Χατζηβασίλης ή Χατζηβασιλείου Χρυσάφης ή Χριστοφής

Επώνυµο Όνοµα Προσωνυµία Υπογραφή Χατζηβασίλης ή Χατζηβασιλείου Χρυσάφης ή Χριστοφής Περραιβός Χριστόφορος Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Γραµµατείας/Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δηµοσίου Εκπαιδεύσεως (1833-1848), Σειρά # 002-Δηµόσια Εκπαίδευση, φάκελος # 2826, Χρ. Περραιβός (1835,1837). Σφραγίδα Μαζαράκης-Αινιάν Ι. Κ. (επιµ.), Σφραγίδες Ελευθερίας 1821-1832, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα 1983, σφραγίδα υπ αριθµ. 1079. Ιδιότητα Στρατιωτικός/Πολιτικός/Συγγραφέας Τόπος Γέννησης Πάνω Πούρλες (Πούρλια) Ολύµπου (;) Χρόνος Γέννησης 1773 (1774 ;) Τόπος Καταγωγής Πάνω Πούρλες (Πούρλια) Ολύµπου (;) Τόπος Θανάτου Αθήνα Χρόνος Θανάτου 1863 Βιογραφικά Στοιχεία Ο Χριστόφορος Περραιβός γεννήθηκε πιθανότατα στην περιοχή Πούρλες του Ολύµπου, το 1773 ή το 1774. Η έντονη δραστηριότητά του, οι διαδοχικές, συνεχείς µετακινήσεις του προκειµένου να διαφεύγει τη σύλληψη από τις εκάστοτε αρχές, η µυστική δράση του, η πολυσύνθετη προσωπικότητά του και η µακροχρόνια ζωή του που καλύπτει σχεδόν έναν αιώνα, καθιστούν δύσκολη την παρακολούθηση της πορείας του και επισφαλή την ακριβή σκιαγράφηση της ζωής του. Το πραγµατικό του όνοµα ήταν Χρυσάφης Χατζηβασίλης ή Χριστοφής Χατζηβασιλείου. Ο ίδιος φαίνεται πως αποφάσισε να λέγεται Περραιβός, από την αρχαία ονοµασία της περιφέρειας καταγωγής του. Αναφέρεται ως αδελφός του ο Αρσένιος Περραιβός, από τα Τέµπη Θεσσαλίας, ο οποίος χρηµάτισε σύµβουλος του Υψηλάντη στη Βλαχία,

µετείχε σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα στις επιχειρήσεις και στη συνέχεια αποσύρθηκε σε µονή της Ελασσώνας. Ο Χριστόφορος προερχόταν από οικογένεια µε περιορισµένες οικονοµικές δυνατότητες και από νεαρή ηλικία τον χαρακτηριζε η φιλοµάθεια. Σπούδασε σε σχολείο της Τσαριτσάνης στη Λάρισα, κοντά στον διδάσκαλο Ιωνά Σπερµιώτη. Προκειµένου να προχωρήσει τις σπουδές του µετέβη στο εξωτερικό. Το 1793 βρέθηκε να σπουδάζει στην Ελληνική Σχολή του Βουκουρεστίου όπου έµεινε για τα επόµενα τρία χρόνια. Στη συνέχεια αποφάσισε να ταξιδέψει µε κατεύθυνση τη Βιέννη, όπου σκόπευε να σπουδάσει ιατρική. Εκεί το 1796 γνώρισε τον Ρήγα Βελεστινλή, ασπάστηκε τις ιδέες και το όραµά του ακολουθώντας τον έκτοτε ως ένας έµπιστος και αποτελεσµατικός συνεργάτης. Στη Βιέννη µε τη βοήθεια του γιατρού Πέτρου Φραγκή ο Χριστόφορος θεράπευσε και µια επίπονη οφθαλµολογική πάθηση που τον ταλαιπωρούσε. Ο Ρήγας υπήρξε διδάσκαλός του και πιθανόν να τον βοηθούσε στο συγγραφικό του έργο. Ο Χριστόφορος υποστήριξε τον Ρήγα στην µυστική επαναστατική δράση, στη µύηση και άλλων προσώπων στον σκοπό του Αγώνα, στην οργάνωση, εκτύπωση και κυκλοφορία επαναστατικού υλικού και εντύπων. Παράλληλα, δίπλα στον Ρήγα βρήκε τον προσανατολισµό του αναφορικά µε την επαναστατική του δράση, ένα κατευθυντήριο πλαίσιο που έδειχνε να χρειάζεται ώστε να διοχετεύσει την αγωνιστικότητά του. Ρήγας και Περραιβός µετέβησαν σύντοµα στην Τεργέστη για την προώθηση της επαναστατικής οργάνωσης. Όταν τον Δεκέµβριο του 1797 η αυστρική κυβέρνηση συνέλαβε τελικά τον Ρήγα ως συνωµότη, την ίδια τύχη είχε και ο Περραιβός ως συνεργός του. Ωστόσο, αφέθηκε ελεύθερος αφού ο Ρήγας κατά την ανάκρισή του κατάφερε να πείσει τις αυστριακές αρχές ότι συναντήθηκαν συµπτωµατικά και ότι ο Χριστόφορος ήταν ένας απλός, Θεσσαλός, συνοδοιπόρος του στο ταξίδι του από τη Βιέννη στην Τεργέστη. Καθώς ο Χριστόφορος, που τότε ήταν εικοσι πέντε ετών, είχε προλάβει να εξαφανίσει επαναστατικό υλικό που µετέφερε µαζί µε τον Ρήγα, και παρουσιάστηκε µε πειστικότητα στις εκεί αρχές ως Γάλλος υπήκοος από την Πάργα (που ήταν τότε υπό γαλλική κυριαρχία) για να κερδίσει την εύνοια και την προστασία του Γάλλου προξένου, αφέθηκε ελεύθερος. Όµως, είχε εκτεθεί και στην Τεγέστη κανείς, ούτε καν ο Γάλλος πρόξενος, δεν θα µπορούσε στο εξής να εγγυηθεί την ασφάλειά του. Έτσι, το 1798 κατέφυγε στην Κέρκυρα, µε προτροπή του ίδιου του προξένου, αφού το νησί ήταν γαλλοκρατούµενο. Εκεί υπηρέτησε διαδοχικά στο γαλλικό και στο ρωσικό στρατό κατοχής του νησιού και απέκτησε µία υπολογίσιµη στρατιωτική κατάρτιση. Οι προσπάθειές του για την προώθηση του επαναστατικού σκοπού και τη µύηση και άλλων σε αυτόν φαίνεται πως συνεχίστηκε. Στο νησί συνδέθηκε µε τον Κερκυραίο δάσκαλο Ανδρέα Ιδρωµένο. Μετά την εκδίωξη των Γάλλων ο Χριστόφορος βρέθηκε ξανά σε δύσκολη θέση. Με τη συµπαράσταση των εκεί εγκαταστηµένων Ελευθερίου Μπενάκη και Γεωργίου Παλατίνου (γραµµατέα του Ρώσου ναυάχου) προβλήθηκε µε επιτυχία ως ένα πρόσωπο αφοσιωµένο στο ρωσικό στρατό, γεγονός που τον έφερε µάλιστα στο βαθµό του ταγµατάρχη. Στο φιλόξενο πλέον κερκυκαϊκό περιβάλλον παρέµεινε από το 1798 έως το 1817. Υποστηρίζεται πως κατά την περίοδο αυτή απασχολήθηκε για ένα διάστηµα και ως δάσκαλος. Πιθανότατα εκεί τύπωσε τα επαναστατικά

τραγούδια του Ρήγα και έγραψε τον πρώτο τόµο της Ιστορίας του Σουλίου και της Πάργας εξιστορώντας τους αγώνες στις εν λόγω περιοχές καθώς και τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν. Αξίζει να σηµειωθεί πως το διάστηµα αυτό αποτελεί ίσως το πιο αµφιλεγόµενο καθώς οι διαθέσιµες πληροφορίες, συχνά ασαφείς και αντιφατικές, δεν βοηθούν ιδιαίτερα στην εξαγωγή συµπερασµάτων. Το βέβαιο είναι πως στο µεταξύ πραγµατοποίησε πολλά ταξίδια µε στόχο την ενθάρρυνση και οργάνωση του Αγώνα. Αυτές οι ενδιάµεσες µετακινήσεις του, οι συγκεχυµένες πληροφορίες για το πότε ακριβώς και µε ποιο τρόπο αυτές έγιναν, οι ενέργειες που ανέπτυξε στις περιοχές που βρέθηκε, η παράλληλη αµείωτη συγγραφική του δραστηριότητα, αποτέλεσαν αντικείµενο πολλαπλών ερευνητικών προσπαθειών διερεύνησης, εγείροντας συχνά ποικίλα ζητήµατα τόσο από συγχρόνους του όσο και από νεότερους µελετητές. Το 1798, ο Περραιβός δεν έφυγε απευθείας από την Τεργέστη για την Κέρκυρα αλλά το καλοκαίρι βρέθηκε στην Πάργα και τον Οκτώβριο του ίδιου έτους στην Πρέβεζα. Μαζί µε τις γαλλικές δυνάµεις έλαβε µέρος στην αντίσταση των κατοίκων της γαλλοκρατούµενης Πρέβεζας εναντίον των επιδροµών του Αλή. Μετά την καταστροφή της Πρέβεζας διέφυγε στην Λευκάδα. Επέστρεψε στην Πάργα από την οποία έφυγε στις 12 Νοεµβρίου 1798 µε προορισµό την Κέρκυρα. Την ίδια χρονιά τύπωσε στην Κέρκυρα τον ύµνο στον «Αντιστράτηγο Μποναπάρτε» και τον «Ύµνο πατριωτικό». Αυτά τα έργα εκφράζουν µία εσωτερική ταλάντευσή του σχετικά µε το αν η Γαλλία θα µπορούσε να βοηθήσει στον εθνικό Αγώνα ή αν αυτός θα έπρεπε να στηριχθεί περισσότερο στις εσωτερικές δυνάµεις το τόπου. Στο διάστηµα 1799-1802 εκτιµάται πως παρέµεινε στην Κέρκυρα ή πως το 1799 ξαναγύρισε στην Πάργα, όπου παρέµεινε όλο το έτος (ίσως και κατά το διάστηµα 1801-1802), νυµφεύθηκε κόρη επιφανούς οικογένειας και εργάστηκε ως δάσκαλος, συνεχίζοντας την προώθηση του επαναστατικού σκοπού. Το 1802 οι ταραχές που σηµειώθηκαν στην Πάργα τον ανάγκασαν να διαφύγει στη Ζάκυνθο για µεγαλύτερη ασφάλεια. Εκεί γνωρίστηκε µε τον ταγµατάρχη Χριστάκη που τον φιλοξένησε και µε συστάσεις εκείνου και του Μακρή έφυγε για το Λιβόρνο, όπου έµεινε µέχρι την άνοιξη του 1803 διδάσκοντας την ελληνική. Υποστηρίζεται πως στο Λιβόρνο βρέθηκε έχοντας συγγράψει τον πρώτο τόµο του βιβλίου Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας, πόνηµα της περίοδου που βρισκόταν στην Κέρκυρα. Σηµειώνεται πως το εν λόγω έργο αποδίδεται στον ίδιο αν και κυκλοφόρησε ανώνυµα. Στο Λιβόρνο εκτιµάται πως ο Χριστόφορος το διάβασε σε Έλληνες εµπόρους που ενθουσιάστηκαν µε το περιεχόµενό του και συγκεντρώνοντας εισφορές τον παρότρυναν να µεταβεί στο Παρίσι. Το εάν ο Περραιβός διάβασε αυτό το έργο στους Έλληνες στο Λιβόρνο το 1802, πριν µεταβεί στο Παρίσι, ή το 1803 αφού επέστρεψε από εκεί αποτελεί ένα από τα ζητήµατα που σχετίζονται µε τη βιογραφία του. Στο πλαίσιο µιας άλλης υπόθεσης υποστηρίζεται ότι στην Κέρκυρα, όπου ο Χριστόφορος εργάστηκε για ένα διάστηµα ως δάσκαλος υπό τον σχολάρχη, λόγιο και κληρικό Ανδρέα Ιδρωµένο, είχε συλλέξει το υλικό του για τη συγγραφή της Ιστορίας. Όταν γύρισε από το Παρίσι στο Λιβόρνο το 1803, διάβασε το έργο σε Έλληνες εµπόρους οι οποίοι το αντέγραψαν και το εξέδωσαν εκείνοι ενώ ο ίδιος εξέδωσε στη Βενετία το 1815 για πρώτη φορά, και τους δύο τόµους. Ουσιαστικά αµφισβητείται η πρώτη, η λεγόµενη

παρισινή έκδοση του 1803 της Ιστορίας του Σουλίου και της Πάργας. Ενδεχοµένως να τυπώθηκε το 1803 στο Λιβόρνο ή στη Φλωρεντία, µόνο ο πρώτος τόµος (περιγράφοντας τα γεγονότα µέχρι το 1801), από τον Περραιβό, ανώνυµα ή µε το ψευδώνυµο Στέφανος Αναργυράσιος. Το 1804 επέστρεψε από την Ευρώπη και παρουσιάστηκε στην Κέρκυρα. Εκεί, µε τις συστάσεις του ταγµατάρχη Χριστάκη από τη Ζάκυνθο και του Ρώσου πρεσβευτή διορίστηκε βοηθός δίπλα στον δάσκαλο Α. Ιδρωµένο που είχε επίσης επιστρέψει στο νησί. Μετά την κατάληψη των Επτανήσων από τους Γάλλους ο Περραιβός έλαβε το στρατιωτικό αξίωµα του χιλίαρχου. Συνολικά, στην Κέρκυρα έµεινε από το 1804 µέχρι το 1814. Το διάστηµα 1805-1806 εργάστηκε εκεί ως δάσκαλος και το διάστηµα 1807-1814 υπηρέτησε διαδοχικά στην υπηρεσία του ρωσικού και του γαλλικού στρατού. Το 1811, στην Κέρκυρα, διατελούσε σε στρατιωτική υπηρεσία της Γαλλίας και έλαβε διαταγή από τον κυβερνήτη να µεταβεί στην Πάργα για να φροντίσει θέµατα σχετικά µε τις εκεί µεθόριες φρουρές. Όµως το ταξίδι του υπήρξε σύντοµο και περιπετειώδες αφού έπεσε στα χέρια αγγλικών πολεµικών πλοίων. Καθώς συνέπλεε µε την οικογένειά του, τη γυναίκα του και τον πρωτότοκο γιό του που ήταν µόλις ένδεκα µηνών, αναγκάστηκε να παραδοθεί, δίνοντας στους Άγγλους και όσα έγγραφα µετέφερε. Ακολούθησε η δεύτερη έκδοση της Ιστορίας, το 1815 στη Βενετία, µε κρυπτογραφηµένο το όνοµα του Περραιβού. Οι δύο πρώτες εκδόσεις της Ιστορίας αποτελούσαν ένα ριψοκίνδυνο εγχείρηµα για τις συνθήκες της εποχής γι αυτό και σε καµία από τις δύο δεν αναφέρεται µε σαφήνεια το όνοµα του συγγραφέα. Υπογραµµίζεται πως το έργο, µεταξύ άλλων, ασκούσε µια δριµύτατη κριτική απέναντι στην οθωµανική αρχή, καθώς και σε σύγχρονα πρόσωπα του Περραιβού. Γι αυτό και προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από πολλές πλευρές. Το 1805, στην ρωσο-οθωµανοκρατούµενη Κέρκυρα, όταν ο ανακριτής ζήτησε από τον Χριστόφορο εξηγήσεις σχετικά µε τα χειρόγραφα της Ιστορίας και την πολεµική που ασκούσαν στις οθωµανικές αρχές, εκείνος αρνήθηκε πως ήταν δικά του. Η δεύτερη έκδοση το 1815 στη Βενετία µεταφράστηκε στα ιταλικά και αγγλικά και έγινε ευρύτατα γνωστή. Το 1816 ο Περραιβός βρέθηκε πάλι στην Κέρκυρα, όπου οι Άγγλοι που κατείχαν το νησί φρόντισαν τάχιστα για την αποµάκρυνσή του. Σε αντίθεση µε τους Γάλλους και τους Ρώσους τους οποίους ο Περραιβός υπηρέτησε στρατιωτικά για ένα διάστηµα, µε τους Άγγλους δεν επιθυµούσε να έχει την ίδια σχέση. Ακολούθησε µία νέα σειρά περιπλανήσεών του, όχι µόνο χωρικών αλλά και πνευµατικών, ιδεολογικών. Φαίνεται πως ενώ αρχικά είχε στηρίξει τις ελπίδες του στο Ναπολέοντα, στις συνέχεια στράφηκε στις ντόπιες δυνάµεις του τόπου και µετά στη ρωσική δύναµη. Θεώρησε πως, τελικά, ο Ρώσος τσάρος θα µπορούσε να βοηθήσει πιο αποτελεσµατικά για την επίτευξη του εθνικού σκοπού. Κατέληξε στη Ρωσία, µε την ελπίδα να συναντήσει ένα πιο δεκτικό περιβάλλον, εφόσον αποτελούσε βαθµοφόρο του ρωσικού στρατού. Μάλιστα, δεν δίστασε να καταθέσει στον τσάρο και σχέδιο, ένα υπόµνηµα µε τις προτάσεις του για την ελληνική ανεξαρτησία και τον ρόλο που θα µπορούσε να διαδραµατίσει ο ίδιος. Σε αντίθεση µε τον τσάρο ο οποίος τον αγνόησε, η παρουσία του δεν πέρασε απαρατήρητη από τους Φιλικούς, οι οποίοι και τον προσέγγισαν όταν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη µετά την Πετρούπολη. Με την ένταξή του στη Φιλική Εταιρεία το Μάρτιο του 1817, η οποία έλαβε

χώρα στην Πετρούπολη ή κατά άλλους στην Κωνσταντινούπολη, οι περιπλανήσεις του σταµάτησαν και εγκαινιάστηκε ένα νέο, πιο συγκεκριµένο στάδιο οργανωµένης δράσης του. Η πρώτη εντολή που έλαβε από τη Φιλική είναι να φτάσει στην Πελοπόννησο και στη µαχητικότερη εστία της, τη Μάνη. Στόχος ήταν να διερευνήσει τις διαθέσεις, τις δυνατότητες, τις υλικές συνθήκες και να ενθαρρύνει ένα κλίµα οµοψυχίας, προετοιµασίας και αφοσίωσης στον εθνικό, επαναστατικό σκοπό. Στους Δολούς, το 1819, έφτασε µε την οικογένειά του καθώς και µε τη συνοδεία ορισµένων Σουλιωτών, προσποιούµενος το δάσκαλο, όπως το συνήθιζε, για να µην κινήσει υποψίες. Τη δραστηριότητά του πληροφορήθηκε και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ο οποίος µε επιστολή του χαιρέτισε τις ενέργειές του και τον ενθάρρυνε. Ο Χριστόφορος έλαβε µέρος στη σύσκεψη του Ισµαηλίου των Οκτώβριο του 1820, όπου εκδηλώθηκαν και ορισµένοι διασταγµοί του αναφορικά µε τον χρόνο και τον τρόπο υλοποίησης της Επανάστασης. Όπως και άλλοι, τάχθηκε υπέρ της αναβολής της Επανάστασης εκτιµώντας ότι οι συνθήκες δεν ήταν ακόµα ώριµες. Ο Χριστόφορος δεν διακατεχόταν από ιδιαίτερη συµπάθεια για τους Πελοποννησίους, δυσπιστούσε ιδιαίτερα απέναντι στους τοπικούς τους άρχοντες. Ίσως γιατί αδυνατούσε να κατανοήσει τον τρόπο σκέψης, τις διαθέσεις, τη νοοτροπία και τον τρόπο οργάνωσής τους. Επίσης, έδειχνε να ξεχνά και ένα εξαιρετικά δραµατικό, σχετικά πρόσφατο, επαναστατικό προηγούµενο στην περιοχή, την επανάσταση των «Ορλωφικών», η οποία µε την ανεπιτυχή της έκβαση άφησε απελπιστικά εκτεθειµένους τους κατοίκους. Θεωρούσε πως η Πελοπόννησος ήταν ανέτοιµη και ανεπαρκής στρατιωτικά για τον Αγώνα και εκτιµούσε πως θα έπρεπε η επαναστατική οργάνωση να εστιαστεί στην Ήπειρο, στη Θεσσαλία, στην Μακεδονία. Οι θέσεις του όµως δεν έγιναν δεκτές και υπάκουσε στις εντολές που του δόθηκαν. Παρά τις αρχικές αµφιβολίες του, στον µαχητικό, δύσπιστο και από πολλές απόψεις δύσκολο Μοριά, ο Χριστόφορος κατάφερε να συνεννοηθεί αποτελεσµατικά µε τους κοτζαµπάσηδες και τους τοπικούς παράγοντες. Στη Μάνη, στη Λακωνία, στην Καλαµάτα, έκανε αισθητή την παρουσία του επιδεικνύοντας µια συµβιβαστική, ρητορική και πολιτική δεινότητα, µια έκδηλη διάθεση υπέρβασης των όποιων τοπικών διαφορών, για χάρη του εθνικού σκοπού. Στην Πελοπόννησο πραγµατοποίησε περιοδείες σε πολλές πόλεις και άλλες φορές. Μετά από αυτή του την επιτυχία και δεδοµένου ότι ήταν περισσότερο εξοικειωµένος µε την Ήπειρο και τους ανθρώπους της, η επόµενη εντολή ήταν να αναλάβει ως αρχιστράτηγος του ηπειρωτικού στρατεύµατος. Ο Υψηλάντης έστειλε τον Χριστόφορο στην Ήπειρο, προκειµένου να µεταφέρει τις διαταγές του στους καπετάνιους της περιοχής τους οποίους γνώριζε. Εκεί βρισκόταν ο Χριστόφορος όταν ξέσπασε η Επανάσταση. Η κατάσταση στην περιοχή ήταν εξαιρετικά κρίσιµη το Μάρτιο του 1821 και είχε να αντιµετωπίσει τους επίσης δύσκολους και µαχητικούς Σουλιώτες, οι οποίοι έχοντας ξαναπάρει το Σούλι συµµαχώντας µε τον Χουρσίτ, τώρα συµπολεµούσαν µε τον Αλή. Ο Περραιβός είχε αναπτύξει φιλικές σχέσεις µε τους Σουλιώτες από την περίοδο του εκπατρισµού τους στα Επτάνησα. Πριν φτάσει στην Ήπειρο τον Μάρτιο του 1821 είχε ήδη συναντήσει οικογένειες Σουλιωτών εκεί και είχε συνδεθεί µαζί τους. Στην Ήπειρο, κάλεσε τους οπλαρχηγούς τους και ζήτησε οι πολεµικές επιχειρήσεις τους να

στραφούν προς την κατάληψη της Πάργας και της Πρέβεζας, ώστε να διανοιχθεί µια δίοδος επικοινωνίας µε τον υπόλοιπο επαναστατηµένο ελλαδικό χώρο. Η συµφωνία κατέληξε στο να στραφούν οι Σουλιώτες προς την Άρτα. Ο Περραιβός µερίµνησε για την αποτελεσµατικότερη εσωτερική, διοικητική οργάνωση των Σουλιωτών (συνέταξε τον οργανισµό πολιτεύµατος ή την σύντοµη προσωρινή νοµοθεσία). Με την προτροπή του Περραιβού οι Σουλιώτες δεν αποδέχθηκαν την πρόταση του Χουρσίτ να συµφιλιωθούν µαζί του, παρά τις πιέσεις που δέχθηκαν από τους Αρβανίτες. Και αυτό γιατί η διατήρηση του µετώπου του Αλή θα µπορούσε να λειτουργήσει ως αντιπερισπασµός ώστε να προετοιµαστεί η επανασταση στην Πελοπόννησο. Εξάλλου, αυτό είχε υποσχεθεί ο Περραιβός και στους Πελοποννησίους ως βοήθεια. Πως θα εµπόδιζε την κάθοδο των οθωµανικών δυνάµεων στο Μοριά. Μάλιστα φαίνεται πως διατηρούσε µυστική αλληλογραφία µε τον Αλή, ενθαρρύνοντάς τον να συνεχίσει τις µάχες του µε τα σουλτανικά στρατεύµατα. Βέβαια οι Σουλιώτες υποχρεώθηκαν τελικά να προχωρήσουν σε µία συνθήκη που περιλάµβανε επαχθείς γι αυτούς όρους και οδήγησε στον δεύτερο εκπατρισµό τους στα Επτάνησα. Ο Περραιβός πάντως δεν τους εγκατέλειψε, µετείχε σε όλους τους αγώνες τους και µαζί τους έφτασε στην Επτάνησο στα τέλη του 1822. Οι Άγγλοι επιχείρησαν να αποµονώσουν τον Περραιβό και τους Σουλιώτες και εκείνος κατόρθωσε να διαφύγει και να βρεθεί στο Μεσολόγγι, στις αρχές του 1823. Στη συνέχεια µετέβη στο Άστρος. Εκεί έλαβε µέρος στις εργασίες της εθνοσυνέλευσης από την οποία και ορίστηκε υπουργός πολέµου. Ως επικεφαλής των δυνάµεων στην Ανατολική Ελλάδα πρότεινε την κατάληψη των Τεµπών και από εκεί της Λάρισας. Το σχέδιο έγινε δεκτό αλλά το εγχείρηµα απέτυχε. Κατόπιν τέθηκε επικεφαλής της εκστρατείας στον Όλυµπο µε πρόταση του Αλεξ. Μυαροκορδάτου. Όµως, λόγω της διάλυσης του ελληνικού στρατοπέδου από τον Καρατάσο, οι συγκυρίες τον οδήγησαν στη Σκιάθο ώστε να εµποδίσει την αποβίβαση του οθωµανικού στρατού στο νησί. Αγωνίστηκε έπειτα σε πολλές µάχες, στην Ύδρα, στο Μεσολόγγι, στην ανατολική Ελλάδα, στο Καρπενήσι, στα Άγραφα, στην Υπάτη, στην Αµπλιανη, στη µάχη της Σκάλας, δίπλα στον Καραϊσκάκη στο Δίστοµο, στην Αράχωβα και αλλού. Ακολούθησε τον Υψηλάντη στην εκστρατεία του στη δυτική Ελλάδα, συνέβαλε και στη νίκη της Πέτρας (1829). Εξελέγη πληρεξούσιος στη Γ Εθνοσυνέλευση και στη Δ Εθνοσυνέλευση του Άργους (1829). Για τη συµβολή του στον Αγώνα η ελληνική κυβέρνηση του απένειµε το 1825 το βαθµό του στρατηγού. Σε αντίθεση µε τον Υψηλάντη, που είχε κερδίσει από την αρχή την εκτίµησή του, ο Χριστόφορος φαίνεται πως δεν υπήρξε εξίσου ένθερµος υποστηρικτής του Καποδίστρια. Στις 11 Δεκεµβρίου 1835 ο Περραιβός έλαβε τον τίτλο του συνταγµατάρχη της φάλαγγας. Το 1836 δηµοσίευσε το δίτοµο σύγγραµµά του Αποµνηµονευµατα πολεµικά. Λίγα χρόνια µετά, στις 18 Μαρτίου 1844, έλαβε το βαθµό του υποστράτηγου. Η τρίτη έκδοση της Ιστορίας του πραγµατοποιήθηκε το 1857 στην Αθήνα. Το 1858 τιµήθηκε µε το γαλλικό παράσηµο της Αγίας Ελένης που απένειµε ο Ναπολέοντας Γ σε όσους είχαν υπηρετήσει στο στρατό του θείου του, Ναπολέοντα Α. Το 1860 εκδόθηκε στην Αθήνα το τελευταίο έργο του, η Βιογραφία του Ρήγα. Ο Περραιβός πέθανε στην Αθήνα, στα 90 του χρόνια στις 4 Μαΐου του 1863 αφήνοντας πίσω του ένα µοναδικό, αν και

αµφιλεγόµενο για την ιστορική του ακρίβεια, συγγραφικό έργο. *** Ο Χριστόφορος Περραιβός, στρατιωτικός, πολιτικός, ιστορικός συγγραφέας υπήρξε µία πολυσύνθετη και δραστήρια προσωπικότητα. Διαδραµάτισε σηµαντικό ρόλο κατά την προδροµική, την κυρίως επαναστατική αλλά και την µετεπαναστατική περιόδο, επιδεικνύοντας πολιτικές και στρατιωτικές ικανότητες. Συγγραφικό έργο Αποµνηµονεύµατα πολεµικά : διαφόρων µαχών συγκροτηθεισών µεταξύ Ελλήνων και Οθωµανών κατά τε το Σούλιον και Ανατολικήν Ελλάδα από του 1820 µέχρι του 1829 έτους, συγγραφέντα παρά του Συνταγµατάρχου Χριστοφόρου Περραιβού του εξ Ολύµπου της Θετταλίας και διηρηµένα εις τόµους δύω, Αθήνα, 1836 (πρώτη έκδοση). Ιστορία σύντοµος του Σουλλίου και Πάργας: Περιέχουσα την Αρχαιότητα αυτών, και Ηρωϊκούς µετά των Τούρκων Πολέµους, και µάλιστα τους, του Σουλίου µετά του Αλή Πασιά κατοίκου των Ιωαννίνων, και ηγεµόνος της Γραικίας, και Μακεδονίας, Παρίσι, 1803 (πρώτη έκδοση, περιλαµβάνει µόνο τον πρώτο τόµο του έργου). Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας περιέχουσα την χρονολογίαν αυτών, τας προς τους Οθωµανούς µάχας, κυρίως δε τας προς τον Αλή Πασά Σατράπην της Ηπείρου, συγγραφείσα παρά Χριστοφόρου Περραιβού υποστρατήγου διηρηµένη εις τόµους δύω, (πρώτη έκδοση και των δύο τόµων Βενετία 1815, δεύτερη έκδοση Αθήνα, 1857). Σύντοµος βιογραφία του αοιδίµου Pήγα Φεραίου του Θετταλού, Αθήνα,1860. Βιβλιογραφία Αγαπητός Σ. Αγαπητός, Οι Ένδοξοι Έλληνες του 1821 ή Οι Πρωταγωνισταί της Ελλάδος, Πάτρα 1877, σσ. 245-251. Γούδας Αναστάσιος, Βίοι Παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, τ. Α, Κλήρος, Αθήνα 1869, σσ. 285-328. Κιτροµηλίδης Πασχάλης, Νεοελληνικός Διαφωτισµός, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1996, σσ. 540-541, 571, 585. Παπαϊωάννου Μιχάλης, Άπαντα, Χριστόφορος Περραιβός, Αθήνα, 1956. Δασκαλάκης Απόστολος, Ρήγας και Περραιβός, Αθήνα, 1962. Κραψίτης Βασίλης, Χριστόφορος Περραιβός: Η ζωή, το έργο και µια ανέκδοτη αλληλογραφία. Μελέτη, Αθήνα, 1976. Βέη Μαίρη, Τινά περί Χριστοφόρου Περραιβού εξ αφορµής επιστολής του Ιωάννου Γενναδίου προς τον Νίκον Βέην εν η περί του σφετερισµού υπό του Χρ. Περραιβού του περί Αθηνών Χρονικού του Ιωάννου Μπενιζέλου, Αθήνα, 1964. Ζερλέντης Π. Γ., Ηπειρωτικά µελετήµατα: η ιστορία του Σουλίου και της Πάργας του Χριστόφορου Περραιβού, Παρνασσός, τόµ. 12, αρ. 6 και αρ. 7 (1889). Κοκολάκης Μιχάλης, Γαλλική Επανάσταση. Πρέβεζα. Χριστόφορος Περραιβός, Πρακτικά Πρώτου Διεθνούς

Επιστηµονικού Συνεδρίου: Η Ιστορία της Πρέβεζας, Πρέβεζα 22-24 Σεπτεµβρίου 1989, Δήµος Πρέβεζας, 1993. Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Γραµµατείας/Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δηµοσίου Εκπαιδεύσεως (1833-1848), Σειρά 002-Δηµόσια Εκπαίδευση, φάκελος#2826, Χρ. Περραιβός (1835,1837), φάκελος #2819, Χρ. Περραιβός (1835). Αρχείο του Ιωάννου Γενναδίου, BOX 8: Ιωάννου Μπενιζέλου Εφηµερίδες, Παλαιά Ιστορία και Νέα Ιστορία των εν Αθήναις συµβεβηκότων, Folder 8.3: Κατηγορητήριον κατά Χριστοφόρου Περραιβού Α and Γ, American School of Classical Studies (ASCSA). Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. Πρακτικά των Εθνικών Συνελεύσεων, της Βουλής και της Γερουσίας (1843-1862), Ορκωµοσία του ως πληρεξουσίου στην Γ Σεπτεµβρίου εν Αθήναις Εθνικήν των Ελλήνων Συνέλευσιν, [Συνεδρίαση Γ 15-11-1843], σσ. 9-10. Πρακτικά των Εθνικών Συνελεύσεων, της Βουλής και της Γερουσίας (1843-1862), Διορισµός του ως Γερουσιαστή, [Συνεδρίαση Δ 8-3-1861], σσ. 10-11. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, Β Βουλευτική Περίοδος (1823-1824): Πρακτικά του Βουλευτικού και Προβουλεύµατα, τόµος 2 ος, Αθήνα, 1862 (επανέκδοση 1972), Βιβλιοθήκη Βουλής, σσ. 16,54. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, Εθνικές Συνελεύσεις: Δ εν Άργει Εθνική Συνέλευση 1828-1829, τόµος 4 ος, Αθήνα, 1973, Βιβλιοθήκη Βουλής, σσ. 76, 196, 198, 638,640. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, Λυτά έγγραφα Α & Β Βουλευτικής Περιόδου (1822-1824): Εκτελεστικό Σώµα, τόµος 10 ος, Αθήνα, 1862 (επανέκδοση 1972), Βιβλιοθήκη Βουλής, σ. 52. Μακρυµίχαλος Στέφανος, Βιβλιογραφικές και ιστορικές έρευνες γύρω από τον Περραιβό. Πέντε µελέτες, Αθήνα, 1950. Βρανούσης Λέανδρος, Ένα περιζήτητο κερκυραϊκό χειρόγραφο. Ο κώδικας της αλληλογραφίας του Περραιβού, (Γ Πανιόνιο Συνέδριο, Κέρκυρα, Κεφαλλονιά, Ζάκυνθος, 1965), Αθήνα, 1967. Ανώνυµος Λίβελλος εναντίον του Χριστόφορου Περραιβού, Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, Δελφοί (χ.ο.) 1998. Ασηµακόπουλος Ν., Χρ. Περραιβού, Αποµνηµονεύµατα, Αθήνα, 2003. Μιλλεούνης Ευάγγελος, Ιστορίες του µεγάλου αγώνα (1780-1831): Με τη φωνή των αγωνιστών του εικοσιένα. Αινιάν, Γερµανός Παλαιών Πατρών, Κασοµούλης, Κολοκοτρώνης, Μακρυγιάννης, Ξάνθος, Περραιβός, Σπηλιάδης, Σπυροµίλιος, Φωτάκος, Αθήνα, 2004. Επαναστατικά τραγούδια του Ρήγα και ο ύµνος στον Μποναπάρτε του Περραιβού: η έκδοση της Κέρκυρας (1798), Ακαδηµία Αθηνών, Κέντρο Ερευνών Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισµού, Αθήνα, 1998. Πρωτοψάλτης Εµµανουήλ, Αποµνηµονεύµατα πολεµικά, Χρ.

Εικονογραφήσεις Περραιβού, Αθήνα 1956. Χαρίσης Απόστολος. Σύντοµος βιογραφία του Ρήγα Φεραίου του Θετταλού, Χρ. Περραιβού (επιµ. Σηµ. Αποστ. Χαρίση), Αθήνα, 1998. Περραιβός Χριστόφορος, Ιστορία της Πάργας, συγγραφείσα παρά Χριστοφόρου Περραιβού υποστρατήγου, εκδίδοται επιστασία Κ. Ζησίου καθηγητού, Αθήνα, 1889. Μαζαράκης-Αινιάν Ι. Κ. (επιµ.), Σφραγίδες Ελευθερίας 1821-1832, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα 1983, σφραγίδα υπ αριθµ. 1079. Διονύσιος Τσόκος, Ελαιογραφία - Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Λαµπρινός Γεώργιος, Μορφές του εικοσιένα, Αθήνα, 1956, σ. 189.

Ξυλογραφία 1872 Συντάκτρια: Σοφία Μπελόκα