Γεράσιμος Βώκος Οι πραγματικοί στόχοι της πολιτικής Μπορεί κανείς να τελειώσει στα γρήγορα με τον Σοπενχάουερ, αν τον κατατάξει στην κατηγορία των απαισιόδοξων ανθρώπων και τον θεωρήσει πρωτεργάτη της φιλοσοφικής απαισιοδοξίας. Φαίνεται ότι αυτό έκανε η εποχή μας, στη βεβαιότητά της ότι τελικά ο κόσμος στον οποίο ζούμε είναι σχεδόν ο καλύτερος δυνατός: κάποια μικρομειονεκτήματα που επιμένουν, όπως οι πόλεμοι, η ανεργία, η φτώχεια, η αρρώστια, θα λυθούν με τον χρόνο, τώρα μάλιστα που 1 / 22
τρέχουμε στις λεωφόρους της παγκοσμιοποίησης, όπου όλοι μαζί, πλούσιοι και φτωχοί, θα βαδίσουμε ο καθένας τον δρόμο του: οι πλούσιοι θα γίνουν πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι. Ετσι ο Σοπενχάουερ έχει εγκαταλείψει την περίοπτη θέση που κατείχε κάποτε στο φιλοσοφικό στερέωμα και συγκατοικεί πλέον με τους αιωνίως δυσαρεστημένους, τους κακότροπους και τους ξεροκέφαλους, που επιμένουν ότι η ευημερία και η ευμάρεια μάλλον βρίσκονται στα συνθήματα παρά στην πραγματικότητα και ότι ο κόσμος είναι πηγή πόνου, λύπης και αδικίας. Η ρητή αυτή καταδίκη του κόσμου είναι ήδη αρκετή για να καταστήσει τον Σοπενχάουερ αντιπαθή στις ημέρες μας, όπου ο κυρίαρχος τόνος επιτάσσει το χαμόγελο, την αισιοδοξία και την καταναγκαστική ευτυχία. Αν όμως παραβλέψουμε τις επιταγές των καιρών και σταθούμε με προσοχή στα λόγια του φιλοσόφου, θα δούμε ότι ο Σοπενχάουερ αποτελεί τομή στην ιστορία της σκέψης γιατί αντιστρατεύεται την αλόγιστη αισιοδοξία της φιλοσοφικής παράδοσης. Αυτό που διδάσκει είναι ότι ο κόσμος φέρει ανεξίτηλο το στίγμα του κακού 2 / 22
γιατί δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι οι άνθρωποι στρέφονται από τη φύση τους στην αλήθεια και στο καλό οι πράξεις τους, αντίθετα, δείχνουν ότι προτιμούν το ψέμα και το κακό. Οπως επίσης δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι οι άνθρωποι αναζητούν από τη φύση τους τη γνώση: ο τεράστιος αριθμός ζει πολύ καλά μέσα στην άγνοια. Με τα δεδομένα αυτά, ο Σοπενχάουερ βρίσκει ότι η σωτηρία του κόσμου δεν είναι σε καμία περίπτωση εξασφαλισμένη, ότι κανείς δεν έχει προαποφασίσει ή προνοήσει γι' αυτήν και ότι η σωτήρια σύνθεση βρίσκεται μόνο στη φαντασία μας, όταν τούτη 'δώ αποφασίσει να εμφανιστεί με το προσωπείο της αισιοδοξίας. Από τη σκοπιά αυτή ο φιλόσοφος βρίσκεται αντιμέτωπος με το σύνολο του γερμανικού ιδεαλισμού και ιδιαίτερα με τον Χέγκελ, εναντίον του οποίου, όπως είναι γνωστό, στρέφεται με εξαιρετική βιαιότητα και απροκάλυπτο υβριστικό 3 / 22
ύφος. Το κακό που στιγματίζει τον κόσμο δεν αφήνει ανέπαφη την ψυχή του ανθρώπου και η διπλή αυτή καταδίκη μοιάζει να φράζει όλες τις διεξόδους καθιστώντας την ανθρώπινη ζωή κόλαση. Ακριβώς όμως στο σημείο που η αρνητική ουσία του κόσμου εντυπώνεται στην ανθρώπινη ψυχή, ο Σοπενχάουερ διαβλέπει τη μοναδική οδό της απελευθέρωσης, υπό τον όρο ότι οι άνθρωποι έχουν αποδεχθεί πως δεν μπορούν να περιμένουν βοήθεια από κανέναν και από πουθενά: πρέπει, απολύτως μόνοι τους, να οριοθετήσουν και 4 / 22
να καλλιεργήσουν τις περιοχές της ελευθερίας τους, οι οποίες, σύμφωνα με τον Σοπενχάουερ, δεν είναι άλλες από την ηθική και την αισθητική. Αφήνοντας κατά μέρος την περιοχή της αισθητικής, θα ασχοληθώ με την ηθική, στο μέτρο που η τελευταία συνδέεται αμέσως από τον φιλόσοφο με την πολιτική. Γιατί στον Σοπενχάουερ, ο οποίος επί του προκειμένου παρακολουθεί από κοντά τα μαθήματα του Πλάτωνα, 5 / 22
οι δεσμοί ηθικής και πολιτικής είναι τόσο αμοιβαίοι και σταθεροί ώστε οι δύο περιοχές να συγχέουν τα όριά τους, σε σημείο που να μην μπορούν να διακριθούν μεταξύ τους και να τείνουν στην ταύτιση. Η ταύτιση αυτή, με τη σειρά της, θεμελιώνεται στην ηθική του οίκτου. Από τη στιγμή, πράγματι, που ο κόσμος ορίζεται με αρνητικό πρόσημο, το μοναδικό θεμέλιο της 6 / 22
ηθικής είναι η αναγνώριση του πόνου και της δυστυχίας που τον σταυρώνουν, καθώς αισθάνομαι υποχρεωμένος να παρέμβω ώστε να μειώσω το ποσό της δυστυχίας. Με τον τρόπο αυτόν, όμως, ο κόσμος, υπό την μορφή του άλλου, γίνεται ο τελικός σκοπός της πράξης μου και η φροντίδα μου γι' αυτόν καταλήγει να υποκαταστήσει τη 7 / 22
φροντίδα για τον εαυτό μου. Η γενίκευση προσδίδει στον οίκτο καθολικό χαρακτήρα και τον καθιστά αρχή ή γνώμονα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Με άλλα λόγια, ο οίκτος είναι ο μοναδικός τρόπος που έχω για να δηλώσω τη συμμετοχή 8 / 22
μου στα δρώμενα του κόσμου ή ακόμη ο τρόπος για να επισημάνω ότι είμαι μέλος της ανθρωπότητας. Στο σημείο αυτό ο οίκτος αποκτά τις πολιτικές του διαστάσεις ή, ακριβέστερα, γίνεται θεμέλιο της πολιτικής πράξης, η οποία, κατά συνέπεια, υποτάσσεται 9 / 22
με τη σειρά της στην ηθική. Ετσι, στην προοπτική του Σοπενχάουερ η πολιτική δεν μπορεί να διακριθεί από την ηθική και μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για ηθικο-πολιτική πράξη, της οποίας το πρώτο αξίωμα είναι το ακόλουθο: ο άνθρωπος προσπαθεί να μειώσει 10 / 22
το ποσό του πόνου και της δυστυχίας και, στο μέτρο του δυνατού, να το αφανίσει. Αυτό το μέτρο είναι που έχει μεγάλη σημασία γιατί προσδιορίζει τους στόχους της πολιτικής δράσης. Πράγματι, η απλή παρατήρηση αρκεί 11 / 22
για να διαπιστώσει κανείς ότι το μεγαλύτερο ποσοστό πόνου και δυστυχίας στον κόσμο προέρχεται από το σύνολο των αδικιών που διαπράττονται σ' αυτόν. Η αδικία απλώνεται και 12 / 22
αγκαλιάζει τον κόσμο σαν τεράστιος ιστός και το βασικό αίτημα των ανθρώπων είναι το αίτημα της δικαιοσύνης. Η δικαιοσύνη στον κόσμο είναι, ακριβώς, ο πραγματικός στόχος 13 / 22
της πολιτικής σ' αυτήν πρέπει να έχει καρφωμένο το βλέμμα της μια πολιτική αντάξια του ονόματός της. Με άλλα λόγια, η δικαιοσύνη είναι αποτέλεσμα αγώνα, συνεχούς σύγκρουσης, ώστε 14 / 22
να βρει ο κόσμος την ισορροπία που έχει διασαλευτεί από την επικράτηση της αδικίας. Ετσι η δικαιοσύνη δεν είναι η πρώτη, ήρεμη αρχή στην οποία προστρέχω κάθε φορά που διαπιστώνω την 15 / 22
αδικία: η ζυγαριά γέρνει από την αρχή και η δικαιοσύνη είναι η βίαιη παρέμβαση των ανθρώπων για να ισοσταθμίσει. Στο σημείο αυτό μπορούμε να καταλάβουμε τον ενεργητικό 16 / 22
χαρακτήρα της απαισιοδοξίας του Σοπενχάουερ: η απαισιοδοξία του δεν αρκείται στη διαπίστωση ότι πρωταρχικό συστατικό του κόσμου είναι η αδικία θυμώνει, αντίθετα, με τη 17 / 22
διαπίστωση αυτή και κρατά συνεχώς σε εγρήγορση τον θυμό του οπλίζοντάς τον με το αίτημα της δικαιοσύνης. Ισως στο σημείο αυτό ο Νίτσε αναγνώρισε στον Σοπενχάουερ έναν δάσκαλο: γιατί ενώ απέρριψε την 18 / 22
ηθική του οίκτου, κράτησε για τον εαυτό του ζωντανή την ενεργητική απαισιοδοξία. Πηγή: Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 05/03/2000 http://www.tovi 19 / 22
ma. gr / default. asp? pid =46& 20 / 22
ct =114& artid =102943& dt =05/03/2000 21 / 22
22 / 22