ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ & ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ & ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ FLORA SPORADUM: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ ΤΩΝ ΒΟΡΕΙΩΝ ΣΠΟΡΑΔΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ ΦΥΤΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ ΚΑΘΑΡΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Α.Μ. 269 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΚΑΜΑΡΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΤΡΑ 2006 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ & ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ FLORA SPORADUM: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ ΤΩΝ ΒΟΡΕΙΩΝ ΣΠΟΡΑΔΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ ΦΥΤΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΚΑΜΑΡΗ ΓΕΩΡΓΙΑ (ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ) ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ (ΜΕΛΟΣ) ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ (ΜΕΛΟΣ) ΠΑΤΡΑ 2006

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου κ. Γεωργία Καμάρη, για τις χρήσιμες συμβουλές και γνώσεις που μου παρείχε καθ όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού μου, καθώς και για την πολύτιμη βοήθεια της, στην συγγραφή της διπλωματικής μου εργασίας. Ακόμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τα άλλα δυο μέλη της τριμελούς επιτροπής μου, τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Παναγιώτη ημόπουλο και τον Dr. Θεοφάνη Κωνσταντινίδη, για την αρωγή τους και τις πολύτιμες συμβουλές τους, για την συγγραφή της διπλωματικής μου εργασίας. Ευχαριστώ τους μεταπτυχιακούς φοιτητές Καρακίτσο Σπύρο για την συμπαράσταση τους και την συνεργασία τους. Επιπρόσθετα, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Πέπη Μπαρέκα για την πολυδιάστατη βοήθεια που μου παρείχε σε όλη την διάρκεια του μεταπτυχιακού μου. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Μπόμπα Αγγελική και όλη την οικογένεια μου, για την ψυχολογική στήριξη που μου παρείχαν.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΓΕΝΙΚΑ 1.1. Γενική Περιγραφή των Σποράδων...1 1.1.1. Περιγραφή Ν. Σκιάθου...3 1.1.2. Περιγραφή Ν. Σκοπέλου...5 1.1.3. Περιγραφή Ν. Αλοννήσου...6 1.1.4. Περιγραφή Ν. Σκύρου...8 1.1.5. Περιγραφή κυριότερων νησίδων...10 1.2. Γεωλογία των Β. Σποράδων...17 1.3. Κλίμα των Β. Σποράδων...20 1.4. Περιγραφή τύπων βλάστησης και οικοτόπων Β. Σποράδων...24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 2.1. Παρουσίαση της Βάσης Δεδομένων...31 2.2. Συγγράμματα και δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν...37 2.3. Φυτογεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας...39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 3. Επεξεργασία δεδομένων...41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΕΝΔΗΜΙΣΜΟΣ-ΦΥΤΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ 4.1. Ανάλυση της ενδημικής χλωρίδας των Β. Σποράδων...55 4.2.1. Γεωιστορία των Β. Σποράδων...81 4.2.2. Συνολική χλωρίδα Β. Σποράδων...89 4.2.3. Ενδημική χλωρίδα φυτογεωγραφικές συνδέσεις...91 4.2.4. Eπαπειλούμενα ενδημικά φυτά των Σποράδων...97 4.2.5. Σχινζοενδημικά του γένους Campanula...123 4.2.6. Ανθρωπογενείς επιδράσεις...124 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...127 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...128

1.1. ΓΕΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΣΠΟΡΑΔΩΝ Τα νησιά Σποράδες απαρτίζουν σύμπλεγμα πολυάριθμων βραχονησίδων, μικρών και μεγάλων νησιών, με γνωστότερα τα νησιά Σκιάθος, Σκόπελος, Αλόννησος, και Σκύρος. Βρίσκονται στο ΒΔ Αιγαίο, ανατολικά του Παγασητικού κόλπου, βόρεια της Εύβοιας (Εικόνα 1). Μετά την καθιέρωση της νέας διοικητικής διάρθρωσης της Ελληνικής επικράτειας, γνωστότερη ως Πρόγραμμα Καποδίστριας, οι Σποράδες απαρτίζουν τέσσερις δήμους (Σκιάθου, Αλοννήσου, Σκοπέλου και Σκύρου). Κάθε δήμος αποτελείται από ένα δημοτικό διαμέρισμα, με εξαίρεση το δήμο Σκοπέλου που αποτελείται από τρία δημοτικά διαμερίσματα (Σκοπέλου, Γλώσσης και Κλήματος). Οι δήμοι Σκιάθου, Αλοννήσου και Σκοπέλου υπάγονται διοικητικά στο Ν. Μαγνησίας (Περιφέρεια Θεσσαλίας), ενώ ο δήμος Σκύρου στο Ν. Εύβοιας (Περιφέρεια Ανατολικής Στερεάς Ελλάδος). Εικόνα 1. Γεωφυσικός χάρτης των Σποράδων. Με διαφορετικό χρώμα αποδίδονται οι υψομετρικές ζώνες σύμφωνα με το υπόμνημα. Διακρίνονται επίσης οι σημαντικότεροι οικισμοί και με κόκκινο χρώμα το οδικό δίκτυο. Πάνω δεξιά επισυνάπτεται γενικός χάρτης προσανατολισμού. 1

Για την πληρέστερη περιγραφή της περιοχής έρευνας δημιουργήθηκε χάρτης με τη χρήση του λογισμικού ArcGIS v. 8.1. πάνω σε ψηφιακό υπόβαθρο προερχόμενο από τα αρχεία του έτους 1999 του Οργανισμού Κτηματογράφησης και Χαρτογράφησης Ελλάδας (Ο.Κ.Χ.Ε.) (Εικόνα 1). Οι υψομετρικές ζώνες προέρχονται από την επεξεργασία του Ο.Κ.Χ.Ε. πάνω σε ψηφιακό μοντέλο εδάφους (Digital Elevation Model, D.E.M.) δορυφορικής εικόνας SPOT. Όπως προέκυψε από την επεξεργασία της ψηφιακής βάσης δεδομένων το σύμπλεγμα των Σποράδων αποτελείται από ένα άθροισμα τουλάχιστον 135 υπερθαλάσσιων εδαφικών εξάρσεων με μεγαλύτερη τη νήσο Σκύρο, έκτασης 20.692,60 ha και μικρότερη (διακρινόμενη από το δορυφόρο) βραχονησίδα έκτασης 0,04 ha (440,69 m 2 ). Τα σημαντικότερα μεγάλα και μικρά νησιά και οι διαστάσεις τους παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. Πίνακας 1. Τα σημαντικότερα νησιά και νησίδες των Σποράδων με την έκταση και το μήκος της ακτογραμμής τους όπως προέκυψαν από την επεξεργασία της ψηφιακής βάσης δεδομένων του Ο.Κ.Χ.Ε. Ονομασία νησιού / νησίδας Έκταση (ha) (%) Έκτασης Μήκος ακτογραμμής (m) (%) Μήκους ακτογραμμής Σκύρος 20.692,60 41,75 134.252,00 21,81 Σκόπελος 9513,10 19,19 76.251,50 12,39 Αλόννησος 6411,84 12,94 79.250,20 12,88 Σκιάθος 4732,51 9,55 47.980,70 7,80 Κυρά-Παναγιά 2476,00 5,00 41.192,70 6,69 Περιστέρα 1425,46 2,88 35.644,40 5,79 Γιούρα 1105,18 2,23 28.637,20 4,65 Σκάντζουρα 622,88 1,26 21.314,20 3,46 Βαλάξα 433,33 0,87 13.266,90 2,16 Πιπέρι 422,27 0,85 13.050,30 2,12 Σκυροπούλα 382,75 0,77 11.528,30 1,87 Σαρακηνό 333,71 0,67 10.606,40 1,72 Αδελφοί 102,67 0,21 6273,26 1,02 Ψαθούρα 76,33 0,15 4408,45 0,72 Λέχουσα 68,85 0,14 4827,92 0,78 Ερήνια 53,26 0,11 4191,50 0,68 Αδελφόπουλο 39,14 0,08 3130,46 0,51 Κουλούρι 28,58 0,06 2170,17 0,35 Σκαντήλι 21,04 0,04 2437,92 0,40 Βόρειο Πόδι 13,08 0,03 2011,85 0,33 Κόρακας 12,04 0,02 1540,23 0,25 Σύνολο Σποράδων 49.565,86 98,79 615.508,61 88,38 2

Όπως προκύπτει από τον Πίνακα 1, τα 21 νησιά και νησίδες καταλαμβάνουν το 98,79% της συνολικής έκτασης των Σποράδων που ανέρχεται σε 49.565,86 ha (το υπόλοιπο καταλαμβάνουν 114 βραχονησίδες), το δε μήκος της ακτογραμμής τους αντιστοιχεί στο 88,38% του συνολικού μήκους της ακτογραμμής των Σποράδων (615.508,61 m). Ο συνολικός πληθυσμός των τεσσάρων δήμων των Σποράδων ανέρχεται σε 16.158 κατοίκους (στοιχεία απογραφής ΕΣΥΕ 2001, (http://www.eetaa.gr/cgibin/msql/esye/ota01). Οι μόνιμοι κάτοικοι των δήμων Σκιάθου, Σκοπέλου και Αλοννήσου ασχολούνται κυρίως με την αλιεία, τη ναυτιλία και τον τουρισμό, ενώ παραδοσιακές χρήσεις γης όπως η κτηνοτροφία και η γεωργία βρίσκονται σε φθίνουσα πορεία. 1.1.1. Περιγραφή Ν. Σκιάθου Η Ν. Σκιάθος (Εικόνα 2) αποτελεί το πολυπληθέστερο νησί καθώς, σύμφωνα με τα στοιχεία απογραφής του 2001, ο μόνιμος πληθυσμός του νησιού ανέρχεται σε 6160 κάτ., ήτοι το 38,12% του συνολικού πληθυσμού των Σποράδων. Η πληθυσμιακή του πυκνότητα ανέρχεται σε 1,30 κάτ./ha, η οποία είναι 2,22 φορές μεγαλύτερη της μέσης πληθυσμιακής πυκνότητας των Σποράδων (0,59 κάτ./ha). Πάντως οι πληθυσμιακοί δείκτες του νησιού, όπως και του συνόλου των Σποράδων, είναι σημαντικά διαφορετικοί, καθώς ο πληθυσμός αυξάνεται δραστικά λόγω της έντονης τουριστικής κίνησης, ιδιαίτερα το καλοκαίρι. Σύμφωνα με τον Καραμέρη (2001) από το 1951 έως το 1991 ο πληθυσμός της Ν. Σκιάθου αυξήθηκε κατά 54%, γεγονός που αποδίδεται στη γενική τάση για μετακίνηση του πληθυσμού προς τις τουριστικά αναπτυγμένες περιοχές, φαινόμενο που παρατηρείται στην Ελλάδα το διάστημα αυτό. Το ορεινό ανάγλυφο του νησιού διαμορφώνεται κυρίως από σειρά μικρών ορέων που καταλαμβάνουν το κεντρικό και βόρειο τμήμα του, με υψηλότερες κορυφές, από βορά προς νότο, τις Μολόχα (403 m), Στιβωτό (395 m), Καραφλυτζανάκα (430 m), Μύτικας (433 m), Ευαγγελίστρια (427 m), Πρ. Ηλίας (411 m), Αγ. Κων/νος (388 m), Ανάερος (211 m) και Κουνίστρες (323 m). Τα σημαντικότερα υδρορέματα εποχιακής ροής στο βόρειο τμήμα του νησιού είναι το 3

Κακόρεμα και το ρέμα του Λεχονιού, στο ανατολικό τμήμα το ρέμα του Γανωτή και της Φτελιάς, στο νότιο τμήμα το ρέμα του Πλατανιά, και στο δυτικό τμήμα το ρέμα του Ασελήνου, του Αχείλα και του Κεχριά. Εικόνα 2. Χάρτης Ν. Σκιάθου. Απεικονίζονται λεπτομερέστερα οι οικισμοί, το οδικό και υδρογραφικό δίκτυο και το ορεινό ανάγλυφο (http://www.users.otenet.gr/~agrnet/aprs.html). 4

1.1.2. Περιγραφή Ν. Σκοπέλου Η Ν. Σκόπελος καταλαμβάνει έκταση 9513,10 ha, ήτοι το 19,19 % της συνολικής έκτασης των Σποράδων και έχει μήκος ακτογραμμής 76.251,50 m, ήτοι το 12,39% του συνολικού μήκους ακτογραμμής των Σποράδων (Εικόνα 3). Η Ν. Σκόπελος αποτελεί το δεύτερο σε πληθυσμιακό μέγεθος νησί των Σποράδων. Ο μόνιμος πληθυσμός του νησιού (2001) ανέρχεται σε 4696 κάτ., ήτοι το 29,06% του συνολικού πληθυσμού των Σποράδων. Ο δήμος Σκοπέλου αποτελείται από τα δημοτικά διαμερίσματα της Σκοπέλου (3027 κάτ.), Γλώσσης (1195 κάτ.), και Κλήματος (474 κάτ.). Η πληθυσμιακή του πυκνότητα ανέρχεται σε 0,49 κάτ./ha, η οποία είναι 0,15 φορές μικρότερη της μέσης πληθυσμιακής πυκνότητας των Σποράδων. Εικόνα 3. Χάρτης Ν. Σκοπέλου. Απεικονίζονται λεπτομερέστερα οι οικισμοί, το οδικό και υδρογραφικό δίκτυο και το ορεινό ανάγλυφο (http://www.skopelos.gr/). 5

Το 67,5% της έκτασης της Σκοπέλου καλύπτεται από δάση με πεύκα και γι' αυτό στις 5/7/1997 ανακηρύχθηκε ως το πράσινο και γαλάζιο νησί από το Διεθνή Οργανισμό Βιοπολιτικής. Επίσης, η πόλη της Σκοπέλου έχει χαρακτηριστεί ως παραδοσιακός οικισμός με το Π.Δ. 594 στις 13/11/1978. Οι σημαντικότεροι ορεινοί όγκοι (Δελφοί 682 m, Ακονές 680 m) εντοπίζονται στο κέντρο του νησιού. Άλλες κορυφές είναι το Γουρούνι (316 m), ο Μύλος (352 m), και το Βουνό (383 m) προς το βορρά, και το Λαγούδι (382 m), το Ρεβίθι (430 m), οι Κόπρισες (376 m), ο Αγνώντας (300 m) και το Παλούκι (566 m) στο νότο. Το πλούσιο υδρογραφικό δίκτυο του νησιού διαμορφώνεται από ρέματα εποχιακής ροής. Εξαγωγές πιστοποιημένου οίνου για την ποιότητα του γινόταν τον 4 ο αι. π.χ. από την Ν. Σκόπελο και την Ν. Αλόννησο σε πόλεις του Εύξεινου Πόντου σύμφωνα με την μελέτη αμφορέων που έχουν βρεθεί στα παραπάνω μέρη. Το πεπαρηθιώτικο κρασί ήταν φημισμένο στην αρχαιότητα για τις φαρμακευτικές και διεγερτικές ιδιότητες του. Στο εμπόριο αυτό οφείλει προφανώς η Ν. Σκόπελος (Πεπάρηθος) την οικονομική ευημερία της. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 εντοπίστηκαν στις περιοχές Στάφυλος, Άγνωντας, Πάνορμος στη Ν. Σκόπελο και στις περιοχές Τσουκαλιά και Καλαμάκια στη Ν. Αλόννησο, εργαστήρια κατασκευής αμφορέων για την μεταφορά κρασιού. 1.1.3. Περιγραφή Ν. Αλοννήσου Η Ν. Αλόννησος καταλαμβάνει έκταση 6411,84 ha, ήτοι το 12,94% της συνολικής έκτασης των Σποράδων και έχει μήκος ακτογραμμής 79.250,20 m, ήτοι το 12,88% του συνολικού μήκους ακτογραμμής των Σποράδων (Εικόνα 4). Η Αλόννησος είναι το τρίτο σε πληθυσμιακό μέγεθος νησί των Σποράδων. Ο μόνιμος πληθυσμός (2001) ανέρχεται σε 2700 κάτοικους, ήτοι το 16,71% του συνολικού πληθυσμού των Σποράδων. Σύμφωνα με τον Καραμέρη (2001) από το 1951 έως το 1991 ο πληθυσμός της Αλοννήσου αυξήθηκε κατά 122%, γεγονός που αποδίδεται, όπως και στην περίπτωση της Σκιάθου, στη γενική τάση για μετακίνηση του πληθυσμού προς τις τουριστικά αναπτυγμένες περιοχές. Η πληθυσμιακή πυκνότητα του νησιού ανέρχεται σε 0,42 κάτ./ha, η οποία είναι 0,28 φορές μικρότερη της μέσης πληθυσμιακής πυκνότητας των Σποράδων. 6

Εικόνα 4. Χάρτης της Ν. Αλοννήσου. Απεικονίζονται λεπτομερέστερα οι οικισμοί, το οδικό και υδρογραφικό δίκτυο και το ορεινό ανάγλυφο (http://www.alonnisos.gr/). Τα σημαντικότερα όρη του νησιού από βορά προς νότο είναι ο Φρουρός (315 m), το Κουβούλι (475 m), οι Βαθιές Γούρνες (456 m), η Κορφούλα (348 m), το Βουνό (259 m), και ο Καλόβολος (325 m). Τα σημαντικότερα ρέματα εποχιακής ροής είναι στο βορά το Τραγόρεμα, ανατολικά το ρέμα της Καστανιάς, του Σχοινά, και το ρέμα Κιούπι, και δυτικά το ρέμα του Γελαδάρη. 7

1.1.4. Περιγραφή Ν. Σκύρου Η Σκύρος είναι το μεγαλύτερο σε μέγεθος νησί των Σποράδων. Καταλαμβάνει έκταση 20.692,60 ha, ήτοι το 41,75% της συνολικής έκτασης των Σποράδων και τα πευκοδάση καλύπτουν το 32% του νησιού. Έχει μήκος ακτογραμμής 134.252,00 m, ήτοι το 21,81% του συνολικού μήκους ακτογραμμής των Σποράδων (Εικόνα 5). Η Σκύρος είναι το μικρότερο σε πληθυσμιακό μέγεθος μεγάλο νησί των Σποράδων. Ο μόνιμος πληθυσμός ανέρχεται σε 2602 κάτ., ήτοι το 16,10% του συνολικού πληθυσμού των Σποράδων. Η Σκύρος φαίνεται να μην ακολουθεί το δημογραφικό πρότυπο μεταβολής των υπολοίπων Σποράδων, καθώς ο μόνιμος πληθυσμός του νησιού φαίνεται να μειώνεται. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το πληθυσμιακό μέγεθος το 1907 ήταν 4072 κάτ., το 1991 ήταν 2991 κάτ. (http://www.skyrosnet.gr/) και το 2001 ήταν 2602 κάτ. Φαίνεται ότι η Σκύρος ακολουθεί το γενικό πρότυπο πληθυσμιακής μείωσης του Ελληνικού νησιώτικου χώρου το οποίο αναφέρει για την περίοδο 1951-1991 μέση μείωση κατά 11% (Καραμέρης 2001). Η πληθυσμιακή πυκνότητα του νησιού ανέρχεται σε 0,13 κάτ./ha, η οποία είναι 0,79 φορές μικρότερη της μέσης πληθυσμιακής πυκνότητας των Σποράδων. Οι σημαντικότεροι ορεινοί όγκοι της νήσου στο βορά είναι ο Όλυμπος (403 m) και στο νότο ο Κόχυλας (792 m). Άλλες σημαντικές κορυφές είναι το Μάρμαρο (394 m), το Κλαρί (331 m), ο Αφανές (327 m), το Όρος (316 m), και ο Αϊ Λιάς (294 m). Το νησί διασχίζουν πλήθος υδρορεμάτων εποχιακής ροής που εκβάλουν στις δυτικές και ανατολικές ακτές. 8

Εικόνα 5. Χάρτης Ν. Σκύρου. Απεικονίζονται λεπτομερέστερα οι οικισμοί, το οδικό δίκτυο και το ορεινό ανάγλυφο (http://www.e-skyros.gr/maps/). 9

1.1.5. Περιγραφή των σημαντικότερων νησίδων των Σποράδων Νοτιανατολικά και βορειοανατολικά της Αλοννήσου βρίσκονται αντίστοιχα οι νησίδες Σκάντζουρα (Εικόνα 6) και Κυρά Παναγιά (Εικόνα 7). Βορειοανατολικά της Κυρά Παναγιάς 1 απαντούν οι νησίδες Γιούρα (Εικόνα 8), Πιπέρι (Εικόνα 9) και Ψαθούρα τα οποία αποτελούν κορυφές περιοχής που είχε καταβυθιστεί παλιότερα 2. Τα υψόμετρα των νησίδων κυμαίνονται από 0 570 m. Ειδικότερα: Κυρά Παναγιά (302 m), Γιούρα (570 m) και Σκάντζουρα (107 m). Χαρακτηριστικό των νησίδων είναι και οι άγριες και βραχώδεις ακτές. Οι περισσότερες παραλίες της Κυρά Παναγιάς είναι βραχώδεις ενώ αμμώδεις και χαλικώδεις παραλίες απαντούν στον Όρμο Πλανήτη βορειοανατολικά και στον Όρμο Άγιο Πέτρο νοτιοδυτικά του νησιού. Η έκταση της Γιούρας εμφανίζεται περισσότερο βραχώδης και πετρώδης, σε σχέση με αυτή των υπόλοιπων νησίδων και έχει το μεγαλύτερο υψόμετρο. Η Σκάντζουρα έχει λιγότερες βραχώδεις περιοχές οι οποίες είναι εκτεθειμένες στη θάλασσα. Στις μεγαλύτερης έκτασης νησίδες παρατηρείται μεγάλος αριθμός ρεμάτων μικρού μήκους. 1 Παλαιότερα ονομαζόταν Πελαγονήσι ή Πέλαγος. 2 Τα στοιχεία για τα νησιά Σκάντζουρα, Κυρά Παναγιά, Γιούρα, Πιπέρι, και Ψαθούρα ελήφθησαν από τους Δημητρέλλος κ..ά. (1995). 10

Εικόνα 6. Χάρτης της Ν. Σκάντζουρας: Επάνω: χάρτης χρήσεων γης (με κόκκινο οι βοσκότοποι, με ανοιχτό γκρίζο τα δάση και οι δασικές εκτάσεις, με σκούρο γκρίζο βραχώδεις ακτές και άγονα).κάτω: χάρτης βλάστησης (με κόκκινο εκτάσεις φρυγάνων, με σκούρο πορτοκαλί θαμνώνες και με ανοιχτό εγκαταλειμμένοι αγροί φρύγανα, με σκούρο γκρίζο βραχώδεις ακτές και άγονα). 11

Εικόνα 7. Χάρτες της Ν. Κυρά Παναγιά. Επάνω: χάρτης χρήσεων γης (με κόκκινο οι βοσκότοποι, με ανοιχτό γκρίζο τα δάση και οι δασικές εκτάσεις, με σκούρο γκρίζο βραχώδεις ακτές και άγονα). Κάτω: χάρτης βλάστησης (με κόκκινο εκτάσεις φρυγάνων, με σκούρο πορτοκαλί θαμνώνες (maquis), με καφέ εγκαταλειμμένοι αγροί φρύγανα, με πράσινο συστάδες δρυός, με βαθύ κόκκινο εκτάσεις Pinus halepensis, και με σκούρο γκρίζο βραχώδεις ακτές και άγονα). 12

Εικόνα 8. Χάρτες της Ν. Γιούρα. Επάνω: χάρτης χρήσεων γης (με κόκκινο οι βοσκότοποι, με ανοιχτό γκρίζο τα δάση και οι δασικές εκτάσεις, με σκούρο γκρίζο βραχώδεις ακτές και άγονα). Κάτω: χάρτης βλάστησης (με κόκκινο εκτάσεις φρυγάνων, με σκούρο πορτοκαλί θαμνώνες (maquis), με πράσινο συστάδες δρυός, και με σκούρο γκρίζο βραχώδεις ακτές και άγονα). 13

Εικόνα 9. Χάρτες της Ν. Πιπέρι. Επάνω: χάρτης χρήσεων γης (με ανοιχτό γκρίζο τα δάση και οι δασικές εκτάσεις). Κάτω: χάρτης βλάστησης (με ανοικτό γκρίζο θαμνώνες (maquis), και με σκούρο γκρίζο εκτάσεις με Pinus halepensis). 14

Στην ενότητα των Ν. Κυρά Παναγιά και Γιούρα περιλαμβάνονται και τα νησάκια Φαγκρού (Πελερίσσα), Παππούς, Σρογγυλό (Κουμπί), Γραμμέζα (Πράσο) ενώ στη νήσο Σκάντζουρα τα Λαγοφυτονήσια (Κασίδης, Λαχανού, Πολεμικά), το Στρογγυλό, Πράσο (Παράος), Σκαντίλι και Κόρακας. Κατά την απογραφή του 1961 οι κάτοικοι των οικισμών των νησίδων αυτών αναφέρονται σε 86 άτομα. Ειδικότερα: Κυρά Παναγιά (69 κάτοικοι, υπάρχει εκεί μονή που ανήκει στο Αγ. Όρος), Γιούρα (1 κάτοικος), Πιπέρι (11 κάτοικοι) και Σκάντζουρα (5 κάτοικοι). Σήμερα, σύμφωνα με τα στοιχεία της Διεύθυνσης Γεωργίας Σκοπέλου, στη Γιούρα και στην Κυρά Παναγία υπάρχουν από ένας φύλακας, οι οποίοι δεν διαμένουν σε μόνιμη βάση στα νησιά αυτά. Στην πραγματικότητα όλες οι παραπάνω νησίδες είναι ακατοίκητες. Η Ν. Σκάντζουρα επίσης ανήκει στη Μονή Μ. Λαύρας (Άγιο Όρος) και η έκταση ενοικιάζεται σε έναν κτηνοτρόφο ο οποίος κατοικεί στην Αλόννησο. Η προσέγγιση γίνεται με καΐκι. Το κτηνοτροφικό κεφάλαιο που βόσκει την έκταση ανέρχεται στις 450 αίγες περίπου. Δεν υπάρχουν διαθέσιμες πηγές νερού στο νησί εκτός από κάποια πηγάδια διαφόρου βάθους τα οποία χρησιμοποιούνται για την κτηνοτροφία. Στη Ν. Γιούρα ζουν γύρω στα 500-600 άτομα καθαρόαιμα και 200 αγριοκάτσικα (Caprus aegagrus). Όλη η έκταση του νησιού χαρακτηρίζεται ως ελεγχόμενη κυνηγετικά περιοχή. Η ανθρώπινη παρέμβαση φαίνεται να ήταν στη Γιούρα σχετικά μικρή, κρίνοντας από τη φυσικότητα της βλάστησης της. Οι μόνες ανθρώπινες εγκαταστάσεις και καλλιέργειες υπήρξαν στα νοτιοδυτικά και δυτικά μέρη το νησιού (Kamari & al. 1988). Η νησίδα Ψαθούρα βοσκείται από λίγα αιγοπρόβατα, ενώ παλιά υπήρχε εντονότερη βόσκηση. Η συνολική έκταση της Ν. Πιπέρι ανήκει μεν στο Δημόσιο, αλλά είναι ιδιόκτητη διακατεχόμενη ως προς τη νομή και τη χρήση. Στην περιοχή υπάρχουν 350-400 αίγες ελεύθερης βοσκής, τα οποία ανήκουν σε ένα κτηνοτρόφο, κάτοικο της Σκοπέλου. Επίσης στο κτηνοτροφικό κεφάλαιο περιλαμβάνονται και 5-8 αγελάδες. Η περιοχή είναι ελεγχόμενη κυνηγετικά, ενώ προστατεύεται από τη Σύμβαση της Βαρκελώνης. Το Πιπέρι είναι η πιο σημαντική περιοχή αναπαραγωγής της θαλάσσιας φώκιας (Monachus monachus). Η συνολική έκταση της Ν. Κυρά Παναγιάς ή οποία ονομάζεται και Πέλαγος, ανήκει στη Μονή Μ. Λαύρας (Άγιο Όρος) και ενοικιάζεται σε ένα κτηνοτρόφο ο 15

οποίος διαμένει στο Βόλο. Η N. Κυρά Παναγιά έχει δεχθεί μεγαλύτερη ανθρώπινη παρέμβαση από ότι η Ν. Γιούρα. Στα νότια και κεντροδυτικά τμήματά της παλιότερα βρίσκονταν μικροί οικισμοί με αποτέλεσμα τα μέρη αυτά να έχουν υποβληθεί σε υπερβόσκηση και εντατική καλλιέργεια. Στην ανατολική μεριά του νησιού υπάρχει το μοναστήρι της Κυρά Παναγιάς, το οποίο περιτριγυριζόταν από καλλιέργειες. Το κτηνοτροφικό κεφάλαιο σήμερα ανέρχεται στις 2500 αίγες οι οποίες είναι ελεύθερης βοσκής. Στην πεδινή περιοχή υπάρχουν εκτάσεις με ελιές (ο αριθμός των ελαιόδεντρων ανέρχεται στα 1000). Έργα υποδομής δεν υπάρχουν. Στην Κυρά Παναγιά έχει διανοιχτεί ένας δασικός δρόμος 500 m, που συνδέει την αμμώδη παραλία του όρμου Αγ. Πέτρου με ένα μικρό οικισμό (3-4 αγροτόσπιτα).υπάρχουν υπολείμματα παλαιών σταβλικών εγκαταστάσεων. Επίσης υπάρχουν μερικές δεξαμενές, οι οποίες συλλέγουν βρόχινο νερό καθώς και νερό από πηγάδια του νησιού. Άλλα επίσης κτίσματα είναι το οίκημα του φύλακα και συγκρότημα καλυβιών με 5-6 δωμάτια τα οποία χαρακτηρίζονται ως κελιά. 16

1.2. ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΩΝ Β. ΣΠΟΡΑΔΩΝ Γεωλογικά οι Σποράδες υπάγονται στην Πελαγονική ζώνη και στη Ζώνη του Αξιού (Μουντράκης 1985). Συγκεκριμένα, η Σκιάθος, η Σκόπελος και η Σκύρος υπάγονται στην Πελαγονική Ζώνη, και τα υπόλοιπα νησιά και νησίδες στη Ζώνη Αξιού (Αλμωπίας) (Εικόνα 10). Το γεωλογικό υπόβαθρο του νότιου τμήματος της Ν. Σκιάθου, και σε έκταση περίπου 60% της έκτασης του νησιού, αποτελείται από σχιστοκερατολιθική διάπλαση του Ιουρασικού που περιλαμβάνει κερατόλιθους, ψαμμίτες, πηλίτες με φακούς λευκών ασβεστολίθων και εγκλωβισμένα οφιολιθικά σώματα. Συνοπτικά η Σκιάθος συνίσταται από τα εξής πετρώματα: α) Γνευσίοι και μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι β) ημιμεταμορφωμένοι σχιστόλιθοι νεοπαλαιο-ζωϊκής ηλικίας, γ) Φλίσχης, δ) ολοκαινικά αποθέματα και ε) ασβεστολιθικά και δολομιτικά πετρώματα. Το ίδιο γεωλογικό υπόβαθρο κυριαρχεί και στο παράπλευρο νησάκι του Τσουγκριά. Το υπόλοιπο τμήμα του νησιού (βόρειο τμήμα) καλύπτεται από φλύσχη της Πελαγονικής ζώνης, ενώ μεταξύ τους παρεμβάλλεται μια λεπτή ζώνη αλλουβίων του Ολοκαίνου. Το βόρειο τμήμα της Ν. Σκοπέλου, με έκταση γύρω στο 15% του συνόλου του νησιού, κυριαρχείται από πρασινοσχιστόλιθους, σχιστόλιθους, φυλλίτες και γραουβάκες με κροκαλοπαγή και ενστρώσεις ασβεστολίθων ή δολομιτών του Ανώτερου Παλαιοζωϊκού των Προαλπικών σειρών. Το κεντρώο και νότιο τμήμα του νησιού και σε έκταση 40% και 15% αντίστοιχα κυριαρχείται από την ηφαιστειοϊζηματογενή σειρά του Ανώτερου Τριαδικού Ιουρασικού και από φλύσχη της Πελαγονικής ζώνης αντίστοιχα. Το υπόλοιπο ΝΑ τμήμα του νησιού και στο όρος Παλούκι απαντώνται ασβεστόλιθοι του Ανώτερου Κρητιδικού (κυρίως βιοσπαρουδίτες, κρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι και μάρμαρα της ίδιας ηλικίας). Το βόρειο τμήμα της Ν. Αλοννήσου, σε έκταση γύρω στο 50% του συνόλου του νησιού, κυριαρχείται από ασβεστόλιθους του Ανώτερου Ιουρασικού (κυρίως σπαρουδίτες), ενώ τοπικά εμφανίζεται το Κατώτερο Κρητιδικό. Στο κεντρικό τμήμα του νησιού και σε έκταση 30% εμφανίζονται ασβεστόλιθοι του Ανώτερου Κρητιδικού και στο υπόλοιπο νότιο τμήμα εμφανίζονται αποθέσεις του Ανώτερου Μειοκαίνου (μάργες, ψαμμίτες, κροκαλοπαγή, άργιλοι και γύψοι). Οι ασβεστόλιθοι του Ανώτερου Κρητιδικού κυριαρχούν στο γεωλογικό υπόβαθρο όλων των νησιών και βραχονησίδων του συμπλέγματος της Αλοννήσου, εκτός α) από την νησίδα 17

Ψαθούρα, που το σύνολο της γεωλογικής της υπόστασης αποτελείται από όξινα ως ουδέτερα ηφαιστειακά πετρώματα του Μειο-Πλειοκαίνου (ρυόλιθοι, ροδακίτες, δακίτες, κλπ), και β) τα νότια τμήματα των νησιών της Ν. Κυρα-Παναγιάς και της Ν. Πιπερίου (σε εκτάσεις 20% και 30% του συνόλου της των νησιών αντίστοιχα) που απαρτίζονται από αποθέσεις του Ανώτερου Μειοκαίνου. Τέλος η Ν. Σκύρος στο δυτικό της τμήμα και στο νότιο (γύρω από τον Κόχυλα) και σε έκταση 60% απαρτίζεται από την ηφαιστειοϊζηματογενή σειρά του Ανώτερου Τριαδικού-Ιουρασικού, ο Κόχυλας και ο Όλυμπος στο βορά (20%) απαρτίζεται από ασβεστόλιθους του Ανώτερου Κρητιδικού, πλησίον του Κόχυλα στο ανατολικό και νότιο τμήμα (15%) απαντώνται πρασινοσχιστόλιθοι, σχιστόλιθοι, φυλλίτες, γραουβάκες με κροκαλοπαγή και ενστρώσεις ασβεστολίθων ή δολομιτών του Ανώτερου Παλαιοζωϊκού των Προαλπικών σειρών, ενώ ένα μικρό τμήμα (5%) ανατολικά και βόρεια αποτελείται από αποθέσεις του Ανώτερου Μειοκαίνου (μάργες, ψαμμίτες, κροκαλοπαγή, άργιλοι και γύψοι). Όλα τα υπόλοιπα νησιά και βραχονησίδες του συμπλέγματος της Σκύρου απαρτίζονται γεωλογικά από την ηφαιστειοϊζηματογενή σειρά του Ανώτερου Τριαδικού-Ιουρασικού, εκτός από τη βραχονησίδα Πόδι στο βορά που απαρτίζεται από πρασινοσχιστόλιθους κλπ του Ανώτερου Παλαιοζωϊκού των Προαλπικών σειρών. 18

Εικόνα 10. Γεωτεκτονικές ζώνες της Ελλάδας (Σχεδιάση του Παν. Βασάλου και Παν. Γελαντάλη του Γραφείου Εκδόσεως Γεωλογικών Χαρτών). 19

1.3. ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΩΝ Β. ΣΠΟΡΑΔΩΝ Για τη μελέτη του κλίματος χρησιμοποιήθηκαν μετεωρολογικά δεδομένα που προέρχονται από την Ε.Μ.Υ. και περιλαμβάνουν μετρήσεις του Μετεωρολογικού Σταθμού (Μ.Σ.) Σκοπέλου για τα έτη 1932-1934, 1936-1938, 1956-1975 (Πίνακες 2,3,4,5, Εικόνα 11) και μετρήσεις από τον Μετεωρολογικό Σταθμό της Σκύρου (Εικόνα 12). Η ετήσια πορεία της μέσης μηνιαίας θερμοκρασίας παρουσιάζει απλή διακύμανση, η μέγιστη τιμή της παρατηρείται το μήνα Ιούλιο (Tmax= 28,7 ºC). Η μέση ετήσια βροχόπτωση είναι 794,9 mm και η ετήσια πορεία της βροχής παρουσιάζει μέγιστη τιμή το μήνα Ιανουάριο (132,7 mm) και ελάχιστη το μήνα Αύγουστο (15,9 mm). Πίνακας 2. Μηνιαίες τιμές βροχόπτωσης (mm) και θερμοκρασίας (ºC) του Μ.Σ. Σκοπέλου ΜΗΝΕΣ ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ (ºC) (mm) T Tmax Tmin ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 132,7 8,7 11,6 5,5 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 97,7 9,3 12,7 5,8 ΜΑΡΤΙΟΣ 71,0 10,7 14,1 6,8 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 33,7 14,4 18,2 9,6 ΜΑΙΟΣ 28,8 19,0 22,6 12,8 ΙΟΥΝΙΟΣ 25,0 23,3 26,7 17,1 ΙΟΥΛΙΟΣ 23,5 25,5 28,7 19,4 ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 15,9 25,2 28,6 19,4 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 56,2 21,4 25,2 16,6 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 94,2 17,3 21,0 13,3 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 84,3 13,8 17,6 10,2 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 131,9 10,7 13,8 7,4 ΕΤΗΣΙΑ ΤΙΜΗ 794,9 16,6 20,1 12,0 Όπως φαίνεται και στον Πίνακα 3 το μέγιστο της σχετικής υγρασίας παρατηρείται στην Ν. Σκόπελο κατά την περίοδο του Νοεμβρίου μέχρι και τον Ιανουάριο (μεγ. κατά τον Νοέμβριο: 79,1%). Η ελάχιστη τιμή της σχετικής υγρασίας παρατηρείται κατά τους μήνες Ιούνιο έως Αύγουστο (ελαχ. κατά τον Ιούλιο: 63,1%). Σύμφωνα με τον Πίνακα 4 στην Ν. Σκόπελο ο μήνας με τις μεγαλύτερες χιονοπτώσεις είναι ο Ιανουάριος. Ο παγετός που ως γνωστόν έχει τεράστια σημασία για τη ζωή των φυτών παρουσιάζεται από τον Δεκέμβριο έως και τον Φεβρουάριο με τον Ιανουάριο να εμφανίζει το μέγιστο των ημερών παγετού. Στον Πίνακα 5 φαίνεται η μέση και μέγιστη ένταση του ανέμου ανά μήνα στη Ν. Σκόπελο. 20

Πίνακας 3. Μηνιαία σχετική υγρασία (%) του Μ.Σ. Σκοπέλου ΜΗΝΕΣ ΥΓΡΑΣΙΑ (%) ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 77,0 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 73,5 ΜΑΡΤΙΟΣ 74,0 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 72,0 ΜΑΙΟΣ 69,1 ΙΟΥΝΙΟΣ 63,4 ΙΟΥΛΙΟΣ 63,1 ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 63,3 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 71,0 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 76,8 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 79,1 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 77,1 ΕΤΗΣΙΑ ΤΙΜΗ 71,6 Πίνακας 4. Αριθμός μερών χιονόπτωσης σύμφωνα με το Μ.Σ. Σκοπέλου ΜΗΝΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΗΜΕΡΩΝ ΧΙΟΝΟΠΤΩΣΗΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 0,7 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1,9 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1,3 ΜΑΡΤΙΟΣ 0,5 ΕΤΗΣΙΑ ΤΙΜΗ 4,4 Πίνακας 5. Μέση και μέγιστη δύναμη ανέμου με το Μ.Σ. Σκοπέλου ΜΗΝΕΣ ΜΕΣΗ ΔΥΝΑΜΗ ΑΝΕΜΟΥ ΜΕΓΙΣΤΗ ΔΥΝΑΜΗ ΑΝΕΜΟΥ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2,7 7 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2,4 7 ΜΑΡΤΙΟΣ 2,4 7 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1,8 6 ΜΑΙΟΣ 1,7 6 ΙΟΥΝΙΟΣ 1,9 6 ΙΟΥΛΙΟΣ 2,1 6 ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2,0 6 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2,1 7 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2,3 7 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1,8 6 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2,1 7 ΕΤΗΣΙΑ ΤΙΜΗ 2,1 7 21

Για τη διερεύνηση του βιοκλίματος καταρτίστηκε το ομβροθερμικό διάγραμμα του Μ.Σ. Σκοπέλου και εξετάστηκε με τη μέθοδο των βιοκλιματικών ορόφων η ένταξη της Σκοπέλου. Από το ομβροθερμικό διάγραμμα προκύπτει η οικολογικά ξηροθερμική περίοδος, η οποία αποτελείται από το σύνολο των διαδοχικών μηνών που χαρακτηρίζονται ως ξηροί, με την παραδοχή P (mm) < 2*T (ºC). Οι μηνιαίες τιμές βροχόπτωσης (P σε mm) είναι τοποθετημένες στην αριστερή τεταγμένη, και οι μηνιαίες θερμοκρασίες (T σε ºC) στη δεξιά τεταγμένη σε κλίμακα υποδιπλάσια εκείνης των βροχοπτώσεων, δηλ. P = 2T (Εικόνα 11). Προκύπτει ότι η οικολογικά ξηροθερμική περίοδος διαρκεί 5,5 μήνες, από το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Μαρτίου μέχρι το τέλος Αυγούστου. Μέσο μηνιαίο ύψος βροχής (mm) 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Θερμοκρασία αέρα ( ο C) Εικόνα 11. Ομβροθερμικό διάγραμμα του Μ.Σ. Σκοπέλου (έτη 1932-1934, 1936-1938, 1956-1975). Εικόνα 12. Ομβροθερμικό διάγραμμα του Μ.Σ. Σκύρου (Kamari & al. 1988). 22

Στην Εικόνα 12 παραθέτουμε το ομβροθερμικό διάγραμμα της Σκύρου (Kamari & al. 1988) προκειμένου να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των κλιματικών συνθηκών των Β. Σποράδων. Με βάση το κλιματόγραμμα που προκύπτει από τις τιμές του ομβροθερμικού πηλίκου (Q 2 ) του Emberger 1 και του m (ελάχιστη θερμοκρασία του ψυχρότερου μήνα) η Σκόπελος (Πίνακας 6) όπως και η Σκύρος εντάσσεται στον ύφυγρο βιοκλιματικό όροφο με ήπιο χειμώνα. Αξιόλογες διαφορές μεταξύ των δύο παραπάνω νησιών δεν υπάρχουν αν εξαιρέσει κάποιος ότι η μέση ετήσια θερμοκρασία και βροχόπτωση είναι υψηλότερη στην Σκόπελο. Επίσης, σύμφωνα με το βιοκλιματικό χάρτη της Ελλάδας, η μεν νήσος Γιούρα αντιστοιχεί στον ασθενή θερμο-μεσογειακό χαρακτήρα του Μεσογειακού βιοκλίματος (100 < x <125), ενώ η νήσος Κυρά Παναγιά στον έντονο μεσο-μεσογειακό χαρακτήρα του Μεσογειακού βιοκλίματος (75 < x <100). Πάντως, κρίνοντας από τη θέση και τον τύπο βλάστησης της νήσου Γιούρα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι οι κλιματικές συνθήκες της νήσου μοιάζουν περισσότερο με αυτές της Σκύρου (Kamari & al. 1988). Πίνακας 6. Ομβροθερμικό πηλίκο (Q 2 ), ελάχιστη θερμοκρασία ψυχρότερου μήνα (m ºK) και μέγιστη θερμοκρασία μήνα για τον Μ.Σ. Σκοπέλου. P (mm) M (ºK) m (ºK) Q 2 794,9 25,5 + 273,2 = 298,7 5,5 + 273,2 = 278,7 123,2 1 1000P Q2 =, όπου P = ετήσια βροχόπτωση σε mm, Μ = μέσος όρος των μέγιστων M + m ( M m) 2 θερμοκρασιών του θερμότερου μήνα σε απόλυτους βαθμούς (-273,2 C = 0 K), m = μέσος όρος των ελάχιστων θερμοκρασιών του ψυχρότερου μήνα σε απόλυτους βαθμούς. 23

1.4 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΥΠΩΝ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ Β. ΣΠΟΡΑΔΩΝ Στις νήσους Σποράδες υπάρχουν δύο περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί ως Περιοχές Κοινοτικού Ενδιαφέροντος (Sites of Community Interest) και έχουν ενταχθεί στο Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο Natura 2000 κατ εφαρμογή της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Πρόκειται για τις περιοχές α) Σκιάθος: Κουκουναριές (κωδικός: GR1430003) έκτασης 32 ha και β) Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βορείων Σποράδων, Ανατολική Σκόπελος (κωδικός: GR1430004) έκτασης 251.440 ha (Ντάφης κ.ά.1996). Στη Σκόπελο και στην Αλόννησο η βλάστηση αποτελείται κυρίως από δάση χαλεπίου πεύκης, μακκία Quercus coccifera, ένα μικρό δάσος από Quercus ilex, μακκία Oleo-Ceratonion με οπωροφόρα δένδρα και ελαιώνες. Στην Αλόννησο κυριαρχεί πυκνή μακκία με Quercus coccifera, Q. ilex, Arbutus unedo, Juniperus phoenicea, δάση χαλεπίου πεύκης και φρύγανα (Sarcopoterium spinosum). Παλαιότερα επικρατούσαν δάση βελανιδιάς τα οποία σταδιακά αντικαταστάθηκαν από πευκοδάση. Στην αντικατάσταση αυτή συνέβαλλε η επικράτηση των πευκοδασών λόγω του ξύλου τους που χρησιμοποιόταν στην κατασκευή των σκελετών των πλοίων. Αντίστοιχοι τύποι βλάστησης επικρατούν και στη Σκιάθο. Ειδικότερα, η βλάστηση της Σκιάθου χαρακτηρίζεται από το μικτό πευκοδάσος (14,5 ha) κουκουναριάς (Pinus pinea) και χαλεπίου πεύκης (Pinus halepensis) στην περιοχή Κουκουναριές. Στον Πίνακα 7 παρουσιάζονται οι σημαντικότεροι τύποι οικοτόπων και βλάστησης, σύμφωνα με τα φύλλα περιγραφής των περιοχών αυτών (Natura 2000). Προκύπτει ότι 28 διαφορετικοί τύποι οικοτόπων έχουν καταγραφεί στις δύο αυτές περιοχές εκ των οποίων 5 είναι κοινές. Σύμφωνα με τους Δημητρέλλο κ.ά. (1995), οι φυσικές κλιμακικές διαπλάσεις των Σποράδων, ως αποτέλεσμα του κλίματος, είναι οι μεσομεσογειακές διαπλάσεις της αριάς (Quercion ilicis) και ιδιαίτερα ο βαλκανικός τύπος και ο τύπος της Ανατολικής Μεσογείου, όπου η Quercus ilex είναι μικρότερης σημασίας και υποκαθίσταται συνήθως από το πουρνάρι (Quercus coccifera). Ωστόσο, η πραγματική βλάστηση που επικρατεί σε όλα τα νησιά των Βόρειων Σποράδων διαφοροποιείται σημαντικά από την εικόνα της φυτοκοινωνίας climax καθώς κι από νησί σε νησί. 24

Πίνακας 7. Τύποι οικοτόπων που έχουν καταγραφεί στις περιοχές 1) Σκιάθος: Κουκουναριές (κωδικός: GR1430003) και 2) Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βορείων Σποράδων, Ανατολική Σκόπελος (κωδικός: GR1430004). ΟΝΟΜΑ ΤΥΠΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ GR 1430003 GR 1430004 Εκτάσεις θαλάσσιου βυθού με βλάστηση (Ποσειδώνιες) Χ Χ Αβαθείς κολπίσκοι και κόλποι Χ Ύφαλοι Χ Απόκρημνες βραχώδεις ακτές με βλάστηση στη Μεσόγειο (με ενδημικά Limonium sp.) Χ Υποτυπώδεις κινούμενες θίνες Χ Χ Μεσογειακά εποχικά τέλματα Χ Χ Υψηλοί θαμνώνες με Juniperus phonicea Χ Χαμηλές διαπλάσεις με Euphorbia κοντά σε απόκρημνες βραχώδεις ακτές Χ Διαπλάσεις ή σχηματισμοί ή θαμνώδεις φυτοκοινωνίες με Euphorbia dendroides Χ Φρύγανα Sarcopoterium spinosum Χ Ψευδοστέπα με αγρωστώδη και μονοετή φυτά (Thero-Brachypodietea) Χ Δάση σκληρόφυλλων που χρησιμοποιούνται για βοσκή (dehesas) με Quercus ilex Χ Ασβεστολιθικά βράχια του Αιγαίου Χ Χ Σπήλαια των οποίων δεν γίνεται τουριστική εκμετάλλευση Χ Χ Θαλάσσια σπήλαια εξ ολοκλήρου ή κατά το ήμισυ κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας Χ Χ Παρόχθια δάση-στοές της θερμής Μεσογείου (Nerio-Tamaricetea) Χ Δάση με Olea και Ceratonia Χ Δάση με Quercus ilex Χ Χ Μεσογειακά πευκοδάση με ενδημικά είδη πεύκων της Μεσογείου με Pinus halepensis Χ Χ Αμμοσύρσεις που καλύπτονται διαρκώς από θαλάσσιο νερό μικρού βάθους Χ Λιμνοθάλασσες Χ Μονοετής βλάστηση με Salicornia και άλλα είδη των λασπωδών και αμμωδών ζωνών Χ Μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi) Χ Μεσογειακές και θερμοατλαντικές αλόφιλες λόχμες (Arthroconmetalia fruticosae) Χ Κινούμενες θίνες της ακτογραμμής με Ammophila arenaria (λευκές θίνες) Χ Εκτάσεις θινών με Malcolimietalia Χ Θίνες με βλάστηση σκληρόφυλλων θάμνων (Cisto-Lavenduletalia) Χ Θίνες με δάση από Pinus pinea Χ 25

Η Ν. Γιούρα που έχει έντονα ορεινό χαρακτήρα (το μεγαλύτερο υψόμετρο ανέρχεται σε 570 m), απόκρημνες βραχώδεις ακτές σε μια ποικιλία υψομέτρων και εκθέσεων και αξιοσημείωτη πτύχωση (δημιουργία μεγάλου αριθμού όρμων κατά μήκος της ακτογραμμής) παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ποικιλότητα και διαφοροποίηση τύπων βλάστησης και ένα σημαντικό πλούτο σε ενδημικά taxa. Η Κυρά Παναγιά που χαρακτηρίζεται από σχετικά ήπιο ανάγλυφο (ο υψηλότερος λόφος ανέρχεται σε υψόμετρο 302 m), από μεγάλες επιφάνειες απόκρημνων βράχων εκτεθειμένων στη θάλασσα, κυρίως σε χαμηλά υψόμετρα, και από την απουσία δολινών (όπως υπάρχουν στη Ν. Γιούρα) χαρακτηρίζεται από μικρότερη ποικιλότητα τύπων βλάστησης και ειδών χλωρίδας. Τέλος, η Ν. Σκάντζουρα είναι η πιο φτωχή ως προς τον αριθμό των φυτικών ειδών που συμμετέχουν στη σύνθεση της χλωρίδας της, όσο και ως προς την ποικιλότητα των διακρινόμενων τύπων βλάστησης, εξαιτίας της έλλειψης πολυσχιδούς ανάγλυφου (λοφώδεις σχηματισμοί μεγάλου υψομέτρου, απόκρημνες ακτές). Οι κυριότεροι τύποι βλάστησης που συνθέτουν τη φυτοκάλυψη της Ν. Γιούρας (Kamari & al. 1988) είναι οι ακόλουθοι: α. Χασμοφυτική βλάστηση, β. Υψηλή μακκία βλάστηση, γ. Φρύγανα, δ. Ενδιάμεσες φυτοκοινωνίες μεταξύ μακκίας και φρυγάνων με κυρίαρχο είδος την Euphorbia dendroides και ε) Δάσος υψηλών θαμνώνων Quercus coccifera. Στη σύνθεση της χασμοφυτικής βλάστησης των απόκρημνων βραχωδών ακτών που καλύπτουν ένα ασυνήθιστα μεγάλο τμήμα του νησιού, σε μια ποικιλία εκθέσεων και σε μια ποικιλία υψομέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας ως τις ψηλότερες κορυφές, συμμετέχουν περισσότερα από 30 φυτικά taxa αποκλειστικά εμφανιζόμενα σε τέτοιους βιότοπους (Kamari & al. 1988). Εκτός από τα χασμοφυτικά είδη που αναφέρονται στον Πίνακα 8 (σημειώνονται με *), πρέπει να σημειωθούν και τα: Odontites linkii, Jurinea mollis ssp. anatolica, Ptilostemon chamaepeuce, Leontodon graecus, Inula candida ssp. limonella, Scabiosa hymmetia, Pterocephalus perennis, Putoria calabrica, Scrophularia heterophylla, Athamanta macedonica, Capparis orientalis, Medicago arborea, κ.α. Η χασμοφυτική βλάστηση είναι ιδιαίτερα προσαρμοσμένη σε τέτοιου τύπου βιότοπους (ακραίες οικολογικές συνθήκες), συνήθως έχει μικρό βαθμό κάλυψης αλλά κατά τόπους εμφανίζεται πλούσια σε αριθμό ειδών. 26

Πίνακας 8. Ενδημικά φυτικά taxa και η κατανομή τους σε επιμέρους οικοτόπους βλάστησης (Kamari & al. 1988). (Με αστερίσκο (*) σημειώνονται τα Χασμοφυτικά είδη). ΤΑΧΟΝ ΟΙΚΟΤΟΠΟΣ Arenaria phitosiana Παράκτια ασβεστολιθικά απόκρημνα βράχια Fritillaria sporadum Βραχώδη εδάφη με φρύγανα ή χαμηλή μακκία βλάστηση * Linum gyaricum Ασβεστολιθικά βράχια Scutellaria sporadum Εσωτερικό δασών και κάτω από απόκρημνους ασβεστολιθικούς βράχους * Stachys tetragona Σχισμές ασβεστολιθικών βράχων * Galium reiseri Ασβεστολιθικά βράχια * Campanula reiseri Σχισμές ανοιχτών βραχωδών βιοτόπων * Symphyadra sporadum Ασβεστολιθικά βράχια Centaurea rechingeri Απόκρημνα παράκτια ασβεστολιθικά βράχια Carduus macrocephalus ssp. sporadum Κοντά σε χωριά, σε προηγούμενα καλλιεργημένες εκτάσεις Silene multicaulis ssp. sporadum Βραχώδεις πλαγιές Amelanchier chelmea Ασβεστολιθικά βράχια, ανοιχτές δασικές εκτάσεις Campanula chalcidica Σχισμές ασβεστολιθικών βράχων κοντά στην ακτή Satureja athoa Ασβεστολιθικά βράχια * Avenula cycladum Απόκρημνα ασβεστολιθικά βράχια Cephalaria squamiflora Απόκρημνα ασβεστολιθικά βράχια *Erysimum senoneri ssp. senoneri Σχισμές ασβεστολιθικών βράχων Στους υψηλούς θαμνώνες αειφύλλων σκληροφύλλων τα κυρίαρχα είδη είναι το πουρνάρι (Quercus coccifera) και το φιλλύκι (Phillyrea latifolia), ενώ είδη που συμμετέχουν με σχετικά υψηλή συχνότητα εμφάνισης είναι το Acer sempervirens (είδος ασυνήθιστο στην περιοχή του Αιγαίου) και ο Rhamnus alaternus που εμφανίζεται μόνο σε απόκρημνα βράχια και όχι σε πυκνές δασικές συστάδες. Τα εκτεταμένα δάση με Quercus coccifera (συνεχείς συστάδες μεγάλης έκτασης και ύψους) καλύπτουν όλη την επιφάνεια του νησιού, όσο και τα κεντρικά τμήματα των κοιλάδων. Ποώδη είδη που συμμετέχουν στη χλωριδική σύνθεση αυτών των ιδιαίτερα σημαντικών θαμνώνων μακκίας είναι τα: Ranunculus ficaria, Allium subhirsutum, Arisarum vulgare, Fritillaria sporadum, Geranium purpureum, G. lucidum, Myosotis ramosissima, Cyclamen hederifolium, Scaligeria napiformis, Fumaria judaica, Geocaryum macrocarpum, Scutellaria sporadum, Ranunculus thasius. Tο τελευταίο είναι σπάνιο είδος που απαντάται πάνω σε κινούμενες σάρες με πολύ αραιή βλάστηση που εμφανίζονται σε βραχώδη εδάφη ή σε ασβεστολιθικές σάρες, καθώς και μεταξύ των βράχων. Η εκτεταμένη παρουσία πυκνής μακκίας στη 27

Γιούρα είναι αποτέλεσμα της μηδαμινής σχεδόν ανθρώπινης επέμβασης στη φυσική εξέλιξη των οικοσυστημάτων του νησιού, αν και φαίνεται ότι παλαιότερα (1900-1945) ελάμβανε χώρα κοπή των δέντρων για παραγωγή καύσιμης ύλης και βόσκηση (Kamari & al. 1988). Φυτοκοινότητες φρυγάνων απαντούν σε μεγάλα τμήματα του νησιού που χαρακτηρίζονται από βραχώδεις πλαγιές με πολύ αβαθή εδάφη καθώς και από πολύ απόκρημνες πλήρως διαβρωμένες βραχώδεις ακτές, που προφανώς δεν μπορούν να συντηρήσουν ένα θαμνώνα ή μια δασική συστάδα. Η κάλυψη με φρυγανική βλάστηση πρέπει να θεωρηθεί φυσική και όχι αποτέλεσμα ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Στη σύνθεση των φρυγάνων κυριαρχούν τα Sarcopoterium spinosum (αστοιβή) και Euphorbia acanthothamnos και συμμετέχουν με μέτρια ως υψηλή συχνότητα εμφάνισης και βαθμό κάλυψης τα είδη: Helictotrichon convolutum, Brachypodium retusum, Origanum onites, Anthyllis hermanniae και Salvia fruticosa. Στις δυτικής έκτασης κλιτύες του νοτιότερου ακρωτηρίου Γεροντί καθώς επίσης και με τη μορφή κηλίδων στις νότιας έκθεσης πλαγιές του κεντρικού τμήματος της νήσου η βλάστηση συγκροτείται από έναν ενδιάμεσο τύπο μακκίας και φρυγάνων με κυρίαρχο είδος στο θαμνώδη όροφο την Euphorbia dendroides που δίνει και την κυρίαρχη φυσιογνωμία αυτού του εντυπωσιακού σχηματισμού. Ημιθαμνώδη και ποώδη είδη των φρυγάνων και της αείφυλλης σκληρόφυλλης βλάστησης συγκροτούν τη δομή του εξεταζόμενου οικοτόπου βλάστησης. Τέλος, σύμφωνα με τους Kamari & al. (1988), στα πιο επίπεδα τμήματα των κορυφών Κερασιά και Βλατσούρα υπάρχουν μικρές κοιλότητες, όπου το έδαφος είναι πολύ υγρό κατά τη διάρκεια της υγρής περιόδου, αλλά ξεραίνεται πλήρως κατά το καλοκαίρι και κυριαρχεί το είδος Crataegus monogyna. Οι μικρές αυτές δολίνες πέρα από το κυρίαρχο είδος καλύπτονται από είδη όπως: Vulpia muralis, Petrorhagia velutina, Trifolium suffocatum, Aphanes arvensis, Festuca jeanpertii και Moenchiα erecta. Οι κύριοι τύποι βλάστησης που απαντούν στην Κυρά Παναγιά (Snogerup & al. 1991) που δεν έχει ιδιαίτερα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά και στην οποία ασκούνται ποικίλες ανθρώπινες δραστηριότητες σε αντίθεση με τη νήσο Γιούρα είναι η χασμοφυτική βλάστηση, η χαμηλή και υψηλή μακκία, τα φρύγανα και οι μικρής έκτασης συστάδες με χαλέπιο πεύκη (Pinus halepensis). Όλοι οι διακρινόμενοι τύποι είναι σε υποβαθμισμένη μορφή ως αποτέλεσμα κυρίως της 28

βόσκησης αλλά και γενικότερα της μακροχρόνιας επέμβασης του ανθρώπου στα φυσικά οικοσυστήματα της νήσου. Στη σύνθεση της χασμοφυτικής βλάστησης (Snogerup & al. 1991) που είναι αρκετά αντιπροσωπευτική, αν και υπάρχουν μικρότερης κλίσης κλιτύες και λιγότερο έντονο ανάγλυφο, συμμετέχουν περίπου 15 είδη, μεταξύ των οποίων τα Stachys tetragona, Cephalaria squamiflora, Silene fabaria, Scutellaria sporadum, Campanula reiseri, Symphyadra sporadum, Centaurea rechingeri κ.α. Στη σύνθεση της βλάστησης των αείφυλλων σκληρόφυλλων συμμετέχουν τα Erica arborea, Phillyrea latifolia, Quercus coccifera, Rhamnus alaternus, Acer sempervirens, Myrtus communis, Arbutus andrachne και Arbutus unedo που συγκροτούν είτε πυκνές συστάδες υψηλών θαμνώνων είτε αραιές συστάδες χαμηλής θαμνώδους βλάστησης σε μείξη με φυτοκοινότητες φρυγάνων. Η μακκία βλάστηση καλύπτει τη μεγαλύτερη έκταση του νησιού. Στη σχετικά ομοιογενή δομή της βλάστησης των φρυγάνων κυρίαρχο είδος είναι το θυμάρι (Coridothymus capitatus) και συμμετέχοντα ημιθαμνώδη και θαμνώδη είδη με μέτρια ως υψηλή συχνότητα εμφάνισης και βαθμό κάλυψης τα οποία είναι τα ακόλουθα: Sarcopoterium spinosum, Anthyllis hermanniae, Calicotome villosa, Euphorbia dendroides, E. acanthothamnos κ.α. Όσον αφορά τις συστάδες μικρής έκτασης με χαλέπιο πεύκη που απαντούν στο νοτιότερο λόφο του νησιού (Κομμωτό), αυτές πιθανότατα είναι τεχνητές αν και δεν πρέπει να αποκλειστεί η πιθανότητα να αποτελούν υπολείμματα άλλοτε ευρέως εξαπλωμένων στο νησί δασών με Pinus halepensis. Στον υποόροφο των δασών χαλεπίου πεύκης συμμετέχουν θαμνώδη και ημιθαμνώδη είδη αείφυλλων σκληρόφυλλων και φρυγάνων όπως Calicotome villosa, Anthyllis hermanniae, Erica manipuliflora, Pistacia lentiscus, Erica arborea καθώς και πλήθος ποωδών φυτών όπως: Trifolium campestre, T. stellatum, Stipa bromoides, Geranium purpureum, Torilis arvensis, Scaligera napiformis, Tuberaria guttata, Blackstonia perfoliata κ.α. Η βλάστηση του νησίδας Σκάντζουρα συγκροτείται αποκλειστικά από ένα μωσαϊκό με Juniperus phoenicea και φρύγανα (Gustafsson & Snogerup 1974). H εξαιρετική ομοιομορφία της φυτοκάλυψης του νησιού είναι το αποτέλεσμα υλοτομιών και έντονης υπερβόσκησης σε συνδυασμό με το γεγονός ότι αρκετά από τα πιο κοινά είδη φρυγάνων της ευρύτερης περιοχής των Βόρειων Σποράδων (π.χ. είδη του γένους Cistus) λείπουν από το νησί. Αυτό επιτρέπει την υπόθεση ότι 29

πιθανότατα η δασική βλάστηση ήταν η φυτοκοινωνία climax κατά το παρελθόν και ότι οι κοινότητες των φρυγάνων αποτελούν δευτερογενείς τύπους βλάστησης (προοδευτική διαδοχή από εγκαταλελειμμένους αγρούς). Είδη που συμμετέχουν στη σύνθεση της ιδιόμορφης αυτής φυτοκάλυψης είναι τα Euphorbia acanthothamnos, Sarcopoterium spinosum, Medicago disciformis, Vicia lathyroides, Pistacia lentiscus, Micromeria graeca, Valantia hispida, Anagallis arvensis, Salvia fruticosa κ.α. Αναφέρεται επίσης από τους Gustafsson & Snogerup (1974) η μεμονωμένη παρουσία των Pinus halepensis (μόνο 3 γηραιά άτομα), Quercus ilex (2-3 γηραιά άτομα εκ των οποίων το ένα υπερβαίνει τα 10 m ύψος), Quercus coccifera (μόνο ένα δενδρώδες άτομο) και Phillyrea latifolia. Από τα προαναφερόμενα είδη μόνο το φιλλύκι (Phillyrea latifolia) απαντά με σχετικά μεγάλο αριθμό ατόμων σε θαμνώδη μορφή, εκτός της αείφυλλης σκληρόφυλλης βλάστησης. Οι κύριοι τύποι βλάστησης που απαντούν στη νησίδα Πιπέρι είναι η χασμοφυτική βλάστηση, η οποία αντιπροσωπεύεται με λίγα είδη σε αριθμό και έκταση και απαντά στις βραχώδεις ακτές, και τα δάση με Pinus halepensis, που καταλαμβάνουν το νότιο τμήμα του νησιού και αντιπροσωπεύουν το 48% περίπου των τύπων βλάστησης ενώ η ανάπτυξή τους θεωρείται μέτρια. Τον υπόροφο των δασών αυτών αποτελούν ημιθαμνώδη και θαμνώδη είδη αειφύλλων πλατυφύλλων όπως Quercus coccifera, Arbutus unedo, Pistacia lentiscus, Calycotome villosa και άλλα ποώδη όπως Torilis arvensis, Trifolium campestre, Bellis perenis, Trifolium stellatum κ.α. Η μακκία καταλαμβάνει το βόρειο τμήμα του νησιού, αντιπροσωπεύει το 51% περίπου της συνολικής βλάστησης και εμφανίζεται με πυκνή και χαμηλή μορφή. Τη μακκία συνθέτουν τα Quercus coccifera, Arbutus unedo, Phillyrea latifolia, Pistacia lentiscus, Quercus ilex και Calycotome villosa. Από τα ποώδη είδη συμμετέχουν τα Trifolium stellatum, Torilis arvensis, Trifolium campestre, Micromeria graeca κ.α. Το Quercus ilex εμφανίζεται σποραδικά και κατά μεμονωμένα άτομα σε γονιμότερες και υγρότερες θέσεις. 30

2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 2.1. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Στα πλαίσια του προγράμματος Δημιουργία Τράπεζας Πληροφοριών για την Χλωρίδα της Ελλάδας (Flora Hellenica) που χρηματοδοτήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, ΕΠΕΤ ΙΙ (χρονική περίοδος από 1-10-1998 Εικόνα 13. Αρχικό μενού της βάσης δεδομένων. έως 30-12-2000), δημιουργήθηκε μια πρότυπη βάση δεδομένων σε πρόγραμμα Microsoft Access η οποία είχε ως σκοπό την καταγραφή βοτανικών εγγραφών δειγμάτων του Βοτανικού Μουσείου καθώς και κυτταρολογικές και βιβλιογραφικές καταγραφές (Εικόνα 13). Το πρόγραμμα αυτό συνεχίστηκε και κατά την περίοδο 1-10-2002 έως 30-10-2003, χρηματοδοτούμενο από το Πανεπιστήμιο Πατρών, Επιτροπή Ερευνών, πρόγραμμα βασικής έρευνας «Κ. Καραθεοδωρή». Μαζί με τις καταγραφές που χρειάστηκαν για την κάλυψη των αναγκών του προγράμματος, έγιναν και καταγραφές της χλωρίδας των Ιονίων νήσων (12572) και των Β. Σποράδων (8808), που αποτελούν το μεγαλύτερο όγκο χλωριδικών δεδομένων για την δεύτερη περίοδο λειτουργίας του προγράμματος. Αφού το μεγαλύτερο ποσοστό 31

των δεδομένων αποθηκεύονται μόνο σε ηλεκτρονική μορφή, θα ακολουθήσει μια παρουσίαση των λειτουργιών της βάσης δεδομένων. Όπως είδαμε και στην Εικόνα 13, το μενού της βάσης αποτελείται από τέσσερις κατηγορίες: Entry form: Αποτελείται από 2 κουμπιά με τα οποία μπορούμε να εισάγουμε χλωριδικά και κυτταρολογικά δεδομένα. Search/Report Forms: Αποτελείται από 2 κουμπιά με τα οποία μπορούμε να κάνουμε αναζήτηση δεδομένων, τόσο κυτταρολογικών, όσο και χλωριδικών με διάφορα είδη φίλτρων. Export for EKT: Σύστημα εξαγωγής των δεδομένων σε μορφή txt για την χρησιμοποίηση τους σε άλλες εφαρμογές. Other: Έχει τέσσερα κουμπιά, Taxonomy, Nomos/Eparchia, Collectors, Herbarium/Museum. Εικόνα 14. Φόρμα εισαγωγής χλωριδικών καταγραφών. 32

o Taxonomy: Μας δίνει την δυνατότητα να δούμε τον πίνακα με όλα τα ονόματα των taxa που έχουν καταγραφεί μέχρι τώρα. Σε αυτό τον πίνακα μπορούν να γίνουν διορθώσεις, εισαγωγή νέων δεδομένων ή ακόμα και διαγραφή. o Nomos/Eparchia: Μας δείχνει όλες τις επαρχίες και νομούς της Ελλάδος, καθώς επίσης και το μέγιστο και ελάχιστο των γεωγραφικών συντεταγμένων αυτών. o Collectors: Εμφανίζει όλους τους συλλέκτες που έχουν καταγραφεί. o Herbarium/Museum: Εμφανίζει όλα τα ονόματα Herbarium που χρησιμοποιούνται. Ξεκινώντας από το κουμπί SpecimenDB, μεταφερόμαστε στην φόρμα εισαγωγής δεδομένων (Εικόνα 14). Η φόρμα αποτελείται συνολικά από 24 πεδία εισαγωγής πληροφοριών, τα οποία χωρίζονται σε πέντε ομάδες: Taxonomy, Specimen info, Location, Literature, Notes. Τα πεδία χωρίζονται σε δυο κατηγορίες, απαιτούμενα και προαιρετικά. Τα απαιτούμενα πεδία είναι αυτά που αν δεν εισάγουμε κάποιο δεδομένο, η καταγραφή δεν αποθηκεύεται και εμφανίζει μήνυμα λάθους. Τα προαιρετικά είναι πεδία στα οποία αν θέλουμε ή αν έχουμε εισάγουμε πληροφορία, χωρίς όμως αυτή να είναι απαραίτητη. Taxonomy Η ομάδα αυτή περιέχει όλη την πληροφορία που αφορά την ονομασία του taxon. Αποτελείται από έξι πεδία. Να σημειώσουμε ότι όλα τα πεδία στην ομάδα αυτή είναι απαιτούμενα, γι αυτό δημιουργήθηκε το κουμπί auto-fill, το οποίο αποτελεί ένα ημι-αυτοματοποιημένο μηχανισμό συμπλήρωσης των πεδίων. Εισάγοντας δηλαδή κάποιο στοιχείο σε ένα πεδίο, μας αποκλείει τα taxa που δεν έχουν την εισαγόμενη πληροφορία μέχρι να φτάσουμε τελικά σε ένα taxon. Με αυτό τον τρόπο όχι μόνο επιταχύνουμε την καταγραφή αλλά και αποφεύγουμε λάθη ορθογραφικά, τα οποία θεωρούνται σημαντικά, αφού αργότερα θα προκύψουν προβλήματα στην επεξεργασία των δεδομένων. Τα έξι πεδία συνδέονται με τον πίνακα taxon. Κατά την εισαγωγή των δεδομένων γίνεται αυτόματα έλεγχος από την βάση για περίπτωση λάθους. Σε περίπτωση λάθους το σύστημα δεν συνεχίζει, μέχρι να διορθωθεί το λάθος αυτό. Εάν το taxon που εισάγαμε δεν είναι το σωστό, η βάση δεν μας δίνει την δυνατότητα διόρθωσης μεμονωμένων πεδίων, αλλά θα 33

πρέπει να γίνει η καταγραφή εκ νέου. Γι αυτό υπάρχει το κουμπί reset, το οποίο σβήνει όλη την πληροφορία που υπάρχει στην κατηγορία Taxonomy. Τα πεδία της ομάδας αυτής είναι: Family: Εισάγουμε την οικογένεια του taxon. Genus: Εισάγουμε το γένος του taxon. Species: Εισάγουμε το είδος του taxon. SubSpecies: Εισάγουμε το υποείδος του taxon, εάν αυτό υπάρχει. SpAuthor: Εισάγουμε τον συγγραφέα του είδους του taxon. SspAuthor: Εισάγουμε τον συγγραφέα του υποείδους του taxon. Specimen Info (Πληροφορίες για το taxon) Σε αυτή την ομάδα υπάρχουν επτά πεδία, το οποία είναι όλα προαιρετικά. Είναι πεδία στα οποία δεν υπάρχει κάποιος έλεγχος από την βάση, γι αυτό θα πρέπει να εισάγονται με προσοχή. Αναλυτικότερα τα πεδία αυτά είναι: Collector: Εδώ γίνεται η εισαγωγή του ατόμου ή των ατόμων που έκαναν την συλλογή του taxon. Διαθέτει κυλιόμενη μπάρα, με την οποία μπορούμε να βρούμε ονόματα συλλεκτών, τα οποία έχουμε ήδη εμείς καταγράψει, έτσι ώστε να επιταχύνεται η διαδικασία καταγραφής και να ομαδοποιείται καλύτερα. Herbarium: Εισάγουμε το όνομα ή την κωδική ονομασία του Herbarium στο οποίο βρίσκεται το δείγμα. Το πεδίο αυτό θα έπρεπε να είναι ελεγχόμενο και ο χρήστης να διαλέγει από μια λίστα, αφού ο αριθμός και τα ονόματα των Herbaria παγκοσμίως είναι συγκεκριμένα και αυξάνονται με πολύ μικρούς ρυθμούς. Phyto-Area: Εισάγουμε την φυτογεωγραφική περιοχή που ανήκει το taxon. Οι φυτογεωγραφικές περιοχές είναι 13, σύμφωνα με την «Flora Hellenica» (1997). Καλό θα ήταν στο πεδίο να υπάρχει μια κυλιόμενη μπάρα με τις 13 αυτές φυτογεωγραφικές περιοχές, έτσι ώστε ο χρήστης να μπορεί να διαλέγει. Sp Number: Εισάγουμε τον αύξοντα αριθμό που έχει δώσει ο συλλέκτης στο δείγμα συλλογής του. Sp Date: Εισάγουμε την ημερομηνία συλλογής του δείγματος. Code: Ελέγχει την ακρίβεια και λεπτομέρεια της πληροφορίας. Chromo: Εισάγουμε τον χρωμοσωματικό αριθμό του taxon. 34

Location Σε αυτή την κατηγορία καταγράφουμε όλα τα στοιχεία που έχουν σχέση με την τοποθεσία που βρέθηκε το δείγμα. Η κατηγορία αυτή έχει εννιά πεδία, στα οποία υπάρχουν και απαιτούμενα και προαιρετικά: Nomos: Είναι απαιτούμενο πεδίο και πρέπει να εισάγουμε τον Νομό που βρέθηκε το δείγμα. Το πεδίο περιέχει κυλιόμενη μπάρα στην οποία γίνεται η επιλογή του νομού και της επαρχίας. Eparchia: Είναι πεδίο που συμπληρώνεται αυτόματα, μόλις συμπληρώσουμε το πεδίο Nomos. Απεικονίζει την επαρχία που βρίσκεται το δείγμα, κατόπιν μικρής επιλογής. Mountain: Εισάγουμε το όνομα του όρους που έγινε η συλλογή, εφόσον το taxon συλλέχθηκε σε ορεινή περιοχή. Island: Προαιρετικό πεδίο στο οποίο εισάγουμε το όνομα του νησιού που βρέθηκε το taxon. Latitude, Longitude: Απαιτούμενα πεδία στα οποία τοποθετούνται οι γεωγραφικές συντεταγμένες της περιοχής που συλλέχθηκε το taxon. Δεξιά των κελιών αυτών υπάρχουν δυο πιο σκούρα μπλε πεδία τα οποία έχουν συγκεκριμένα αριθμητικά όρια. Αυτοί οι αριθμοί είναι το μέγιστο και ελάχιστο γεωγραφικό μήκος και πλάτος του νομού και της επαρχίας που επιλέξαμε. Έτσι αν βάλουμε συντεταγμένες έξω από το εύρος αυτό, το σύστημα εμφανίζει μήνυμα λάθους και δεν συνεχίζει την καταγραφή, μέχρι να διορθωθεί. Alt1, Alt2: Εισάγουμε το μέγιστο ύψος και το ελάχιστο ύψος που βρέθηκε το taxon. Locality: Εισάγουμε κάθε πληροφορία που παρέχεται για την περιοχή συλλογής του taxon. Οι πληροφορίες αυτές μπορούν να περιλαμβάνουν τύπους βλάστησης της περιοχής, το όνομα του χωριού ή πόλης που βρέθηκε, την απόσταση από μια περιοχή γνωστή, γεωολογικά στοιχεία κ.α. Είναι ένα πολύ σημαντικό πεδίο για την κατηγοριοποίηση των taxa και πρέπει να συμπληρώνεται με προσοχή. Το πεδίο αυτό θα μπορούσε να χωριστεί σε περισσότερα, με αποτέλεσμα την καλύτερη κατηγοριοποίηση των δεδομένων. 35