έχουν τον µεγαλύτερο ξηροθερµικό δείκτη γεγονός που εξηγείται από τη θέση τους στην περιοχή µελέτης (κεντρικά και µακριά από τη θάλασσα), ενώ η Ραφήνα τον µικρότερο για τον ίδιο λόγο, δηλαδή λόγω θέσης (πολύ κοντά στη θάλασσα). 33
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης 2.5. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Είναι βέβαιο ότι η Αττική ήταν πυκνά κατοικηµένη από τους νεολιθικούς χρόνους ως την ύστατη αρχαιότητα. Οι κυριότερες θέσεις που έχουµε προϊστορικά λείψανα είναι: Μαραθώνας, Ν. Μάκρη, Ραφήνα, Βραυρώνα, Σπάτα (Eικ. 2.5.α), Ζάγανη, Θορικός, Αγ. Κοσµάς, Ελευσίνα, Μενίδι, Μαρκόπουλο, Βελανιδέζα, Αφίδναι και φυσικά, Αθήνα. Όλες αυτές οι θέσεις αποτελούσαν σηµαντικούς οικισµούς, µερικοί από τους οποίους γνώρισαν σηµαντική ακµή κυρίως κατά τους µυκηναϊκούς χρόνους. Η περιοχή της Μεσογαίας κατοικήθηκε πολύ παλιά, από την παλαιολιθική ίσως εποχή, όπως δείχνουν ευρήµατα, εργαλεία κλπ., που έχουν ανακαλυφθεί και που χρονικά τοποθετούνται περίπου στο 40.000 π.χ. Αυτήν την περίοδο ο άνθρωπος δεν είχε µόνιµη κατοικία και περιφερόταν παντού ακολουθώντας τα ζώα που κυνηγούσε και µαζεύοντας καρπούς χωρίς να τους καλλιεργεί. Στη Νεολιθική περίοδο που ακολουθεί και εκτείνεται περίπου από το 6.000 3.000 π.χ. αρχίζει η καλλιέργεια του εδάφους, εποµένως και η µόνιµη εγκατάσταση σε µικροοικισµούς. Ευρήµατα αυτής της περιόδου έχουν βρεθεί σε πολλές περιοχές της Ν.Α. Αττικής, όπως στη Βραυρώνα, την Παλλήνη, τη Λούτσα, τα Σπάτα (Μπούρα) κ.ά. Ο σηµαντικότερος και πιo οχυρωµένος οικισµός είναι αυτός που βρέθηκε στην περιοχή Ζάγανη των Σπάτων (3.000 π.χ., τέλος της Νεολιθικής περιόδου) (Παλικισιάνος 2001). Σηµαντικά ευρύµατα στο σπήλαιο Χόνι-Λιάγκι που εντοπίζεται στο λόφο Μερέντα, σε µικρή απόσταση από το λατοµείο, αποτελούν απόδειξη κατοίκησης κατά την προϊστορική περίοδο, γύρω στο 4.000 π.χ. Η περιοχή που σήµερα καταλαµβάνουν τα Μεσόγεια έχει να επιδείξει σηµαντικότατα ιστορικά και αρχαιολογικά µνηµεία, που µαρτυρούν την πρώιµη κατοίκησή της. Το αµπέλι και η ελιά, οι κατεξοχήν αγροτικές καλλιέργειες των Μεσογείων, αποτέλεσαν τη βάση από όπου ξεκίνησε και αναπτύχθηκε, η οικονοµική, κοινωνική και πνευµατική άνθηση της αρχαίας Αθήνας. Οι τεχνικές κατακτήσεις της Πρώιµης Εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία π.χ.), και ιδιαίτερα η ανάπτυξη της µεταλλουργίας, βελτίωσαν πολλούς τοµείς της καθηµερινής ζωής και ειδικά την παραγωγή, µε αποτέλεσµα την αύξηση του πληθυσµού, γεγονός που τεκµηριώνεται από την πυκνότητα και το µέγεθος των οικισµών. Η µείωση του αριθµού των οικισµών στην περιοχή κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού δε σηµαίνει και τη µείωση του πληθυσµού. Αντίθετα, οι συνεχείς τεχνικές κατακτήσεις ευνοούν την πληθυσµιακή αύξηση η οποία και καθρεφτίζεται στην ύπαρξη τεσσάρων µεγάλων οικισµών, προϊόν συνοικισµού περισσότερων οικισµών προς 34
Κεφάλαιο 2 Περιγραφή Περιοχής Μελέτης αντιµετώπιση σύνθετων προβληµάτων (οικιστικά, ύδρευσης, αποχέτευσης, διαχείρισης του συνεχώς αυξανόµενου αγροτικού προϊόντος κλπ.). Με το λεγόµενο «συνοικισµό του Θησέως», όλοι αυτοί οι ανεξάρτητοι οικισµοί υποτάσσονται στο κράτος των Αθηνών και, χάνοντας την ανεξαρτησία τους. Όσον αφορά την ιστορία των πέντε αιώνων περίπου της Μυκηναϊκής Περιόδου, είναι γνωστή περισσότερο από τα νεκροταφεία παρά από τους ελάχιστους οικισµούς, ενώ από το πλήθος των παλαιοχριστιανικών βασιλικών συνάγεται το συµπέρασµα ότι στην περιοχή ζούσαν ακµάζουσες κοινότητες. Τέλος, στην Αρχαϊκή περίοδο η ανάπτυξη του χώρου είναι µεγάλη. Από όλα τα παραπάνω διαφαίνεται ότι οι περιοχές των Μεσογείων ήταν αναπτυγµένες σε σηµαντικό βαθµό και ότι οι οικισµοί τους, παρά το γεγονός ότι ήταν κατά βάση αγροτικοί, ήταν αρκετά πλούσιοι. Κατά τη διάρκεια της Κλασικής περιόδου, από τις µεγαλύτερες καλλιέργειες στην Αττική ήταν εκείνη της ελιάς που ήταν συνδεδεµένη τόσο µε τη λατρεία, όσο και µε το εµπόριο. Μεγάλες εκτάσεις φυσικής βλάστησης εκχερσώθηκαν προκειµένου να φυτεύουν µε ελιές µιας και το έδαφος ήταν κατάλληλο και το προϊόν τους (λάδι) εξαιρετικής ποιότητας. Η ελιά, αυτοφυής στην Αττική, συνδέθηκε από τα προϊστορικά ακόµα χρόνια µε τη λατρεία της Αθηνάς και θεωρήθηκε το σύµβολο της Αττικής σε όλες τις εποχές. Φηµισµένο ήταν και το µέλι του Υµηττού, ενώ η καλλιέργεια της αµπέλου αποτελούσε έναν από τους σηµαντικούς πόρους των πολιτών και του κράτους. Αν και η Αθήνα ήταν εµπορικό κέντρο, γεγονός που συντέλεσε στην άνθησή της, εντούτοις µόνο οι ιδιοκτήτες γης και αγροτικής περιουσίας µπορούσαν να ανέβουν στην κοινωνική ιεραρχία. Για το λόγο αυτό, σηµαίνουσες προσωπικότητες της πολιτικής ζωής της Αθήνας είχαν εκτάσεις στην Αττική και ειδικά στα Μεσόγεια. Είναι γνωστό δε, ότι τα Μεσόγεια ήταν άνυδρα από αρχαιοτάτων χρόνων, καθώς το ίδιο πρόβληµα φαίνεται να ταλαιπωρούσε και τους κατοίκους των, την εποχή αυτή. Παρόλα αυτά, η εντατική καλλιέργεια των Μεσογείων φαίνεται από το γεγονός ότι στο κέντρο του κάµπου, οι αρχαιότητες που έχουν διασωθεί µέχρι σήµερα είναι στην πλειοψηφία τους αγροτικές κατοικίες, ενώ τα ιερά και οι σηµαντικοί οικισµοί βρίσκονται στην περιφέρεια της πεδιάδας. Γνωρίζοντας, λοιπόν, ότι η βάση του Αθηναϊκού πολιτεύµατος ήταν ο ήµος και έχοντας υπόψη ότι οι περισσότεροι ήµοι της Αττικής βρίσκονταν στο σηµερινό χώρο της Ανατολικής Αττικής, γίνεται αντιληπτή η τεράστια συµβολή της περιφέρειας αυτής στη διαµόρφωση του ισχυρού κράτους της αρχαίας Αθήνας. 35