ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΜΙΧΑΗΛ* Πολιτική επεμβάσεων σε κεντρικές περιοχές ιστορικών κέντρων με μεγάλη ένταση χρήσεων γης Στόχοι Η Αθήνα αποτελεί σε διεθνή κλίμακα ένα σπανιότατο παράδειγμα πολεοδομικού παλιμψήστου, με αδιάλειπτο γίγνεσθαι μερικών χιλιετιών. Ως κύριο μέλημα προβάλλει σήμερα ο ορθολογικός εναρμονισμός της ιστορικής συνέχειας με την πρόσφατη πολεοδομική εξέλιξη και ιδιαίτερα με την υψηλή ένταση των χρήσεων γης, που έχει αναπτυχθεί εκεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Από την ιχνηλασία στην προστασία Η ιχνηλασία του παρελθόντος αποτελεί πάντοτε έναν ελκυστικό στόχο της ιστορικής και ειδικώτερα της αρχαιολογικής έρευνας. Ακόμα πιο εξειδικευμένα, η «ανάκτηση» αυτή του παρελθόντος επιχειρείται κυρίως όταν συνδυάζεται με την χωρική της διάσταση, οπότε επιβαρύνεται με τις μεγάλες δυσκολίες των φυσικών μεταλλαγών, καταστροφών, μεταθέσεων, επικαλύψεων κ.λπ. Τις δύο τελευταίες όμως δεκαετίες η ιχνηλασία γνωρίζει νέα επικαιρότητα ή και άμεση πρακτική ωφελιμότητα, αφού μετά τον αναπτυξιακό και «αξιοποιητικό» οργασμό των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών είναι σήμερα έντονη η στροφή προς τον προβληματισμό για την προστασία του παραδοσιακού πλούτου. Και αυτό παρατηρείται όχι μόνο στους κύκλους των ειδικών, δηλαδή αρχαιολόγων, αρχιτεκτόνων ή πολεοδόμων. Συνεχώς διευρύνεται ο κύκλος των πολιτών που αρχίζουν να διαπιστώνουν τις τεράστιες διαστάσεις αυτού του προβλήματος και που ανακαλύπτουν ένα παραμελημένο ή και αζήτητο θησαυρό, ως άμεσο συμπλήρωμα της τόσο επιθυμητής οήμερα ποιότητας ζωής. Η προοτασία των παραδοσιακών συνόλων, (μαζί βέβαια με την προστασία των μνημείων, πσυ επιχειρείται με αδιάλειπτη συνέχεια και συνέπεια ακόμα και πριν την ίδρυση του ελληνικού κρότους), εξελίσσεται και αναπτύσσεται σε διάφορα επίπεδα. Μια ιδιαιτερότητα της νομοθεσίας και διοικητικής πρακτικής αποτελεί λοιπόν σήμερα το δίδυμο διασφάλιση του παρελθόντος και ένταξή του στην σημερινή ζωή. Πώς φτάνει όμως το παρελθόν στη σημερινή καθημερινότητα; Μιχαήλ Μ. Γιάννης, Αρχιτέκτων - Πολεοδόμος. 277
ΜΙΧΑΗΛ Μ. ΓΙΑΝΝΗΣ Παλίμψηστα Παλίμψηστα (πάλιν και φάω, ξέω, ομαλίζω ή καθαρίζω δια τριβής) χειρόγραφα, λέγονται εκείνα τα χειρόγραφα (πάπυροι και περγαμηνές), πάνω στα οποία από την ρωμαϊκή εποχή και μετά η αρχική γραψή έχει αντικατασταθεί μια ή περισσότερες φορές με νεώτερη. Συνήθως δε η νεώτερη γραφή επετίθετο εγκαρσίως προς την παλαιότερη. Κατ' αντιστοιχία, τέτοιες «επικαλύψεις» απαντώνται πλείστες όσες στην πολεοδομική εξέλιξη, παραδείγματος χάριν στην κεντρική περιοχή της Αθήνας, που καταλαμβάνεται σήμερα από το Εμπορικό Τρίγωνο. Εκεί παρατηρείται μια διπλή αλλοίωση; αφ' ενός δισδιάστατη αλλοίωση, αφ' ετέρου τρισδιάστατη αλλοίωση. Πρώτον: Η δισδιάστατη αλλοίωση Πάνω στο παλαιό οδικό δίκτυο της περιοχής από την Πλάκα μέχρι Λέκκα-Πραξιτέλους, χαράχτηκαν και ανοίχτηκαν μέσα στην υφιστάμενη οικιστική υφή με την εφαρμογή των σχεδίων Κλεάνθη - Σάουμπερτ και Κλέντσε νέοι, ευθύγραμμοι άξονες; Ερμου, Πραξιτέλους, Κολοκοτρώνη, Αιόλου, Αθηνάς. Η τοποθέτηση της νέας αυτής γραφής έγινε χωρίς ιδιαίτερη μέριμνα για την παλιά γραφή. Έτσι, παρ' ολίγον να κατεδαφιστεί η Καπνικαρέα που βρέθηκε πάνω σε ένα νέο άξονα. Δεύτερον: Η τρισδιάστατη αλλοίωση Για περισσότερο από έναν αιώνα, οι κατά μέγεθος και κατά είδος χρήσεις γης στην περιοχή αυτή, ήταν μεν κατά τι αυξημένες αλλά όχι ξένες προς το μεταλλαγέν οδικό δίκτυο. Σήμερα όμως το μέγεθος χρήσεων γης με συντελεστές εκμετάλλευσης έως 5,30 (Οικοδομικό Τετράγωνο 73 - επί της Πλατείας Συντάγματος / Ερμού / Νίκης / Μητροπόλεως, μέσος συντελεστής του όλου Εμπορικού Τριγώνου, 3,18), έχει φτάσει σε αυτά τα πολύ υψηλά επίπεδα. Το παλιό και αμετάβλητο δίκτυο με τους στενούς και οφιοειδείς δρόμους (ακόμα και η νέα ευθεία χάραξη της Ερμού δεν διαθέτει μεγάλο εύρος), αποκτά ένα δυσανάλογο υπέρβαρο, με αποτέλεσμα τον πνιγμό της κυκλοφορίας, τη μείωση της παραγωγικότητας διαφόρων απασχολήσεων, την επιβράδυνση της εξέλιξης των αξιών ακινήτων, με ένα λόγο τη δυσλειτουργική του υποβάθμιση. Στην αμετάβλητη στρωμάτωση λοιπόν των διαφόρων εποχών έρχεται να προστεθεί μια πρωτόγνωρη λειτουργική υπερφόρτιση. Αλλά και αντίθετα. Όπως στα παλίμψηστα χειρόγραφα είναι δυνατή με φωτοχημικά μέσα η αποκάλυψη των παλαιοτέρων γραφών, έτσι και στα πολεοδομικά παλίμψηστα συχνά οι παλαιότερες στρώσεις βγαίνουν στην επιφάνεια, και όχι μόνο με προγραμματισμένες αρχαιολογικές ανασκαφές. Οπου ζουν νέες πόλεις πάνω σε παλιές, η αναπόφευκτη δομική εξέλιξη φέρνει στο φως της ημέρας -έστω σημειακά οικόπεδο προς οικόπεδο- τις παλαιότερες γραφές; Στην Πλάκα, στη Θήβα, στην Κέρκυρα ή στη Ρόδο. Βέβαια, δεν πρέπει να παραβλεφθεί ότι οι συνέπειες αυτών των ση- 278
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ μειακών ανακαλύψεων συνεπάγονται βάρη, καθυστερήσεις και ταλαιπωρίες για τους ιδιοκτήτες. Η ανάδειξη και αξιοποίηση αυτών των συνδέσμων με το παρελθόν, αποτελεί μια άμεση ιστορική και πολεοδομική ανάγκη. Δυστυχώς η πραγματικότητα είναι συχνά διαφορετική: μέσα σε χορταριασμένα και γεμάτα σκουπίδια οικόπεδα, κρύβονται πολύτιμα στοιχεία των παλαιών πόλεων, ξεχασμένα τελείως από τη σύγχρονη ζωή των νέων πόλεων. Τέτοια παραδείγματα συναντά κανείς ακόμα και στην κατ' εξοχήν περιοχή επέμβασης της Πλάκας (προαύλιο Αγ. Αικατερίνης) ή στο Εμπορικό Τρίγωνο (η ανασκαφή μπρος στο Δημαρχείο Αθηναίων). Σε μια άλλη κατηγορία ανήκουν τα μικρότερα, ή εν πάση περιπτώσει, αυτοτελή στοιχεία του παρελθόντος. Πρόκειται για τα αμέτρητα μνημεία μέσα στους οικισμούς, που απολαμβάνουν μεν μιας αυστηρής προστασίας, κυρίως χάρις στο ίδιο νομικό καθεστώς τους αλλά και χάρις στη φροντίδα των αρμοδίων υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού, πλην όμως υψίστανται και αυτά την άμεση επίδραση του σημερινού περιβάλλοντος. Όπως ήδη αναψέρθηκε, η Καπνικαρέα σώθηκε τότε από την κατεδάφιση χάρις στην αντίδραση του νεοσύστατου Δήμου Αθηναίων, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες περιβλήθηκε από ένα τοίχο πολυόροφων κτιρίων και έχασε το γνώριμό της περίγυρο. Έτσι πολλά από τα στοιχεία του παρελθόντος, υψίστανται μια ριζική λειτουργική απαξίωση, χάνουν κάθε επαφή με το περιβάλλον τους και καταντούν μνημειακά αποθραύσματα. Παθητική και ενεργός προστασία Οπως ήδη αναφέρθηκε, η προστασία των μνημείων αρχίζει στην Ελλάδα με την ίδρυση του νέου Ελληνικού κράτους και αφορά κυρίως στη διασφάλιση των μνημείων από καταστροφές, καθώς και από φυσικές ή από ανθρώπινες επιδράσεις. Πρόκειται για μια απολύτως απαραίτητη προστασία, η οποία όμως δεν στερείται του παθητικού χαρακτήρα. Στην περίπτωση των παραδοσιακών συνόλων, είτε αυτά έχουν παραμείνει -όσο το δυνατό- αλώβητα είτε εξελίσσονται μέσα από διαδοχικές στρωματώσεις, η προστασιακή προσπάθεια έχει να αντιμετωπίσει -εκτός από τις απ' ευθείας προσβολές- και τη μείζονα ανατροπή των γύρω λειτουργικών συνθηκών. Αναζητέο λοιπόν το κρίσιμο μέτρο των συμβατών χρήσεων γης κατά μέγεθος και κατ' είδος. Κάθε σοβαρή υπέρβαση συνεπάγεται κίνδυνον αφανισμού, και για τις τρεις γενικές κατηγορίες στις οποίες μπορεί να καταταγούν τα διάφορα πολεοδομικά παλίμψηστα. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα αυτοτελή παραδοσιακά σύνολα που θα διαλυθούν. Παράδειγμα η Πλάκα, πριν από την επέμβαση που άρχισε το 1979. Στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται τα εμφανή ίχνη παλαιότερων στρωματώσεων που θα πλακωθούν κάτω από το σύγχρονο λειτουργικό βάρος. Παράδειγμα το εσωτερικό του Εμπορικού Τριγώνου της Αθήνας και -ακόμα περισσότερο- η περιοχή του Ψυρρή, όπου το παλιό οδικό δίκτυο δεν επαρκεί για να σώσει τον παραδοσιακό χαρακτήρα των δύο αυτών περιοχών. Στην τρίτη κατηγορία κατατάσσονται τα μνημειακά αποθραύσματα που θα ενταχθούν ξανά στο πε- 279
ΜΙΧΑΗΛ Μ. ΓΙΑΝΝΗΣ ριβάλλον τους. Παράδειγμα χαμένου μνημείου παραμένει το ελάχιστο τμήμα του Θεμιστοκλείου τείχους, που μπορεί κανείς να το αναζητήσει στο υπόγειο των μεγάλων κτιρίων στη συμβολή Σταδίου - Πλατεία Κλαυθμώνος. Αν και η πολύτιμη αυτή μαρτυρία βρίσκεται στην καρδιά της Αθήνας, παραμένει στην αφάνεια. Αντίθετα, μια ιδιάζουσα περίπτωση εμφανίζεται στο Γκαζοχώρι, όπου ο σημερινός πσλεοδσμικός σχεδιασμός κατευθύνεται πρσς μια ενιαία αντιμετώπιση των διαγραψσμένων εξελεγκτικών τάσεων και της κληρονομιάς του παρελθόντος, δεδομένου ότι στην περισχή αυτή συνυπάρχουν εκτάσεις με πσικίλα ιστορικά χαρακτηριστικά (Κεραμεικός, Τρίτη Πλατεία Αθηναϊκού Τριγώνου, πολιτιστικό κέντρο ΔΕΦΑ, Ιερά Οδός, Μεταξουργείο, Αξονας οδού Πειραιώς κ.λπ.). Κλίμακες προστασίας Η προστασία πσυ παρέχεται στον παραδοσιακό πλούτο της χώρας κλιμακώνεται σε διάφορα επίπεδα, όπως κάθε φορά επιλέγεται από την ακολουθούμενη πολιτική, αλλά και επιβάλλεται από τις πραγματικές δυσκολίες της εφαρμογής. Τα επίπεδα αυτά μπορούν να διακριθούν σε τέσσερα: Γενική προστασία, κανσνιστικοί όρσι, ειδικσί όρσι δόμησης, επεμβάσεις. Θα πρέπει να τονιστεί ότι οι επεμβάσεις απστελσύν την πιο αποτελεσματική μέθσδο πρσστασίας, αλλά έχουν να αντιμετωπίσουν σοβαρές δυσχέρειες. Για τσν λόγσ αυτό, οι επεμβάσεις είτε αποτελσύν σπανιώτατες εξαιρέσεις είτε -τσ συνηθέστερο- καρκινοβατσύν και εγκαταλείπσνται. Για να επιτύχουν προϋποθέτουν το τρίπτυχο: Ενεργητική συμμετοχή πολιτών - κατάλληλα εργαλεία επέμβασης - και επαρκής οργανωτική πλαισίωση. Χρήσεις γης Όσον αφορά στην πρσστασία και την αξιοποίηση του παραδοσιακού πλούτου, από τα εργαλεία επέμβασης αναντικατάστατες παραμένουν οι χρήσεις γης, δηλαδή σ σωστός καθορισμός τους και ο αδιάλειπτος έλεγχος, όπως στην περίπτωση της επέμβασης στην Πλάκα. Επσμένως, δεν νοούνται επεμβάσεις, που επιχειρούνται είτε σε βεβιασμένα χρονικά διαστήματα, είτε -το χειρότερο- δεν έχουν εξασφαλισμένη συνέχεια. Ενταση χρήσεως γης και αποδυνάμωση της κυκλοφορίας Η παρακολούθηση των χρήσεων γης δεν προϋπσθέτει μόνο συνεχή διοικητικό έλεγχο. Πρέπει να διασυνδέεται και με πλείστες όσες παραμέτρους. Ως σχετικά παραδείγματα αναφέρονται η κτηματολογική τσυς παρακολούθηση, πσυ στην Ελλάδα χωλαίνει πάντοτε, ή η αποδυνάμωση της κυκλοφορίας, εφ' όσον η ένταση της κυκλσφσρίας συνεπάγεται κατά κανόνα επιβλαβείς συνέπειες για τα στσιχεία του παρελθόντος. Αλλά και αντίθετα, η αποδυνάμωση της κυκλσφσρίας με την κατασκευή πεζοδρόμων, επιδρά άμεσα στην ένταση των χρήσεων γης. Αλλω- 280
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ στε δεν αρκεί η απλή αποδυνάμωση της κυκλοφορίας. Η αποδυνάμωση -και μάλιστα στα κέντρα των πόλεων- πρέπει να πηγάζει από το γενικό κυκλοφοριακό σχεδιασμό της ευρύτερης περιοχής τους. Δεν νοείται πλέον η αποδυνάμωση ως ένα κάποιο αυτοτελές μέτρο, όπως η πεζοδρόμηση ενός μεμονωμένου δρόμου, αλλά ως μια δέσμη διαφόρων μέτρων, που ερείδεται σε πλήρη ανάλυση και που εφαρμόζεται ενιαία. Προϋποτίθενται λοιπόν σωστή στοχοθεσία, αντικειμενικές προβλέψεις και κατάλληλες επί μέρους μελέτες. Απαραίτητος είναι, συγχρόνως, ο πλήρης αιτιολογημένος προσδιορισμός των χρήσεων γης. Εφ' όσον οι χρήσεις γης συνδέονται με την αποδυνάμωση της κυκλοφορίας, είναι εύλογο να αναμένεται αύξηση της έντασής τους, εφ' όσον βέβαια σκοπείται αυτό. Θα πρέπει επομένως ο σχεδιασμός να έχει προβλέψει αντίστοιχα την αποδυνάμωση της έντασης των ανεπιθύμητων χρήσεων γης. 281