Ομιλία απονομής πτυχίων 23 11 2012 στο Πολυτεχνείο Κρήτης

Ομιλία απονομής πτυχίων 23 11 2012 στο Πολυτεχνείο Κρήτης Η έρευνα της αλήθειας είναι ένα από τα μεγάλα ζητήματα της κοινωνίας. Υπάρχει αλήθεια, και αν ναι, είναι μονοσήμαντη ή πολυσήμαντη και πώς την προσεγγίζει κανείς; Για παράδειγμα, υπάρχει το γνωστό σωματίδιο του Higgs ή σωματίδιο του Θεού, όπως το λένε οι δημοσιογράφοι, που εξηγεί πώς τα άλλα σωματίδια αποκτούν μάζα, και πώς θα το ανιχνεύσουμε; Άλλο παράδειγμα, είμαστε όλοι οι άνθρωποι ίσων, κατά μέσον όρο, διανοητικών ικανοτήτων και πώς αυτό αποδεικνύεται; Μήπως υπάρχουν ανώτερες ή κατώτερες φυλές, όπως με ευκολία διατείνονται διάφοροι φορείς του μίσους; Η οικονομική κρίση οφείλεται στους πολιτικούς μόνο, στην ευρεία κοινωνική διαφθορά ή στους δανειστές μας και την εκμετάλλευση και πώς θα διερευνηθεί αυτό το πρόβλημα με μεγάλο βαθμό βεβαιότητας; Τέτοια προβλήματα έχουν τεράστια πρακτική αξία και τεράστιες συνέπειες στη ζωή μας και αξίζει να τους δώσει κανείς σημασία, εκτός αν θέλει να αρκεστεί σε ρηχές και παιδαριώδεις αναλύσεις που συχνά μας παρέχουν κάποιοι σταθμοί τηλεόρασης, κάποια κόμματα, ή φυλλάδια ευρείας κυκλοφορίας. Θα ήθελα να προσεγγίσω το ζήτημα από την αντισυμμετρική του πλευρά, εκείνη της άρνησης της αλήθειας και της αυταπάτης. Μια από τις ισχυρότερες κινούσες δυνάμεις της ανθρωπότητας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο είναι η δύναμη της αυταπάτης. Είναι πολύ συχνό το φαινόμενο να πιστεύουμε ότι είμαστε πιο ωραίοι, πιο ευφυείς και πιο ικανοί από τους άλλους. Κοσμητικά επίθετα του τύπου «ανόητος», «βλάκας», «ανίκανος», «μέτριος» τα προσάπτουμε στους άλλους και πολύ πολύ σπάνια στους εαυτούς μας. Σε μια έρευνα, το 94% ερωτηθέντων καθηγητών πανεπιστημίου θεώρησαν τους εαυτούς τους ότι ανήκαν τουλάχιστον στο 50% των καλύτερων στο επάγγελμά τους και άρα μόνο το 6% ήταν κάτω του 50%. Κάτι δεν πάει καλά με τη στατιστική των ακαδημαϊκών. Συνηθισμένη έκφραση της αυταπάτης είναι η μεγάλη αποτελεσματικότητα ψεύτικων φαρμάκων, των placebo όπως λέγονται. Ψεύτικα υπνωτικά και αντικαταθλιπτικά χάπια κάνουν θαύματα. Τα αποτελέσματά τους αυξάνουν σε ευθεία αναλογία με το μέγεθος, την τιμή, και τον αριθμό των υποτιθέμενων παρενεργειών, ή αν χορηγούνται με τη μορφή κάψουλας αντί χαπιού, αν χορηγούνται με ένεση, αν τα χορηγούν σοβαροί γιατροί με εντυπωσιακές λευκές μπλούζες κλπ. Τα ψεύτικα υπνωτικά χάπια χρώματος μπλε είναι τα πιο αποτελεσματικά. Οι ασθενείς κοιμούνται σαν αρνάκια. Το 75% της αντικαταθλιπτικής δράσης φαρμάκων για ήπιες μορφές κατάθλιψης μπορεί να οφείλεται σε χάπια από αλεύρι. Εκείνοι που δεν επηρεάζονται καθόλου από φάρμακα placebo είναι όσοι πάσχουν από Alzheimer s ή βαριά κατάθλιψη. Όταν ο

2 εγκέφαλος έχει υπεισέλθει στη σκοτεινή πλευρά του δεν έχει την πολυτέλεια της αυταπάτης. Εμείς οι άλλοι, δηλαδή εσείς και εγώ, αυταπατώμεθα σε κάποιο βαθμό και συνήθως σε ικανό βαθμό. Σε συλλογικό επίπεδο, εμείς οι καλοί πατριώτες, γράφουμε την ιστορία μας με τρόπο που να φαινόμαστε ενάρετοι, δίκαιοι, ηρωικοί, θύματα των άλλων των κακών, των άδικων, των δειλών. Δεν είναι ασύνηθες να δηλώνουμε, με απόλυτη σοβαρότητα, ότι γνωρίζουμε τη βούληση του Θεού που είναι ευνοϊκή για εμάς. Οι άλλοι βέβαια γράφουν τη δική μας ιστορία διαφορετικά και αυτό μας θίγει γιατί λένε ψέματα, όπως υποστηρίζουμε. Αυτή είναι η μοίρα της ιστορίας των περισσότερων λαών. Η υπερβολική εμπιστοσύνη στις απόψεις μας είναι από τις συνήθεις μορφές αυταπάτης και όταν αυτή εκφράζεται από ανθρώπους της εξουσίας, μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες μεγάλης κλίμακας. Συχνά αδαείς και ανόητοι επιδεικνύουν τεράστια βεβαιότητα για τις απόψεις τους. Οι Γερμανοί στον β παγκόσμιο πόλεμο ακολούθησαν μια ομάδα υπερβέβαιων παρανοϊκών φανατικών και το αποτέλεσμα ήταν 70 εκατομμύρια νεκροί. Στις 27 Μαρτίου του 1977 ο κυβερνήτης της πτήσης 4805 της KLM στην Τενερίφη των Καναρίων Νήσων, έδωσε την εντολή της απογείωσης μέσα σε αδιαπέραστη ομίχλη και ελάχιστη ορατότητα. Ο συγκυβερνήτης διαμαρτυρήθηκε αλλά υπάκουσε. Ο κυβερνήτης Van Zanten ήταν απόλυτα βέβαιος για την ορθότητα της απόφασής του. Το βαρύ αεροσκάφος κινήθηκε στον διάδρομο χωρίς να είναι ορατό από τον πύργο ελέγχου ή άλλα αεροσκάφη. Σε λίγα δευτερόλεπτα το Boeing 747 της KLM συγκρούστηκε μέσα στην ομίχλη με ταχύτητα 260 χιλιομέτρων την ώρα με ένα άλλο Boeing 747 της Pan Am που ήταν στο έδαφος και 583 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Οι περισσότερες καταστροφές που αποδίδονται στον ανθρώπινο παράγοντα, συνδέονται με την υπερβολική βεβαιότητα και αυταπάτη κάποιου αδαούς για τις πραγματικές συνθήκες. Το ψέμα χρησιμοποιείται ευρύτατα στη διαδικασία της αυταπάτης. Οι αυταπατώμενοι ψεύδονται πολλαπλά και προς κάθε κατεύθυνση, κυρίως οι άνθρωποι της εξουσίας. Έχει βρεθεί ότι οι παθολογικοί ψεύτες έχουν περισσότερη λευκή ουσία στον εγκέφαλο στις περιοχές εκείνες που σχετίζονται με την αυταπάτη και την απάτη. Αλλά γιατί αυταπατόμαστε; Γιατί κρύβουμε την αλήθεια από τους εαυτούς μας; Συνήθως προβάλλουμε στους άλλους τους κακούς εαυτούς μας και τους χτυπάμε ανελέητα. Ο ψεύτης λέει τον απέναντί του ψεύτη και καταδικάζει ανενδοίαστα αυτή του τη συμπεριφορά. Ο κλέφτης λέει τους άλλους κλέφτες και τους καταδικάζει γι αυτό. Το υποσυνείδητό του δουλεύει υπερωρίες και θάβει την αλήθεια δημιουργώντας έναν εικονικό και ιδανικό κόσμο. Κρύβουμε την αλήθεια από τους εαυτούς μας για να χειραγωγήσουμε τους άλλους και να τους κάνουμε να πιστέψουν στις δικές μας αυταπάτες, για να παρουσιάσουμε στους άλλους έναν

3 καλό εαυτό και να τους κάνουμε να το πιστέψουν κι εκείνοι. Στο τέλος χτίζουμε ένα βολικό μύθο γύρω από εμάς γιατί, συνήθως, η αλήθεια είναι δυσβάσταχτη. Στο παρελθόν γνωστοί των SS στα στρατόπεδα θανάτου της Γερμανίας είχαν εκφραστεί για κάποιους από δαύτους με το «μα ήταν καλό και ευγενικό παιδί.» Και προ ημερών ο Κάρατζιτς, που κατηγορείται για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, δήλωσε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης: «Είμαι ένας μειλίχιος άνθρωπος, ένας ανεκτικός άνθρωπος με εξαιρετική ικανότητα να καταλαβαίνω τους άλλους.» Επομένως, με τη βοήθεια του υποσυνείδητου, κατασκευάζουμε έναν κόσμο που συχνά δεν έχει πολλή αντικειμενικότητα και μ αυτόν εξηγούμε τα πράγματα και παίρνουμε αποφάσεις. Ζούμε και συντηρούμε έναν μύθο. Σκεφθείτε πόσο επικίνδυνο μπορεί ν αποβεί αυτό όταν κάποιος βρίσκεται σε θέση ισχύος και αποφασίζει για τους άλλους. Κι όμως οι άλλοι ακολουθούν σαν τα πρόβατα γιατί πιστεύουν στο αλάθητο των ισχυρών ή γιατί δεν έχουν επιλογή. Έτσι έγιναν οι σφαγές στην πρώην Γιουγκοσλαβία, έτσι έγινε ο πόλεμος στο Ιράκ, έτσι ψηφίστηκαν τα πρόσφατα μνημόνια χωρίς πολλοί να τα έχουν καν διαβάσει. Σε όλον τον κόσμο οι άνθρωποι αποδίδουν ιδιαίτερες ικανότητες σ αυτούς ψηλά στην ιεραρχία. Οι φτωχοί θεωρούνται ανίκανοι και ανόητοι σε αντίθεση με τους πλούσιους που είναι έξυπνοι. Οι άνθρωποι που διοικούν και κυβερνούν ξαφνικά γίνονται σπουδαίοι και αποκτούν παντογνωσία. Όταν έγινα πρώτη φορά πρύτανης κατάλαβα αυτή την παντογνωσία. Όλοι, ή σχεδόν όλοι με χαιρετούσαν, με καλούσαν να δώσω συνεντεύξεις και ζητούσαν τη γνώμη μου επί παντός του επιστητού. Αν έλεγα ότι δεν γνωρίζω το αντικείμενο, έπαιρνα την πληρωμένη απάντηση: «Μα είσαι πρύτανης. Και βέβαια γνωρίζεις!» Κάποτε με κάλεσαν να σχολιάσω τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών. Παρά την αντίστασή μου στο τέλος δέχτηκα με βαριά καρδιά και πήγα στον τοπικό τηλεοπτικό σταθμό. Υπήρχε κλίμα αχαλίνωτου ενθουσιασμού στον σταθμό για τη νέα εκλογή και όλοι έκαναν υπεραισιόδοξες προβλέψεις για τις επιτυχίες της ερχόμενης κυβέρνησης. Όταν ρωτήθηκα για την αλλαγή, είπα ότι η πραγματικότητα δεν δικαιολογεί τόση αισιοδοξία και ότι τέτοιες προβλέψεις είναι σχεδόν αδύνατες. Αμέσως έβαλαν διαφημίσεις, μ έδιωξαν ευγενικά και έκτοτε δεν με ξανακάλεσαν να εκφράσω τη μαντική σοφία μου. Το πιο σημαντικό όμως συνέβαινε κάθε φορά που αποχωρούσα από τη θέση του πρύτανη. Ξαφνικά και ακαριαία έχανα την παντογνωσία μου. Λιγότεροι με χαιρετούσαν στον δρόμο και ακόμη λιγότεροι με καλούσαν για συνεντεύξεις. Υπάρχει και η σκοτεινότερη όψη της ισχύος. Πολλοί από τους ανθρώπους της εξουσίας και της ισχύος παύουν να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα των άλλων τη στιγμή που θ ανέβουν την κλίμακα της εξουσίας. Βλέπουν τους άλλους με περιφρόνηση και αδιαφορία για τις ανάγκες τους. Η εξουσία πρωτίστως εξυπηρετεί

4 εκείνον που την κατέχει και οδηγεί συχνά στην εκμετάλλευση των άλλων, στη διατύπωση αρνητικών στερεοτύπων, ακόμη και στη σεξουαλική παρενόχληση. Όταν οι περισσότεροι συνήθεις άνθρωποι συναντούν συνανθρώπους τους, διεγείρεται ο μέσος προμετωπιαίος φλοιός του εγκεφάλου. Το γνωρίζουμε αυτό καλά από τις λεγόμενες λειτουργικές μαγνητικές τομογραφίες. Καθώς λέμε, αυτός ο φλοιός φωτίζεται. Όταν άνθρωποι της εξουσίας συναντούν συνανθρώπους τους, ο μέσος προμετωπιαίος φλοιός τους συνήθως δεν φωτίζεται. Οι ηγέτες που βρίσκονται επί κεφαλής έχουν μεγάλη πιθανότητα να αισθάνονται απέχθεια και θυμό για εκείνους που κυβερνούν. Αυτή είναι μια από τις χειρότερες μορφές αυταπάτης αν σκεφτεί κανείς πόσοι μέτριοι κυβερνούν τα έθνη και πώς αποφασίζουν για ζητήματα υγείας, παιδείας, ακόμη και πολέμου. Οι άνθρωποι απεχθάνονται την αβεβαιότητα. Επιδιώκουν ένα περιβάλλον σιγουριάς και απλών ερμηνειών, οσοδήποτε ψεύτικες και αν είναι αυτές. Το καλό ψέμα, η καλή αυταπάτη που δημιουργεί την αίσθηση της ασφάλειας και της βεβαιότητας είναι προτιμότερη από την αλήθεια. Μια καλή λύση είναι να ταυτιστεί κανείς με κάποια ομάδα, κομματική, ιδεολογική, ακόμη και ποδοσφαιρική. Οι πιο πρόσφορες ομάδες είναι εκείνες που απλοποιούν τα πολύπλοκα κοινωνικά φαινόμενα και τα ανάγουν σε μια παιδαριώδη πάλη του καλού με το κακό. Τέτοιες είναι οι ακραίες οργανώσεις που ανθίζουν σε εποχές κρίσης όπως αυτή που βιώνουμε σήμερα. Οι άνθρωποι δεν αντέχουν το άγνωστο. Η κατάθλιψη της νεοελληνικής κοινωνίας οφείλεται κυρίως στην αυξανόμενη ανασφάλεια για το αύριο και λιγότερο στις μειώσεις των αποδοχών. Και τότε εμφανίζονται ομάδες που εκμεταλλεύονται τη συλλογική ανασφάλεια και προσπαθούν να αποδώσουν τα δεινά σε ομάδες «κατώτερων» ανθρώπων που επιβουλεύονται τη δική μας «ανώτερη και ομοιογενή» ομάδα. Τον Ιούλιο του 1974 κατά τη γενική επιστράτευση λόγω της εισβολής των Τούρκων στην Κύπρο, βρέθηκα στον Έβρο. Μας είχε καταλάβει όλους ένας τρελός και μάλλον αβάσιμος ενθουσιασμός. Γράφαμε πάνω στα άρματα μάχης με κιμωλία: «Κωνσταντινούπολη εξπρές» και «Λεϊλά σου έρχομαι» έχοντας μπερδέψει τον πατριωτισμό με τα σεξουαλικά μας απωθημένα. Ευτυχώς ο διοικητής του 3 ου Σώματος Στρατού στρατηγός Ντάβος δεν υπάκουσε στη διαταγή του Ιωαννίδη να επιτεθούμε. Δύο μήνες αργότερα παραμέναμε διασκορπισμένοι στη Θράκη και η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια μας έφεραν κατάθλιψη. Ένα πρωί ο λόχος εφέδρων που αριθμούσε 120 άτομα στασίασε. Αρνήθηκε να αναφερθεί στον συνταγματάρχη διοικητή μας και δεν συμμετείχε στις δραστηριότητες του τάγματος. Ο συνταγματάρχης, που είχε φοιτήσει στο Πολυτεχνείο μαζί μου από τις τάξεις του στρατού, απέδωσε την ανταρσία στους εφέδρους αξιωματικούς που δεν ήταν πειθαρχημένοι και έδιναν το κακό παράδειγμα. Ειδικά εμένα που με γνώριζε με περιέλουσε κατ ιδίαν με κοσμητικά επίθετα. Η ανταρσία συνεχίστηκε τις επόμενες

5 ημέρες και ο συνταγματάρχης το ανέφερε στο αρχηγείο που έστειλε εσπευσμένα έναν υποστράτηγο για να επιληφθεί του ζητήματος. Οι επίστρατοι του δήλωσαν ότι δεν είχαν πρόθεση να σταματήσουν. Το αρχηγείο έπρεπε να επιλέξει στρατοδικείο ή επιστροφή των επιστράτων στα σπίτια τους. Σοφά επέλεξε λίγο αργότερα το δεύτερο. Τόσο ισχυρή είναι η αποστροφή μας στην αβεβαιότητα και την ανασφάλεια. Ο αβέβαιος άνθρωπος δεν μπορεί να εξηγήσει τον κόσμο και να σχεδιάσει το μέλλον, δεν μπορεί να βρει ερμηνείες για τα πράγματα, ακόμη και τα χειρότερα, και να προχωρήσει. Η ζωή χωρίς κάποιο βαθμό βεβαιότητας είναι δύσκολη. Άτομα που έχουν διαγνωσθεί με καταστροφικές νόσους και το γνωρίζουν, ζουν ομαλά το υπόλοιπο της ζωής τους, σε αντίθεση με άτομα που αναμένουν αντίστοιχες διαγνώσεις και είναι σε διαρκή νευρικότητα. Επιστρέφω στο ζήτημα της αλήθειας. Γνωρίζουμε ακριβώς ποιοι είμαστε και τι θέλουμε; Η απάντηση είναι μάλλον όχι. Έχουμε ένα πανίσχυρο υποσυνείδητο που κατασκευάζει τον κόσμο με τον τρόπο του και κατασκευάζει αφηγήσεις του κόσμου που συχνά δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα. Το βασικό ερώτημα είναι ο σκοπός αυτών των αφηγήσεων. Αν οδηγούν στην ευτυχία, τότε καλά τις δημιουργούμε, γιατί νομίζω ότι οι περισσότεροι συμφωνούμε ότι μια από τις επιδιώξεις της ζωής είναι η ευτυχία και η καλή συμβίωση με τον συνάνθρωπο και τον υπόλοιπο κόσμο. Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο παραμορφωμένος κόσμος της απεριόριστης εξουσίας δεν οδηγεί στην ευτυχία, η περιφρόνηση των άλλων δεν οδηγεί στην ευτυχία, το χρήμα και τα υλικά πράγματα, πέρα από ένα βασικό επίπεδο, δεν οδηγούν στην ευτυχία. Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι ανθρώπινες σχέσεις και η ποιότητά τους είναι ο ασφαλέστερος δείκτης ευτυχίας. Είναι ευτυχέστεροι εκείνοι που βρίσκουν χρόνο για τα αγαπημένα τους πρόσωπα και δυστυχέστεροι εκείνοι που τρέχουν και δεν προφταίνουν, καθώς λέμε. Οι άνθρωποι που είναι ευτυχείς βρίσκουν νόημα και ελπίδα μέσα από τις σχέσεις τους με τον συνάνθρωπο. Έχει βρεθεί ότι το άγχος μειώνεται ακόμη και αν είμαστε ανάμεσα σε ξένους και έχει βρεθεί ότι οι γυναίκες, κατά μέσον όρο, είναι ευτυχέστερες από τους άνδρες. Το συνεχές κυνήγι της εξουσίας, του χρήματος και της επίδειξης, που βασικά χαρακτηρίζουν τα αρσενικά είναι βέβαιο ότι συμβάλλουν σοβαρά σε αυτή τη διαφορά. Άνθρωποι με αυτονομία και έλεγχο στη ζωή τους είναι ευτυχέστεροι. Εκείνοι που πληρώνονται λιγότερα, αλλά αποφασίζουν οι ίδιοι για την καθημερινότητά τους, είναι ευτυχέστεροι από εκείνους που πληρώνονται αδρά, αλλά εργάζονται ανάλογα με τις απαιτήσεις των προϊσταμένων ατέλειωτες ώρες. Οι άνθρωποι που βοηθούν τους άλλους και δεν κατατρύχονται από σκέψεις πώς να μειώσουν τους

6 άλλους, πώς να τους βλάψουν, πώς να τους εξευτελίσουν, είναι ευτυχέστεροι. Εκείνοι που δεν χαίρονται με την δυστυχία των άλλων, εκείνοι που δεν είναι καρφιά, εκείνοι που βοηθούν κάποιον να σηκωθεί όταν πέσει, είναι ευτυχέστεροι. Οι άνθρωποι της απόλυτης δικαιοσύνης, των άκαμπτων κανόνων, της απόλυτης πίστης στη δική τους ακεραιότητα, στο απόλυτο δικαίωμα της επιβολής της δικής τους αυταπάτης στους άλλους, είναι δυστυχείς. Οι άνθρωποι που διαρκώς επιδιώκουν χρήμα, δόξα, και άνοδο, είναι δυστυχείς και χρειάζονται βοήθεια. Οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι είναι οι μόνοι ενάρετοι και οι άλλοι κακοί και διεφθαρμένοι, είναι δυστυχείς. Φτιάχνουμε τον κόσμο με τις αφηγήσεις μας και μαζί τους φτιάχνουμε τη ζωή μας, δηλαδή την ποιότητα των πραγμάτων που θα βιώσουμε στο σύντομο πέρασμά μας σ αυτόν τον κόσμο. Σε μεγάλο βαθμό αυτό είναι δική μας υπόθεση και αυτή την υπόθεση πρέπει να την πάρουμε σοβαρά. Σήμερα αρχίζετε μια νέα ζωή, μια διαδρομή με τόσες προκλήσεις, τόσες εμπειρίες που θα γεμίσετε πολλά βιβλία. Υπάρχουν πολλά έτοιμα πρότυπα, πολλές έτοιμες συνταγές. Εγώ σας λέω, μην υιοθετείτε κανένα πρότυπο, καμιά συνταγή άκριτα. Στηριχθείτε πάνω τους, γιατί η ανθρώπινη εμπειρία είναι πολύτιμη, αλλά φτιάξτε τη δική σας αφήγηση, βρείτε τον δικό σας δρόμο, βρείτε τους δικούς σας τρόπους για να έχετε αυτονομία, σκοπό και έλεγχο στη ζωή σας. Για λίγα πράγματα είμαι βέβαιος. Ένα από αυτά είναι ότι το μίσος είναι το αντίθετο της ευτυχίας, ότι χωρίς αγάπη για τον συνάνθρωπο και τον κόσμο η ζωή μας πάει χαμένη. Ό,τι κι αν κάνετε, κάντε το με αγάπη. Εύχομαι σε όλους ειρήνη και ευτυχία. Γιάννης Α. Φίλης