Νότια Ευρώπη Οικονομική Κρίση: Αγροτικές/αστικές ανισότητες, περιφερειακή σύγκλιση, φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός Η πρόσφατη οικονομική κρίση επηρέασε εκατομμύρια Ευρωπαίων πολιτών με πολλούς να χάνουν την εργασία τους και με το εισόδημα των νοικοκυριών να μειώνεται. Η κατάσταση αυτή οδηγεί με τη σειρά της στη φτώχεια και στον κοινωνικό αποκλεισμό. Ετσι, μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα κύρια πρότυπα που καθίστανται εμφανή, μέσα από αυτή τη διαδικασία απόκλισης : Οι οικονομικές ασυνέχειες ανάμεσα στις αστικές και αγροτικές περιοχές αυξάνονται οι ανισότητες που γίνονται περισσότερο εμφανείς κατά μήκος των ανατολικών συνόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι περιοχές που έχουν μικρή διασύνδεση με αστικές εξυπηρετήσεις, υφίστανται μια μετάβαση από την απομόνωση στην απώλεια διασυνδέσεων. Η Στρατηγική Ευρώπη 2020 επιδιώκει να μειώσει τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Αυτό θα επιτευχθεί με την αύξηση των ποσοστών στην απασχόληση, τη βελτίωση της ποιότητας των θέσεων εργασίας, την ανάπτυξη νέων προσόντων και τη μεταρρύθμιση στην αγορά εργασίας. Κάποιες ομάδες πολιτών που κινδυνεύουν από τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό βρίσκονται στο επίκεντρο της προτεραιότητας αυτής της Στρατηγικής, η προσέγγιση της οποίας πρέπει να οδηγήσει στην κοινωνική και περιφερειακή συνοχή. Η έμφαση σε αυτά τα κοινωνικά θέματα προκύπτει κυρίως από οικονομικές θεωρήσεις: Η Ευρώπη έχει ανάγκη να κάνει πλήρη αξιοποίηση του εργατικού δυναμικού της προκειμένου να αντιμετωπίσει την πρόκληση της γήρανσης του πληθυσμού και να προάγει την παγκόσμια ανταγωνιστικότητά της. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι περιφέρειες της Νότιας Ευρώπης αντιμετωπίζουν μεγαλύτερες προκλήσεις προκειμένου να επιτύχουν τους στόχους που έχει θέσει η Ευρώπη. Εικόνα 1 (πηγή: Έργο TOWN)
Ευρωπαϊκές τάσεις Η διεύρυνση της ΕΕ σε 28 Κράτη Μέλη (και σύντομα σε περισσότερες χώρες) έχει φέρει την Ευρωπαϊκή επικράτεια αντιμέτωπη με σημαντικές προκλήσεις όπως η ανταγωνιστικότητα (ή η απώλειά της) και η εσωτερική συνοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κυρίως λόγω των προφανών διαφορών ανάμεσα σε διαφορετικές περιφέρειες. Τα αποτελέσματα των διαφόρων μελετών του ESPON δίδουν έμφαση στην παρουσία του εδαφικού κεφαλαίου και των ευκαιριών για ανάπτυξη στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής περιφερειακής οικονομικής ποικιλομορφίας. Ωστόσο, έχουν επίσης φέρει στο προσκήνιο θέματα τα οποία η Ευρώπη καλείται να αντιμετωπίσει σε διάφορα επίπεδα: Η διαρκής δημογραφική αλλαγή, εξαιτίας της γήρανσης του Ευρωπαϊκού πληθυσμού και της μετανάστευσης, επηρεάζει τις Ευρωπαϊκές περιφέρειες με διάφορους τρόπους και δημιουργεί διεσπαρμένες χωρικές ενότητες και δημογραφικές ανισότητες Υπάρχει μια αυξανόμενη διάδραση ανάμεσα στην επικράτεια της ΕΕ και τις περιβάλλουσες γειτονικές χώρες. Αυτό γίνεται πιο εμφανές εξαιτίας, για παράδειγμα, της πίεσης της μετανάστευσης σε πιο αναπτυγμένες χώρες, οι οποίες έρχονται αντιμέτωπες με τη μείωση του πληθυσμού και με την πρόσβαση/επένδυση στις νέες αγορές. Η ολοκλήρωση της ΕΕ στον παγκόσμιο οικονομικό ανταγωνισμό προχωρά με ταχύτερο ρυθμό, προσφέροντας περισσότερες επιλογές για την ανάπτυξη των περιφερειών, αλλά μεγεθύνοντας ταυτόχρονα την ασυνέχεια ανάμεσα στις κεντρικές και στις απομακρυσμένες περιφέρειες. Οι παγκόσμιες οικονομικές αλλαγές έχουν επηρεάσει τις πόλεις διαφορετικά, ανάλογα με το μέγεθός τους. Ενώ οι μεγάλες πόλεις ήταν ικανές να αντιμετωπίσουν τις συνεχείς οικονομικές αλλαγές, οι μικρού και μεσαίου μεγέθους πόλεις αντιμετωπίζουν ακόμη την ανάγκη να ανακτήσουν την οικονομική τους ταυτότητα. Από άποψη περιφερειοποίησης, μια πιο στενή διάδραση μεταξύ γειτονικών περιφερειών δημιούργησε περισσότερες ευκαιρίες από απειλές, αλλά αυτές οι απειλές (μεταναστευτική πίεση ή γεωπολιτικά θέματα) μπορεί να οδηγήσουν σε άγνωστους κινδύνους και να προκαλέσουν δυσκολίες στη διαδικασία της περιφερειακής ολοκλήρωσης. Προκειμένου να αποφευχθεί περαιτέρω οικονομική και κοινωνική ύφεση στη Νότια Ευρώπη, τα θέματα που παρουσιάστηκαν παραπάνω έχουν μεγάλη σημασία και πρέπει να τους δοθεί ιδιαίτερη προσοχή. Οι Ευρωπαϊκές προτεραιότητες σε αυτό το θέμα πρέπει να ερμηνευτούν σε ένα πλήθος ενεργειών σε διαφορετικά επίπεδα προκειμένου να μειωθούν τα ποσοστά της φτώχειας, να βελτιωθούν τα επίπεδα της εκπαίδευσης ή να ενσωματωθούν οι μεγαλύτεροι ηλικιακά εργαζόμενοι σε μια ενδυναμωμένη αγορά εργασίας. Όλες αυτές οι ενέργειες στοχεύουν στην ενίσχυση της ανάπτυξης στις περιφερειακές περιοχές της ΕΕ, την οποία απεγνωσμένα χρειάζονται. Το έργο ESPON TOWN αποδεικνύει πως εκείνες οι περιφέρειες που στηρίζουν την οικονομία τους στους βιομηχανικούς τομείς και χαρακτηρίζονται από μικρότερους οικισμούς, είναι πιο εύθραυστες σε σύγκριση με παρόμοιες περιφέρειες που έχουν μεγαλύτερες αστικές περιοχές. Ωστόσο, κοιτάζοντας κανείς τα δεδομένα σε περιφερειακό επίπεδο, είναι δυνατό να αναγνωρίσει σημαντικές διαφορές στην οικονομική ανάπτυξη. Για παράδειγμα, ενώ οι κοινωνικές διαφορές μοιάζουν να είναι λιγότερο σαφείς στις Σκανδιναβικές χώρες, στα Ανατολικά
και Νότια σύνορα της ΕΕ υπάρχουν μεγαλύτερες ανισότητες. Οι διασυνοριακές περιοχές λογίζονται γενικά ως περιφερειακές. Ωστόσο, η ίδια η έννοια της περιφερειακότητας είναι αποτέλεσμα μιάς ιεραρχικής στην οργάνωση της ΕΕ. Συνεπώς, οι κύριες επιδράσεις σε αυτές τις περιοχές είναι η στασιμότητα ή η μείωση της οικονομικής ανάπτυξης εξαιτίας της χαμηλής πόλωσης. Η γενική χωρική τάση του πληθυσμού είναι η μετατόπιση από τις Ανατολικές και Βόρειες περιφέρειες προς τις Νότιες και Δυτικές. Οι Ανατολικές ευρωπαϊκές περιφέρειες παρουσιάζουν ιδιόμορφα χαρακτηριστικά. Υπάρχει μια έντονη και γενική μείωση του πληθυσμού (εξαιτίας τόσο της μετανάστευσης όσο και της γήρανσης), με μόνη εξαίρεση τις μητροπολιτικές περιοχές που παραμένουν ελκυστικοί πόλοι για τις γειτονικές αγροτικές περιοχές. Δυτικές χώρες εμφανίζουν χαμηλά ποσοστά φτώχειας. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 3, στη μεσοκλίμακα, υπάρχουν κάποιες ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στα ποσοστά ατόμων που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας (ARoP). Σε τέσσερις κεντρικές χώρες (Αυστρία, Βέλγιο, Γερμανία και Ολλανδία) τα ποσοστά εισοδηματικής φτώχειας είναι υψηλότερα στις αστικές περιοχές απ ότι στις ενδιάμεσες ή στις αγροτικές περιοχές. Στις άλλες δώδεκα χωρες (Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα, Ιταλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Γαλλία, Φινλανδία, Σουηδία, Νορβηγία, Ουγγαρία και Τουρκία) τα ποσοστά εισοδηματικής φτώχειας είναι υψηλότερα στις αγροτικές και στις ενδιάμεσες περιφέρειες. Ο ισχυρότερες διασυνδέσεις με την αγροτικότητα εντοπίζονται στις Μεσογειακές χώρες (Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα και Ιταλία). Η θεματική στόχευση πεδίο και το πλαίσιο πολιτικής όπως περιγράφεται παραπάνω, καταδεικνύει την ανάγκη για καλύτερη κατανόηση του χωρικού προτύπου της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στις περιφερειακές ζώνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και της διαχρονικής ανάπτυξής τους. Η χωρική γνώση και τεκμηρίωση σε αυτό τον τομέα μπορούν να ενεργοποιήσουν τη χάραξη πολιτικής που θα αναπτύξει τα απαραίτητα μέτρα για τις περιφέρειες και τις πόλεις, ως συνέπεια μιας τοποκεντρικής προσέγγισης (place-based approach) και λαμβάνοντας υπόψη τις υπάρχουσες αναπτυξιακές ευκαιρίες και τα εν δυνάμει εμπόδια. Μακροπεριφερειακές τάσεις στη Νότια Ευρώπη Σχετικά με τη φτώχεια, τα αποτελέσματα του έργου TIPSE καταδεικνύουν ότι στη μακροκλίμακα τα υψηλότερα ποσοστά φτώχειας τείνουν να εμφανίζονται στις Μεσογειακές χώρες και στην Τουρκία. Αντιθέτως, οι Βόρειες και Εικόνα 2 (πηγή: Project TIPSE) Επιπλέον, οι εσωτερικές διαφορές είναι περισσότερο εμφανείς στην Ισπανία, στην Ιταλία και στη Ρουμανία. Οι βόρειες περιφέρειες της Ισπανίας και της Ιταλίας πρέπει να κάνουν μόνο μια μικρή προσπάθεια για ν αντιμετωπίσουν το
θέμα αυτό. Αντίθετα, οι νότιες περιφέρειές τους έρχονται αντιμέτωπες με υψηλότερα επίπεδα φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού που απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή. Στη Ρουμανία, οι διαφορές μπορεί επίσης να επηρεάζουν την εδαφική και κοινωνική συνοχή, αν και έχουν διαφορετική μορφή. Διάγραμμα 3 (πηγή: Έργο TIPSE) Υπό τις συνθήκες αυτές, ο ρόλος των μικρών και μεσαίου μεγέθους πόλεων είναι πολύ σημαντικός στις Νότιες χώρες. Υπάρχει μια επείγουσα ανάγκη δόμησης μια ευρωπαϊκής, εθνικής και περιφερειακής στρατηγικής για τη στήριξη των μικρότερων αστικών κέντρων. Αυτό είναι κρίσιμο για την μελλοντική ανάπτυξή τους και την ευημερία του πληθυσμού τους. Η καινοτομία είναι ένα στοιχείο κλειδί για τη χωρική ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή αλλά σπάνια συναντάται στις μικρές και μεσαίου μεγέθους πόλεις. Οι απομονωμένες πόλεις χάνουν τον νεανικό πληθυσμό τους, ο οποίος θα μπορούσε να επιδράσει θετικά στην καινοτομία. Χρειάζεται να αναπτυχθούν πολιτικές κατευθύνσεις σε σχέση με το περιφερειακό και τοπικό πλαίσιο και με βάση τα υπάρχοντα πλεονεκτήματα. Η ανάπτυξη των μικρών και μεσαίου μεγέθους πόλεων εξαρτάται από την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων καθώς και από τη φύση των διασυνδέσεων με άλλους περιβάλλοντες αστικούς και αγροτικούς οικισμούς. Τα είδη της συνεργασίας ανάμεσα σε τοπικές αρχές σε μικροπεριφερειακό επίπεδο θα πρέπει να ενθαρρυνθούν, καθώς αυτά θα συμβάλλουν στην προώθηση ευρύτερων αλλαγών στο πλαίσιο της χωρικής κατανομής δραστηριοτήτων και υπηρεσιών. Αυτό είναι ιδιαιτέρως σημαντικό σε μια χρονική στιγμή που πολλές χώρες και τόποι βιώνουν σημαντικές μειώσεις στις δημόσιες δαπάνες. Ευέλικτες θεσμικές ρυθμίσεις μεταξύ των οποίων συμπεριφορικά πρότυπα, ένα νομικό πλαίσιο, δομές εξουσίας, τοπικοί παράγοντες και οι διαδικασίες αλληλεπίδρασής τους, πολιτικές και κανονισμοί μπορούν να παίξουν καταλυτικό ρόλο στη δημιουργία ενός θετικού περιβάλλοντος για τις πόλεις.
Το έργο ESPON on the Road Tο έργο ESPON on the Road είναι μια Διακρατική Δραστηριότητα Δικτύωσης μεταξύ δεκαεννέα Εθνικών Σημείων Επαφής ESPON που διεξάγεται με χρηματοδότηση του Προγράμματος ESPON 2013 το οποίο στοχεύει να φέρει τα αποτελέσματα της εφαρμοσμένης έρευνας για την Ευρωπαϊκή χωρική ανάπτυξη πιο κοντά στη χάραξη πολιτικής. Το Πρόγραμμα ESPON 2013 συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, τα Κράτη Μέλη της ΕΕ και τα Συνεργαζόμενα Κράτη: Ισλανδία, Λιχτενστάιν, Νορβηγία και Σουηδία. Υποστηρίζει την ανάπτυξη πολιτικών σε σχέση με τον στόχο της εδαφικής συνοχής και της αρμονικής ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής επικράτειας. Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του έργου http://esponontheroad.eu ή ακολουθείστε μας στο Facebook ή στο Twitter.