Συνέντευξη με τον κύριο Βασιλάκη Κωνσταντίνο στο Ηράκλειο. ΠΡΩΤΗ ΚΑΣΕΤΑ. Α. Πλευρά

Συνέντευξη με τον κύριο Βασιλάκη Κωνσταντίνο 14-9-98 στο Ηράκλειο ΠΡΩΤΗ ΚΑΣΕΤΑ. Α. Πλευρά Ερ. Κύριε Κώστα, είστε αδερφός του Γιώργου. Απ. Ναι. Ερ. Δέκα χρόνια μικρότερος. Όταν εσείς ξεκινήσατε να μαθαίνετε βιολί, είχε μάθει ο αδερφός σας; Απ. Είχε μάθει ο αδερφός μου πιο μπροστά. Του κρατούσα εγώ κοπανιαμέντο με μαντολίνο και σιγά-σιγά απ αυτόν έμαθα κι εγώ. Ερ. Σας επηρέασε, δηλαδή, ο αδερφός σας ν ασχοληθείτε με το βιολί; Απ. Όχι, ο αδερφός μου μ επηρέασε, εγώ ήμουνα παιδάκι. Τι εμπειρίες να είχα οχτώ χρονών που άρχισα να βοηθώ τον αδερφό μου. Μετά, φυσικά, που μεγάλωσα λίγο, στα δεκατρία, δεκατέσσερα που πήγαινα μόνος μου στα γλέντια με κάποιον άλλο βοηθό, μ επηρέαζε πολύ ο Ηρακλής απ την Επισκοπή εδώ Πεδιάδος. Ήταν ένας καλός παίχτης και ένας άλλος Καλογεράκης απ τις Αγιές Παρασκές. Αυτούς είχα ως πρότυπα, ήτανε πάρα πολύ καλοί. Ερ. Αυτούς είχατε ως πρότυπα, δηλαδή; Απ. Προσπαθούσα να τους φτάσω. Ερ. Ακούγατε καθόλου κασέτες, δίσκους; Απ. Πού, δεν είχαμε. Μόνο στο γλέντι αν τον ακούγαμε. Ερ. Είχατε ακούσει Μουντάκη, του Σκορδαλού; Απ. Ναι, ακούγαμε του Σκορδαλού. Τότε έκανε μια εκπομπή στα Χανιά κάθε μέρα δύο η ώρα, δεν θυμάμαι τώρα πότε ήτανε, ραδιοφωνική εκπομπή. Αν προλάβαινες τώρα εκεί ν ακούσεις, καλώς, αν δεν προλάβαινες Ούτε είχαμε μαγνητόφωνα να γράψομε αυτή, να την ξανακούσουμε, τίποτα. Ό,τι μπορούσες ν αρπάξεις στη στιγμή. 1

Ερ. Είχατε γνωρίσει ποτέ τον Καλογερίδη; Απ. Τον Καλογερίδη όχι, δεν τον γνώρισα εγώ. Τον είχε γνωρίσει ο αδερφός μου. Ερ. Δεν τον είχατε ακούσει να παίζει ζωντανά; Απ. Όχι, ζωντανά όχι. Ερ. Πραχτικά πράγματα στο βιολί μόνο ο αδερφός σας σας έδειξε, δηλαδή πιασίματα; Απ. Κανονικά δεν μου έδειξε ο αδερφός μου καθόλου, ό,τι έπαιζε αυτός τ αρπούσα μετά εγώ, χωρίς να μου δείξει. Προ ολίγου το χα πει κάτω, ότι είχε πάρει ένα βιολί τότε αυτός, με πολλά βάσανα, βέβαια, ήταν αμέσως μετά τον πόλεμο και δεν μ άφηνε να το πιάσω, φοβότανε μήπως το σπάσω, μήπως το χαλάσω. Και μια μέρα γυρίζοντας απ το καφενείο άκουσε κι έπαιζα εγώ. Και δεν το χα πιάσει ποτέ. Αλλά επειδή τον συνόδευα, έβλεπα τι έκανε Ερ. Τον συνόδευες μαντολίνο; Απ. κι έπιανα το βιολί εγώ, το μαντολίνο, το ίδιο παίζει στα δάχτυλα κι άκουσε ότι έπαιζα. Και μπαίνει μέσα στο σπίτι και μου λέει «παίζεις εσύ» λέω «μου το δωσες καμιά φορά να το πιάσω, παίζω». Έτσι σιγάσιγά. Μετά απ τ ακούσματα έμαθα βιολί. Αλλά για να κάτσει να μου δείξει, να μου πει «αυτό το κάνουν έτσι κι αυτό το παίζουν έτσι» ποτέ. Ερ. Όχι λέμε κάποια βασικά πράγματα, το πώς πιάνουν, πώς κουρντίζεται το βιολί; Απ. Αυτά τα μαθα μόνος μου. Ερ. Σε τι ηλικία ξεκινήσατε εσείς; Απ. Εγώ ξεκίνησα από οχτώ χρονών. Κρατούσα μπάσο, ακομπανιαμέντο του αδερφού μου, αλλά μετά στα δέκα τέσσερά μου πήγαινα μόνος μου στα γλέντια, σε γάμους, σε πανηγύρια. Ερ. Ως βιολί; Απ. Ως βιολί βέβαια. Ερ. Δηλαδή πηγαίνατε για να βοηθήσετε κάποιον ή μόνος σας; 2

Απ. Όχι, μόνος μου. Από τότε, από τα δέκα τέσσερά μου άρχισα και πήγαινα κανονικά επαγγελματικά. Ερ. Και παράλληλα ο αδερφός σας; Απ. Και παράλληλα ο αδερφός μου με άλλο βοηθό κι εγώ πάλι άλλο βοηθό. Ερ. Δούλεψε λιγάκι ανταγωνιστικά, θα έλεγα, ο ένας προς τον άλλο; Απ. Δεν επήγαμε στο ίδιο χωριό. Ερ. Όχι στο ίδιο χωριό. Επαγγελματικά, ας το πούμε έτσι, αισθανόσασταν ανταγωνιστές ο ένας προς τον άλλο; Απ. Όχι, με τον αδερφό μου όχι. Με άλλους φυσικά, οπωσδήποτε. Όταν πας σ ένα γλέντι και είναι δύο βιολιά οπωσδήποτε προσπαθείς Ερ. Αλλά όταν ερχόταν κάποιος να κάνει μια πρόσκληση σε σένα και έμενε έξω ο Κώστας Απ. Ούτε εμένα πείραζε ούτε και το Γιώργο. Δεν μας πείραζαν αυτό. Αδέρφια ήμαστε, όποιον προτιμούσε έπαιρνε. Φυσικά, μπορώ να το πω αυτό, ότι είχα πιο πολύ προτίμηση εγώ. Ήμουνα και μικρός, νεαρός, είχα πιο πολύ προτίμηση. Ερ. Απ ό,τι μας είπε ο Γιώργος, πιστεύω να το βεβαιώσεις κι εσύ, υπήρχαν λύρες στην περιοχή; Απ. Υπήρχαν λύρες στην περιοχή, περιοχή Πεδιάδος Ηρακλείου, δεν υπήρχαν πολλές λύρες. Υπήρχε μία στον Άι-Βασίλη μου φαίνεται, στην Καλλονή, προς τα πάνω, προς τα εκεί. Ερ. Δεν εννοώ επαγγελματικές λύρες, αλλά έπαιζαν λύρες; Απ. Έπαιζαν αλλά δεν είχαν την πέραση που έχουν τώρα. Τότε ντρεπόντουσαν να κρατάνε τη λύρα εδώ στο Ηράκλειο να κατεβούνε. Ερ. Ντρεπόντουσαν να κρατάνε τη λύρα; Απ. Ντρεπόντουσαν να κρατάνε τη λύρα. Ερ. Αλλά το βιολί ήταν βιολί; Απ. Το βιολί ήταν βιολί. Ερ. Υπήρχε μια προτίμηση στο βιολί στην περιοχή; Απ. Υπήρχε. 3

Ερ. Κι αυτός ήταν κι ο λόγος που σας ώθησε ν ασχοληθείτε με το βιολί; Απ. Ναι, τουλάχιστον στην Πεδιάδα υπήρχαν τότε, δεκαετία πενήντα εξήντα, γύρω στα είκοσι πέντε βιολιά. Δηλαδή τα γλέντια που γινόταν εδώ γύρω από μας, σ όλη την Πεδιάδα, δεν γινότανε με λύρα. Ερ. Οι πιο σημαντικοί που θυμάστε απ τους παλιότερους ποιοι ήταν; Απ. Ήταν αυτοί οι δύο που είπα, ο Ηρακλής ο Σταυρουλάκης απ την Επισκοπή Πεδιάδος και ο Καλογεράκης ο Γιάννης απ τις Αγιές Παρασκές πάλι Πεδιάδος. Αυτοί ήταν οι δυο καλύτεροι της εποχής εκείνης. Είχε κι άλλους πάρα πολλούς, αλλά αυτοί ήταν οι καλοί, οι πιο καλοί. Ερ. Μας ανέφερε ένα όνομα, Κοντόχας τι ήταν αυτός; Απ. Ο Κοντόχας πρέπει να ήταν απ το Μοχό ορεσίβιο κάπου από κει. Εγώ δεν τον είχα ακούσει. Ερ. Ήταν βιολάτορας ή λυράρης; Απ. Βιολί μου φαίνεται έπαιζε ο Κοντόχας. Δεν είμαι και βέβαιος. Ερ. Γιατί, αν θυμάμαι καλά, μας είπε κάτι για πηδηχτό χορό, που έχει σχέση με τον Κοντόχα. Απ. Λένε ότι έπαιζε κι αυτός καλό πηδηχτό χορό, αλλά σας λέω εγώ δεν τον άκουσα, δεν ξέρω να τον κρίνω αν ήταν καλός ή όχι. Τον πηδηχτό τονε λένε με τρία ονόματα, δηλαδή στο γλέντι θα σου πει ο άλλος «παίξε μου ένα μαλεβιζιώτη», θα σου πει «παίξε μου ένα πηδηχτό», ο άλλος «παίξε μου τον καστρινό». Αυτά τα τρία είναι το ίδιο. Το ότι αλλάζουμε λίγο, αλλάζουμε με τον πηδηχτό της Σητείας. Εκεί έχουμε άλλα ακούσματα. Ερ. Όταν, δηλαδή, σας λένε «παίξε μου ένα πηδηχτό, ή ένα στειακό ή ένα καστρινό» εσείς που βάζετε τη διαφορά, τι παίζετε διαφορετικό; Απ. Δεν υπάρχει διαφορά στο παίξιμο. Απλώς σε ορισμένα χωριά συνηθίζουν και τον λένε μαλεβιζιώτικο. Ερ. Εσείς δεν βλέπετε ότι παίζετε κάτι διαφορετικό; Απ. Όχι, εγώ παίζω το ίδιο πράμα. Σ άλλα χωριά τον λένε καστρινό, σ άλλα πηδηχτό. Ερ. Άμα σου πουν «παίξε στειακό», θα παίξεις κάτι διαφορετικό; 4

Απ. Στειακό ναι. Στειακό έχει κάποια διαφορετικά ακούσματα. Ερ. Δηλαδή έχει διαφορετικά γυρίσματα, πού έγκειται η διαφορά, πού βρίσκεται η διαφορά; Απ. Η διαφορά είναι ότι έχει γυρίσματα τα οποία είναι στις κοντυλιές στις στειακές του Καλογερίδη, από κει έχουν πάρει αποσπάσματα κι έχουνε φτιάξει ένα δικό τους πηδηχτό. Ερ. Είναι μόνο αυτό; Απ. Ναι, εγώ έτσι πιστεύω. Ερ. Ως προς τη γρηγοράδα έχει διαφορά; Απ. Όχι, αυτό πάει ανάλογα τον χορευτή. Δηλαδή μπορεί ένας χορευτής να θέλει πιο γρήγορα, ο άλλος θέλει πιο αργά. Τονε κανονίζεις. Τον βλέπεις κιόλα πώς χορεύει και μπορείς μόνος σου να διαλέξεις τι θέλει, πιο γρήγορα, πιο αργά. Ερ. Δηλαδή στον πηδηχτό που παίζεις εσύ, θεωρείς ότι είναι κακό πράγμα να βάλεις μέσα κοντυλιά που μπορεί να παιχτεί γρήγορα; Απ. Όχι δεν είναι κακό. Απλώς δεν το χαμε συνηθίσει. Δεν το κάναμε. Αλλά πάει, αφού είναι στο χρόνο μέσα, ό,τι και να βάλεις χορεύεται. Ερ. Αλλά εσείς δεν το κάνατε; Απ. Εμείς δεν το κάναμε εδώ. Ερ. Πώς αρχίζει και πώς τελειώνει ένας πηδηχτός, έχει κάποια σειρά; Στα γυρίσματα υπάρχει κάποια σειρά; Απ. Υπάρχει, αρχίζεις από κάποιο μέρος, από σολ αρχίζεις και κατεβαίνεις σι, δεν ξέρω και τις αυτές να σας πω ακριβώς, βγαίνεις στη μι, μετά ξαναγυρίζεις στη ρε, πας ντο και στο τέλος προσπαθείς να τον κλείσεις πάλι από κει, απ τη σολ που τον άρχισες. Ερ. Ένα γύρισμα που λέγεται ασκομαντούρα, το παίζεται καθόλου αυτό; Απ. Ναι το παίζουμε. Ερ. Πού το βάζετε αυτό; Απ. Αυτό μπαίνει και σε μι μπορεί να μπει. Ερ. Όχι, εννοώ σε ποιο μέρος; 5

Απ. Παίζεις μερικά γυρίσματα και μετά σε φέρνει το γύρισμα να το βάλεις αυτό το πράγμα. Και προπάντων, όταν χορεύουνε γυναίκες στρωτά, πάει η ασκομαντούρα. Ερ. Προς το τέλος το κάνετε, στην αρχή; Απ. Όπου να ναι, μπορεί να το βάλεις και στη μέση, μπορεί να το βάλεις δύο φορές. Ερ. Μπορεί να ξεκινήσεις δηλαδή και με ασκομαντούρα; Απ. Όχι δεν ξεκινάς με ασκομαντούρα. Μπαίνει κάπου στα ενδιάμεσα. Ερ. Όταν παίζετε πηδηχτό τον ξεκινάτε σε μία ταχύτητα. Απ. Από σολ. Σε μία ταχύτητα ναι. Ερ. Βλέπετε ότι ο χορευτής είναι καλός. Απ. Ανεβάζουμε, πιο γρήγορα. Ερ. Αυτό επιτρέπεται έτσι; Απ. Επιτρέπεται βέβαια. Ερ. Παίζατε ποτέ σιγανό και μετά να το συνδέατε με πηδηχτό; Απ. Σιγανό το συνδέουμε με πεντοζάλη ή χασαποσέρβικο τώρα τελευταία, τα τελευταία χρόνια. Δηλαδή καμιά δεκαετία τώρα τελευταία αντίς από σιγανό να γυρίζουμε σε πεντοζάλη, γυρίζουμε και σε χασαποσέρβικο. Ερ. Ο σιγανός πώς χορεύεται; Απ. Ο σιγανός χορεύεται σε κύκλο πάλι, σε αργό ρυθμό είναι τρία ζάλα αυτά, δύο μπροστά ένα πίσω. Και μετά σχεδόν το ίδιο είναι το πεντοζάλη που το γρηγορεύεις και σιγά-σιγά βρίσκουν το ρυθμό, είναι εφτά ζάλα εκείνα μου φαίνεται. Ερ. Ο πεντοζάλης με το σιγανό έχουν τα ίδια βήματα; Απ. Πιο λίγα έχει ο σιγανός, αλλά περίπου στον ίδιο ρυθμό με δύο ή τρία βήματα ακόμα παραπάνω. Ερ. Όταν παίζετε χανιώτικο, προσπαθείτε να μιμηθείτε αυτό που κάνουν οι χανιώτες ή σας αρέσει να χετε ένα δικό σας Απ. Μας αρέσει να χουμε ένα δικό μας χρώμα ή να προσπαθούμε να δώσουμε τουλάχιστον το χρώμα στο Σκορδαλό που ήτανε μεγάλος στην 6

κρητική μουσική, τον Μουντάκη, σ όσους παλαιότερους, που έχουμε τ ακούσματά τους, προσπαθούμε να τους εγγίζομε. Ερ. Όταν ακούει δηλαδή κανείς εσάς κι ακούει κι ένα Χανιώτη να παίζει χανιώτικο Απ. Έχουμε διαφορά. Ερ. Σε τι πράγμα; Απ. Αυτοί τα παίζουν κισσαμίτικα λεγόμενα, είναι μια περιοχή τα οποία τα παίζουνε πολύ γλήγορα, δηλαδή το βιολί που παίζω εγώ δεν έχει καμιά σχέση μ αυτούς. Ερ. Δηλαδή εσείς παίζετε πιο αργά; Απ. Εγώ παίζω όπως τον Σκορδαλό, ας πούμε, αργά, καθαρά. Αυτοί εκεί είναι πιο γρήγοροι. Ερ. Έχει πιο νεύρο. Απ. Πιο γρήγοροι, το οποίο στ αυτιά τα δικά μας εδώ στο Ηράκλειο δεν μας πάει. Ερ. Τι άλλο διαφορετικό έχουν; Απ. Διαφορετικό έχουν ότι αυτοί δεν έχουνε κοντυλιές, δεν παίζουνε πολλές κοντυλιές όπως εμείς. Ερ. Ως προς το παίξιμο, για την τεχνική του παιξίματος μιλάμε τώρα. Απ. Ε, ναι, υπάρχει μια διαφορά ότι αυτοί το βιολί δεν το κρατάνε, το ακουμπάνε εδώ. Ερ. Στο στήθος. Απ. Και δεν πάνε σε δεύτερη ή τρίτη θέση, δεν κατεβαίνουνε, παίζουν μόνο σε μια θέση, στην πρώτη θέση. Αυτή η διαφορά απ ό,τι έχω κι εγώ προσέξει. Ερ. Άλλο κάτι τέτοιο περίεργο που κάνουνε; Το τόξο είναι το ίδιο πράγμα; Απ. Το τόξο το ίδιο είναι, μου φαίνεται το κρατάνε και λίγο πιο κοντό αυτοί, δηλαδή δεν το κρατάνε στο τέρμα, το κρατάνε λίγο πιο πάνω, πιο ψηλά. Αυτά τα γνωρίσματα. Ως επί το πλείστον δηλαδή το 7

Ερ. Απ. Ερ. Απ. Ερ. χαρακτηριστικό είναι ότι το ακουμπάνε εδώ. Και δεν βλέπεις ότι το βιολί πάει επάνω. Θα σας κάνω μια ερώτηση που καμα και στον αδερφό σου. Παίζατε βιολί εδώ, παίζουν βιολί και στα Χανιά. Ωστόσο εσείς από δω, αντί να πάτε στο βιολί που είναι κοντά στο βιολί το δικό σας, δηλαδή έχουμε βιολί από δω, βιολί από κει, τα πατήματα είναι τα ίδια, αντί να πάτε στο βιολί των Χανίων κατευθείαν στην πηγή, πάτε στον ενδιάμεσο σταθμό που είναι το Ρέθυμνο, Μουντάκης, Σκορδαλός, που παίζουν λύρα και προσπαθείτε να μιμηθείτε τη λύρα στο βιολί. Γιατί αυτό και δεν πάτε κατευθείαν στο βιολί; Δεν είναι πιο πραχτικό να παίξετε κατευθείαν βιολί, όπως το παίζουν οι Χανιώτες, όχι να τους μιμηθείτε αναγκαστικά με το ύφος τους κ. λ. π. αλλά γιατί πάτε εκεί και δεν πάτε κατευθείαν στην πηγή; Ναι, πάμε στα ενδιάμεσα στο Ρέθυμνο, στο Σκορδαλό και στον Μουντάκη γιατί εκεί έχουνε συνηθίσει να χορεύουνε οι δικοί μας. Δηλαδή με τον τρόπο που χορεύουν οι Χανιώτες, δεν μπορούν να χορέψουνε εδώ, Ρέθυμνο, Ηράκλειο. Έχουνε και στο παίξιμο ένα ξεχωριστό άκουσμα και ο χορός τους είναι διαφορετικός. Κι επειδή, τέλος πάντων, όλοι οι χορευτές έχουνε μάθει απ αυτά τ ακούσματα του Σκορδαλού και του Μουντάκη, αυτά θα τους παίξουμε, γιατί αλλιώς δεν μπορούν να χορέψουνε. Δεν νομίζετε, όμως, ότι παραβιάζετε κατά κάποιο τρόπο το βιολί με το να το κάνετε λύρα; Έχει ειδικό κούρδισμα. Έχετε δίκιο, το παραβιάζουμε, αλλά, όπως είπαμε και προ ολίγου, είναι η ζήτηση. Τι σου ζητάνε. Την αρχή που γύρισα από Γερμανία, το 79, μου τύχανε ορισμένα γλέντια σε χωριά, στα οποία δεν είχε πάει βιολί και στην αρχή φοβόντουσαν να πάρουνε, λέει «μα βιολί». Κι έπρεπε να μ ακούσουν πρώτα, να δουν ότι τ ακούσματα ταιριάζουνε με της λύρας, για να με πάρει. Στην καριέρα ήταν καλό αυτό; 8

Απ. Αναγκάστηκα να προσαρμοστώ προς τα εκεί, για να χω δουλειά εδώ στον τόπο που μένω. Ερ. Ωστόσο με την προσαρμογή αυτή που κάνετε στο βιολί, έχετε κάποιες δυνατότητες παραπάνω που δεν έχει η λύρα; Απ. Ναι φυσικά, έχω δεύτερη και τρίτη θέση που δεν έχει η λύρα. Ερ. Πέρα από δεύτερη, τρίτη θέση τι άλλο; Απ. Είναι πιο γλυκό. Το βιολί τα ίδια πράγματα που παίζει η λύρα τα βγάζει πιο γλυκά. Είναι πιο λεπτές οι χορδές λίγο, είναι πιο χαϊδευτική, γιατί το πατάμε. Η λύρα όσο να ναι, όπως και να την παίξεις είναι λίγο άγρια. Ερ. Θα ήθελα να μου πεις για το κούρδισμα που κάνεις για να πετύχεις αυτό το άκουσμα της λύρας, τι κούρδισμα κάνεις στο βιολί; Απ. Δεν είναι τίποτα το παράξενο, απλώς αφαιρώ τη μι χορδή απ το βιολί, όπως είναι μι, λα, ρε, σολ και μεταθέτω λα στη θέση του μι, ρε στη θέση του λα, σολ στη θέση του ρε και βάνω και μία ντο πιο χοντρή. Κι έχω ακριβώς αυτό που χρειάζομαι, γιατί πρώτα είναι μι, λα, ρε, σολ, το κάνω λα, ρε, σολ, ντο. Αυτή είναι η διαφορά. Ερ. Τις βγάζεις τις χορδές τελείως; Απ. Τη βγάζω, την αφαιρώ εντελώς κι εκεί στη θέση βάζω τη λα. Λα, ρε, σολ, ντο. Είναι δηλαδή σαν την βιόλα. Ερ. Δεν παίζεις τις τρεις πρώτες χορδές; Απ. Τις τρεις πρώτες, γιατί η ντο πάει πολύ χαμηλά. Αλλά έτσι να ναι όμορφο του βάζω την ντο εκεί. Ερ. Δοκίμασες ποτέ την άλλη τεχνική που άκουσα από κάποιον άλλο, ότι καταργεί τη μι, το καντίνι και παίζει με τις τρεις άλλες; Απ. Ναι, το ίδιο είναι μόνο η διαφορά είναι στο εξής, ότι αναγκάζεσαι σ ένα γάμο όταν πας εδώ σε ορισμένα χωριά, θέλεις δύναμη για να τονε βγάλεις το γάμο όλη νύχτα. Θέλουνε χανιώτη, μαλεβιζιώτη, πεντοζάλη, όλα τα γρήγορα και κουράζεσαι. Όταν, λοιπόν, τα παίζεις αυτά τα πράγματα κι έχεις το στήθος από μέσα, κουράζεσαι πολύ, σε σκοτώνει. 9

Ενώ το ίδιο πράγμα, όσο κι αν προσπαθήσεις στη λα, ρε, σολ στο κανονικό βιολί να τα βγάλεις αυτά τα πράγματα δεν βγαίνουν πάλι τα ίδια, δηλαδή έχεις κάποια διαφορά στο παίξιμο, ενώ όταν το βάλεις λα, ρε, σολ, ντο, βγαίνεις και πιο άνετα, κανονικά παίζεις το βιολί και ξεκούραστα. Ερ. Και για ν αποφύγεις το κούρδισμα εκείνη τη στιγμή έχεις δυο βιολιά απ ό,τι είδα. Απ. Όχι για το κούρδισμα Ερ. Για την αλλαγή το χορδών, οπωσδήποτε θα τανε μεγάλη διαδικασία. Απ. Α, ναι, φυσικά. Έχω δύο βιολιά μαζί, αν είναι να παίξω στειακές κοντυλιές, θα τις παίξω με το κανονικό βιολί μι, λα, ρε, σολ. Έχουνε πιο καλή απόδοση. Ερ. Αυτό που κάνετε εσείς το κάνανε κι άλλοι; Απ. Δεν το χουν κάνει πολλοί. Ερ. Για τον καβαλάρη είπατε για να βγάλει φωνή, για να παίξεις σ ένα γλέντι πρέπει να ακουστείς κ.λ.π. στον καβαλάρη κάνατε κάτι για να βγάλει φωνή; Απ. Όχι. Ερ. Τον αφήνατε όπως είναι; Απ. Ο καβαλάρης είναι όπως είναι. Ερ. Δεν τον κόβατε καθόλου; Απ. Καθόλου. Ερ. Ο αδερφός σας Απ. Α, είπε ότι τον έκοβε στη μέση. Ναι ήταν μια μόδα, ας πούμε, κάποια ιδέα, κάποιου, τότε μετά τον πόλεμο, ότι για ν ανοίξει η φωνή, να μοιράσουμε τον καβαλάρη. Αλλά χάνεις στην αρμονία μετά. Μπορεί να βγάνει λίγο πιο δυνατή φωνή, αλλά στην αρμονία δεν ταιριάζει καλά. Ερ. Στο δικό σου βιολί δεν είναι κομμένος ο καβαλάρης; Απ. Όχι. 10

Ερ. Επίσης μας είπε ότι και από πάνω τον κόβαν λιγάκι για να χαμηλώνουνε το τάσι. Απ. Εντάξει, αυτό εξαρτάται απ το όργανο. Όταν το όργανο έχει χαμηλή ταστιέρα, θα τονε κόψεις, όταν είναι πιο ψηλή η ταστιέρα θα τον αφήσεις πιο ψηλό. Ερ. Καλά αυτά δεν είναι καθορισμένα απ το εργοστάσιο; Απ. Δεν είναι όλα τα ίδια. Δηλαδή μπορεί να βρούμε δέκα εννιά χιλιοστά ύψος, δηλαδή η ταστιέρα που φεύγει από δω να είναι δέκα εννιά χιλιοστά, μπορεί να βρούμε είκοσι, είκοσι δυο, είκοσι ένα κι ανάλογα εκεί τώρα κόβεις τον καβαλάρη και τον φέρνεις εκεί που θέλεις. Ερ. Το να είναι λιγάκι πιο ψηλά ή πιο χαμηλά οι χορδές, ανάλογα με τον καβαλάρη, αυτό τι ρόλο παίζει; Απ. Εμένα μ αρέσει να παίζω πολύ χαμηλά, επειδή το χαϊδεύεις μόνο, δεν κουράζεσαι ή δεν το ζορίζεις. Το όργανο, όταν παίζεις βεβιασμένα, δεν βγάζεις αυτό που θέλεις. Και μ αρέσει να παίζω χαμηλά, δηλαδή να ναι οι χορδές χαμηλά, η ταστιέρα. Αλλά κι όταν είναι πιο ψηλά, είναι πιο καθαρές. Σ όσους έχουνε βαρύ τόξο και παίζουνε νευρικά, όταν είναι χαμηλά στην ταστιέρα θα βρίσκει στην ταστιέρα επάνω η χορδή. Αλλά εγώ παίζω τόσο μαλακά, προπάντων στα μηχανήματα, που λίγο, ένα χιλιοστό να ναι οι χορδές πάνω απ την ταστιέρα δεν μου παρουσιάζει φάλτσο. Ερ. Στην περίπτωση που θέλει να τραγουδήσει κάποιος μια κοντυλιά και η φωνή του δεν φτάνει τόσο ψηλά τι κάνετε εσείς; Απ. Δεν μπορώ στο γλέντι να κανονίζω το κούρντισμά μου με κάθε ένα που θέλει να τραγουδήσει, στη φωνή του. Γιατί δεν είναι μόνο το βιολί που μπορείς να το κουρντίσεις τάκα, τάκα. Είναι και τ άλλα όργανα. Ερ. Όχι μόνο σε γλέντι, γενικότερα τι κάνετε εσείς; Απ. Τι μπορώ να του κάνω, να χαμηλώσω. Ερ. Να πιάσετε, δηλαδή, την ίδια μελωδία σε χαμηλότερο; 11

Απ. Όχι, χαμηλώνεται το βιολί, από διαπασών κατεβαίνω ένα τόνο πιο κάτω για να μπορεί να βγει αυτός, να τραγουδήσει. Ερ. Υπάρχει περίπτωση να παίξετε την ίδια κοντυλιά, την ίδια μελωδία, γενικά τώρα μιλάω, όχι μόνο στην περίπτωση που κάποιος δεν φτάνει η φωνή του, να το παίξετε σε άλλη χορδή, σε άλλη τονικότητα; Να μιλάμε, δηλαδή, για κοντυλιά του φα και να την μεταφέρετε στο ρε; Απ. Πώς μπορούμε, το κάνουμε. Ερ. Αυτά τα ονόματα ντο, ρε, μι, κοντυλιές, τα είχατε από παλιά, έτσι τα μάθατε εσείς; Απ. Όχι, να σας πω την αλήθεια εμείς δεν τα ξέραμε αυτά τα πράγματα. Εμείς μάθαμε με το αυτί. Την κοντυλιά του φα τη λέγαμε τρίτο ρε, ότι «πιάσε από τρίτο ρε». Είναι η χορδή η ρε, το τρίτο δάχτυλο ας πούμε. Έτσι μαθαίναμε τότε. Ερ. Να μας το εξηγήσει αυτό, γιατί μας το είπε και ο αδερφός του και δεν το κατάλαβα. Όταν λέει τρίτο ρε σημαίνει τρίτο δάχτυλο από το ρε; Απ. Από το ρε αρχίζαμε και νομίζαμε εμείς έτσι πρώτο δάχτυλο, δεύτερο, τρίτο φτάνεις στη φα. Ερ. Με ρε ανοιχτό, μετά πρώτο, δεύτερο, τρίτο δάχτυλο και φτάνουμε στη φα; Απ. Ναι. Απ το μαντολίνο τα βγάλαμε αυτά. Είναι πέντε τα χωρίσματα στην τασιέρα του μαντολίνου και το πέντε λα είναι η αντίστοιχη του ρε. Λα χορδή, πέμπτο δάχτυλο, πέμπτη ταστιέρα, βγαίνει η χορδή ρε. Έτσι τα λέγαμε τότε εμείς. Ερ. Από το μαντολίνο δηλαδή, όχι απ το βιολί; Απ. Όχι, μα είναι το ίδιο πράγμα. Μαντολίνο, βιολί είναι το ίδιο πράγμα. Ερ. Άλλα ονόματα είχατε πριν καθιερωθούν αυτά το λα και το μι και το σολ, είχατε κάποια άλλα ονόματα; Απ. Όχι. Ερ. Όπως λέγαμε Καλογερίδη κοντυλιές; 12

Απ. Καλογερίδη λέγαμε εμείς από πρώτο μι. Πρώτο μι, τρίτο ρε τελειώνανε. Τις άλλες τις στειακές από τέταρτο ρε, αυτά. Ερ. Δεν είχατε άλλο όνομα; Απ. Όχι. Ερ. Του Φοραδάρη είχατε ακούσει ποτέ κοντυλιές; Απ. Όχι. Ερ. Στην Ιεράπετρα ακούσαμε τις κοντυλιές του ρε τις λέγανε μπουχλουμπού. Εσείς δεν είχατε τέτοια ονόματα; Απ. Όχι. Εμείς λέγαμε αυτές είναι του Καλογερίδη, αυτές είναι στειακές, αυτές είναι τις νύχτας, που λέγαμε εμείς, ηρακλειώτικες και λέγαμε μόνο αυτά που σας λέω. Δηλαδή Καλογερίδη από τρίτο ρε. Ερ. Ωστόσο ο Καλογερίδης έχει γράψει πολλές κοντυλιές. Θέλεις να συνεννοηθείς με τον πασαδόρο σου να του πεις «να παίξουμε τις κοντυλιές του φα». Τότε τι λέγατε; Απ. Ήξερε, αν παίξουμε στειακές, ότι θα πάμε στο τέταρτο ρε τότε, όπως τα λέγαμε ή αν παίξουμε του λα, ανοιχτές λέγαμε εμείς τότε, ανοιχτές του λα. Ερ. Μα αυτό ήθελα να μου πεις, αυτό είναι σημαντικό που μου λες τώρα. Όταν θέλατε να παίξετε του λα, λοιπόν, λέγατε ανοιχτές; Απ. Ανοιχτές. Ερ. Κλειστές, λέγατε κλειστές; Απ. Όχι. Ερ. Οι κοντυλιές γενικότερα ήτανε χορευτικές ή τραγουδιστικές; Απ. Τραγουδιστικές, αλλά σιγά-σιγά βγάλαν κι ένα χορό, το σιγανό το λεγόμενο, που χορεύεται με όλες τις κοντυλιές. Είναι το ίδιο πράγμα είτε Καλογερίδη παίξεις, είτε στειακές. Ερ. Αν σας πει κάποιος «παίξτε μου ένα σιγανό», ποια θα είναι η κοντυλιά που θα ξεκινήσετε πρώτα; Απ. Όποια επιλέξω εκείνη τη στιγμή. Ερ. Η οποία θα ναι μία ή θα ναι συνδυασμός άλλων; 13

Απ. Συνδυασμός των άλλων, μπορεί να τη γυρίσω, δηλαδή, από Καλογερίδη, να πάω στειακές, να πάω του λα τις κοντυλιές, που λέμε, όπου θέλεις το γυρίζεις. Ερ. Και στη συνέχεια πού πάει; Απ. Στη συνέχεια γυρίζαμε μετά πεντοζάλη. Ή πεντοζάλη ή χασαποσέρβικο τα τελευταία δέκα πέντε χρόνια που λανσάρουμε και το χασαποσέρβικο, αντίς πεντοζάλη. Ερ. Όταν λένε παίζω διπλοδοξαριές τι εννοούνε; Απ. Δηλαδή κάνεις την τρίλιζα, πώς τη λέμε. Ερ. Τρίλια. Απ. Τρίλια, αυτή είναι. Όταν είναι η πένα λέμε διπλοπενιά, δηλαδή το διπλώνεις το πάτημα, τη νότα, το ίδιο κάνεις και στο βιολί. Ερ. Ναι, αλλά αυτό γίνεται με το δάχτυλο. Με το δοξάρι; Απ. Με το δοξάρι μπορείς να το κάνεις δύο μικρές, το οποίο συνδυάζεται με τα δάχτυλα. Ερ. Δηλαδή, όσες νότες παίζεις με τα δάχτυλα, τόσες δοξαριές Απ. Δεν μπορεί, στην τρίλιζα δεν θα ναι ωραίο να παίζεις με συρτό τόξο και να κάνεις τρίλιζες, πρέπει να το χτυπήσεις λίγο να ταιριάζει σε κάθε νότα. Ερ. Όταν λέμε όρτσες; Απ. Επειδή παλιά δεν είχαμε μηχανήματα, παίζαμε έτσι σκέτα και για ν ακούσει ο χορευτής ήθελε ν ανεβεί στη μι χορδή, να οξύνει ο τόνος, ν ακούει πιο καλά, γι αυτό λέγανε όρτσες. Ερ. Όταν κατεβαίνουν αυτό είναι όρτσα; Απ. Όχι, όταν κατεβαίνουν είναι κανονικά. Στην όρτσα ήταν όταν ανεβαίναμε. Ερ. Μόνο όταν ανεβαίνετε. Και πάτε και πιο γρήγορα; Απ. Όχι. Στο ρυθμό που χορεύει, απλώς από χαμηλές νότες του βγαίνουμε και πιο πρίμες, πιο ψηλά για ν ακουστεί. Κι αυτό ήταν, σας λέω, τα παλιά χρόνια που δεν είχαμε μηχανήματα. 14

Ερ. Οι κοντυλιές τώρα, πώς τις καταλαβαίνετε, από τι αποτελούνται; Απ. Οι κοντυλιές αποτελούνται από διάφορα γυρίσματα οπωσδήποτε. Εκεί είναι από πού τις παίζεις, δηλαδή έχουνε τα δικά τους γνωρίσματα. Πώς να σας το πω τώρα; Πρέπει να χω το όργανο για να σας το δείξω τις διαφορές. Ερ. Όχι να μας πείτε εσείς όταν ξεκινάτε να παίξετε μια κοντυλιά, τι έχετε στο μυαλό σας. Απ. Όταν λέω εγώ ότι θα παίξω Καλογερίδη, έχω μέσα στο μυαλό μου ότι θ αρχίσω από φα να παίξω Καλογερίδη. Ερ. Και παίζεις φα; Απ. Και παίζω. Ερ. Μετά; Όλες φα θα είναι; Απ. Όχι. Είναι όλα τα γυρίσματα που ανήκουνε σ αυτές τις κοντυλιές. Ερ. Λοιπόν παίζεις μια σειρά από γυρίσματα που ανήκουν στο φα. Απ. Ναι, ανεβαίνεις όλες τις χορδές, αλλά πάντα το τέλος είναι στη φα. Μπορεί να βγω στη λα να παίξω ή να βγω στη μι, αλλά πάλι είναι αντίστοιχο του φα. Στη μι χορδή η πρώτη νότα είναι η φα. Και βγαίνομε και κει, έχει αυτά τα γυρίσματα, αλλά καταλήγουμε πάντα στη φα. Ερ. Παίζοντας τη φα τώρα, συνέχεια γυρίσματα της φα, μπορείς ανάμεσα εκεί να παρεμβάλεις και κάποια γυρίσματα απ το ρε δηλαδή να τα μεταφέρεις; Απ. Θα ναι άσχημο μετά, γιατί πώς θα γυρίσω πάλι, είναι άσχημο δεν μπορούμε. Δηλαδή, αν το κάνεις δεν θα χει ακουστικό καλό, θα ναι παράξενο. Ερ. Ή να κάνεις το άλλο, δηλαδή, από το φα που είσαι να κάνεις μία γέφυρα και να κατέβεις στο ρε και να παίξεις κοντυλιές του ρε, κανονικά στη θέση τους. Συνηθίζεται αυτό, το κάνετε; Απ. Δεν το συνηθίζουμε. Τουλάχιστον σ αυτή προσπαθούμε να μην αλλοιώσουμε τις κοντυλιές, όπως είναι του Καλογερίδη, όπως τις έχει 15

Ερ. Απ. Ερ. Απ. Ερ. Απ. Ερ. Απ. Ερ. Απ. Ερ. Απ. γράψει. Λέμε του Καλογερίδη από τη φα να παίξουμε όσα γυρίσματα ξέρουμε. Εγώ μπορεί να ξέρω πέντε δέκα, ο άλλος μπορεί να ξέρει παραπάνω, όσα παίζεις να τα παίξεις εκεί. Η γνώμη σου ποια είναι για τον Καλογερίδη. Αυτό που έκανε ο Καλογερίδης είναι δικά του πράγματα; Όχι, δεν έχει καθόλου δικά του, έτσι ακούω τουλάχιστον κι εγώ. Αυτός εσπούδασε ο άνθρωπος μουσική στο Παρίσι, δεν ξέρω πού, ήρθε εδώ στην Κρήτη και άρχισε κι έκανε χωριό από χωριό, δηλαδή πήγαινε απ το ένα χωριό στο άλλο κι έβρισκε όλους που παίζανε βιολί λέει «παίξε μου κάτι». Του έπαιζε ένα γύρισμα από κοντυλιές, τις έγραφε αυτός με νότες. Και όταν ετέλειωσε τον κύκλο του, έκατσε μετά και τις μελοποίησε φυσικά πιο καλά. Παρόλο που δεν είσαι μεγάλος στην ηλικία, ωστόσο φαντάζομαι πως άκουσες παλιότερα και παλαιότερους, όπως τον Ηρακλή. Αυτοί έπαιζαν τέτοιες κοντυλιές που έφτιαξε κατόπιν ο Καλογερίδης; Δηλαδή όχι του Καλογερίδη, αλλά κοντυλιές που προϋπήρχαν του Καλογερίδη, τις έπαιζαν αυτοί και τις πήρε. Το διαπίστωσες ο ίδιος; Οπωσδήποτε από τον ένα βιολιστή στον άλλο θα χει και κάτι παραπάνω. Αυτά μόνο υπήρχαν. Δηλαδή μπορεί να παίζαμε του Καλογερίδη εμείς εδώ με πέντε γυρίσματα και να χε ένας στη Σητεία ακόμα δύο, δηλαδή ένα άλλο άκουσμα, που δεν το χε συμπεριλάβει και ο Καλογερίδης μέσα σ αυτά που έγραψε. Αυτά τα γυρίσματα μήπως τα λέτε και με κανένα άλλο όνομα; Όχι, γυρίσματα. Έτσι τουλάχιστον τα ξέρω. Χρησιμοποιείτε καθόλου τη λέξη δαχτυλιές; Όχι, εμείς δεν τα λέμε αυτά. Τα λέτε κοντυλιές; Κοντυλιές και κάθε κοντυλιά έχει τα γυρίσματά της, αυτά ξέρουμε. Από πού βγαίνει ο όρος κοντυλιά; Δεν ξέρω. 16

Ερ. Καθόλου δεν έχετε ιδέα; Απ. Δεν ξέρω, πράγματι πώς πήρε τη λέξη κοντυλιές; Ερ. Ούτε κι εμείς το ξέρουμε καλά, καλά. Το ψάχνουμε. Απ. Ούτε εγώ δεν ξέρω. Τον συρτό μπορούμε να πούμε εντάξει ξέρουμε ότι λένε και το χορό συρτό ή χανιώτικο κι από κει βγαίνει, αλλά οι κοντυλιές από πού βγήκανε; Ερ. Απ όσο θυμάσαι τώρα από τα μικρά σου χρόνια κι απ όσο έχεις ακούσει από άλλους, ο συρτός χορευότανε από πολύ παλιά στις περιοχές εδώ ή είναι κάτι καινούργιο; Απ. Όχι, απ όσο θυμάμαι εγώ υπήρχε εδώ, χορευότανε. Κι απ ό,τι ακούω από παλαιότερους, τον πατέρα μου, τον παππού μου, χορεύανε. Ερ. Και ο πεντοζάλης; Απ. Και ο πεντοζάλης. Ερ. Και η σούστα; Απ. Η σούστα ήρθε εδώ στο Ηράκλειο μετά τον πόλεμο, μπορώ να πω. Δηλαδή μπορεί να χορευότανε σε κάποια χωριά προς το Μαλεβίζι που πλησιάζει προς το Ρέθυμνο, αλλά εγώ τουλάχιστον, όταν μάθαινα, δεν την χορεύαμε τη σούστα στα χωριά εδώ στην Πεδιάδα. Μετά ήρθε. Ερ. Άλλους χορούς, όπως τον ζερβόδεξο. Απ. Ο ζερβόδεξος είναι περίπου ο σιγανός που λέμε, μόνο πιανότανε με διαφορετικά τα χέρια σταυρωτά, άλλοι χορεύανε δύο ζάλα μπροστά ένα πίσω. Είναι το ίδιο με το σιγανό, το μετονομάσανε μετά σιγανό. Ερ. Τον έχεις παίξει τον ζερβόδεξο; Απ. Είναι το ίδιο πράγμα, δεν θυμάμαι αν είχαμε ένα ιδιαίτερο σκοπό. Β. Πλευρά Απ. Ερ. Πάντα μου φαίνεται κοντυλιές παίζαμε. Πρινιωτάκι; 17

Απ. Ο πρινιανός λεγόμενος. Πάλι κι αυτός το ίδιο πράγμα ήτανε, σιγανός ήτανε. Είναι ακριβώς όπως το μαλεβιζιώτη, που λέμε μαλεβιζιώτη πηδηχτό και καστρινό. Πρινιανό τονε λέγανε προς τα δω. Αλλού τονε λέγανε σιγανό, αλλού με διαφορετικό πάλι όνομα, αλλά είναι σχεδόν το ίδιο πράγμα. Στα Χανιά έχουνε παρουσιάσει τελευταία μερικούς χορούς τους οποίους δεν τους ξέρουμε ούτε εμείς. Ερ. Ξέρετε κανένα χορό που χορεύανε και ενώ χορεύανε έκανε το βιολί ένα σπάσιμο και άλλαζε κατεύθυνση ο χορός; Απ. Δεν θυμάμαι τώρα, μου φαίνεται ότι υπήρχε κάτι τέτοιο. Ερ. Μήπως ήτανε ο ζερβόδεξος; Απ. Ο ζερβόδεξος μου φαίνεται κάπου εκεί, αλλά δεν θυμάμαι καλά. Ερ. Δεν τον ξέρεις να τον παίζεις; Απ. Όχι. Ερ. Αγκαλιαστό παίζατε; Τον ξέρετε, υπήρχε αγκαλιαστός; Απ. Αγκαλιαστός τώρα, εννοείτε δύο άτομα; Ερ. Όχι χορός, όνομα αγκαλιαστός χορός, όπως λέμε ζερβόδεξος, όπως λέμε πεντοζάλη. Απ. Τον αγκαλιαστό ίσως να εννοούσαν τότε τίποτα ταγκό. Ερ. Όχι, υπάρχει. Τον είδαμε αλλού, αγκαλιαστός χορός. Απ. Δεν τον ξέρω. Ερ. Εδώ δεν υπάρχει; Απ. Όχι. Ερ. Να σας ρωτήσω, το ρεπερτόριο που παίζατε στα γλέντια ήταν ίδιο και στις άλλες περιπτώσεις, στο γάμο, στο πανηγύρι; Απ. Το ίδιο ήτανε. Εξαρτάται τη ζήτηση, τι θέλει ο κόσμος που είναι στο κάθε γλέντι ή στο γάμο, ή στο πανηγύρι, ή στη βάφτιση. Ερ. Το καθόριζε ο κόσμος δηλαδή αυτό; Απ. Φυσικά σε παραγγελίες, «παίξε μου συρτό, παίξε μου πηδηχτό, παίξε μου σιγανό». Ερ. Πρώτα-πρώτα τι προτιμούσε ο κόσμος, ποια ήτανε η προτίμησή του; 18

Απ. Επί το πλείστον το συρτό επαναλαμβάνεται πάρα πολλές φορές το βράδυ σ ένα γλέντι, συρτό, σιγανό, πεντοζάλη, μαλεβιζιώτης όχι τόσες φορές όσες το συρτό γιατί δεν τονε χορεύουνε κι όλοι σωστά. Ερ. Σήμερα έχει διαφοροποιηθεί αυτό το ρεπερτόριο; Απ. Όχι. Ερ. Δηλαδή σήμερα σ ένα γλέντι πάλι τα ίδια πράγματα θα παίξετε; Απ. Τα ίδια πράγματα. Ερ. Με τον ίδιο τρόπο; Απ. Όπως τα ζητάνε, δηλαδή, μπορεί να παίξεις συρτό πέντε φορές συνέχεια. Αυτό είναι πέντε παραγγελίες. Υπάρχουν ορισμένα χωριά, σας λέω, που σχεδόν όλη τη νύχτα παίζεις συρτό, μαλεβιζιώτη, πεντοζάλη. Λίγο σιγανό, πεντοζάλη. Πηδηχτό, συρτό. Κι αυτό επαναλαμβάνεται όλη νύχτα. Δηλαδή είναι μονότονο εδώ που τα λέμε, αλλά τι να κάνεις, έτσι θέλουν. Σηκώνεται μια παρέα θέλει χανιώτη, μετά η άλλη παρέα πάλι χανιώτη, η άλλη πάλι χανιώτη, δηλαδή επαναλαμβάνεται. Ερ. Για ν αφήσουμε λίγο τα τεχνικά θέματα και να πάμε πάλι πίσω λιγάκι, γιατί κάτι ξεχάσαμε προηγουμένως. Μέχρι τα δέκα τέσσερα είχες βγει και ως επαγγελματίας. Στη Γερμανία πότε έφυγες; Απ. Έφυγα το 62. Ερ. Δηλαδή πόσο χρονών; Απ. Ήμουνα είκοσι τεσσάρων χρονών, στα είκοσι πέντε μέσα ήμουνα. Ερ. Δηλαδή απ τα δέκα τέσσερα μέχρι τα είκοσι πέντε Απ. Από τα δέκα τέσσερα μέχρι τα, τότε πηγαίναμε είκοσι χρονών στρατιώτες μου φαίνεται είκοσι ενός, αυτό το διάστημα έκανα τον επαγγελματία. Μετά πήγα στρατιώτης, γύρισα από το στρατό, έπαιξα λίγο, πέντε έξι μήνες, γιατί απολύθηκα, αν θυμάμαι καλά, Οκτώβριο και τον Ιούνιο του 62 τον Οκτώβριο του 61 απολύθηκα- Ιούνιο του 62 έφυγα για Γερμανία. Ερ. Εκεί τι έκανες; Απ. Εκεί δούλευα σ ένα εργοστάσιο που έφτιαχνε αυτά τα νοβοπάν. 19

Ερ. Το βιολί; Απ. Το βιολί το χα εγκαταλείψει. Ερ. Δεν έπαιζες καθόλου στη Γερμανία; Απ. Το χα εγκαταλείψει στην αρχή εφτά, οχτώ χρόνια ολόκληρα, δηλαδή, δεν θυμόμουνα, μόνο κοντυλιές και μαλεβιζιώτη. Αυτά όλα τα συρτά που έπαιζα κομμάτια πολλά τα είχα ξεχάσει όλα. Ερ. Και πώς επανήλθες πάλι; Απ. Επανήλθα την δεκαετία του 70 80 που τότε άνθιζε εδώ η κρητική μουσική στο Ηράκλειο. Εδώ είχε πάρα πολλά μαγαζιά και, δεν ξέρω, έβλεπα την ίδια παρέα δυο, τρεις φορές την εβδομάδα έξω στα κέντρα. Ερ. Απ την Γερμανία πότε επέστρεψες εδώ; Απ. Εγώ επέστρεψα το 79. Έκανα δέκα εφτά χρόνια εκεί. Ερ. Κι όταν ήρθες εδώ πώς σου φάνηκε, είδες κάτι διαφορετικό; Απ. Ναι, πολύ. Λέω «τι γίνεται εδώ ρε παιδί μου, όλο γλέντια είναι». Από δω από το Ηράκλειο για να πας στο χωριό μου ήταν έξι, εφτά μαγαζιά κρητικά. Και γεμάτα κάθε βράδυ. Ερ. Αυτός ήταν ένας λόγος να επιστρέψεις πίσω; Απ. Ναι, με τράβηξε πάρα πολύ. Και κει μετά όταν ερχόμουνα, γιατί ερχόμουνα κάθε χρόνο με άδεια. Κι έβλεπα ότι είχε κυριαρχήσει στο Ηράκλειο η λύρα. Ένα-ένα βιολί που παρετούσε και δεν έπαιζε, δεν έβγαινε άλλο. Και λιγοστεύαν τα βιολιά, πλήθαινε οι λύρες. Κι εκεί έκανα τη μετατροπή για να προσαρμοστώ κι εγώ προς τη λύρα. Ερ. Αυτά που άκουγες να παίζουν εδώ τα βιολιά, μετά την επιστροφή σου, αυτά τ ακούσματα που είχες εσύ ως παιδί κι ως επαγγελματίας στην αρχή, ήταν τα ίδια ή είχαν διαφοροποιηθεί στην επιστροφή; Απ. Είχανε διαφοροποιηθεί λίγο. Ερ. Από ποια άποψη; Απ. Ένα κομμάτι του Ροδινού, όπως το παίζαμε παλιά, τώρα το παίζουν κάπως διαφορετικά, έτσι μου φαίνεται. Ερ. Δηλαδή πώς διαφορετικά; 20

Απ. Παραπάνω νότες με παραπάνω στολίσματα. Τότε το παίζαμε όπως το ακούγαμε, λίγες νότες και μου φαίνεται ότι αυτό ήταν πιο καλό. Ερ. Για σας ο καλός βιολάτορας ή μια καλή κοντυλιά πώς θα την χαρακτηρίζατε, δηλαδή ακούτε μια κοντυλιά, δεν ξέρετε ποιος παίζει, θα λέγατε «α, ωραία την έπαιξε»; Απ. Καταλαβαίνω με τους δαχτυλισμούς του, καταλαβαίνω με το τόξο που χρησιμοποιεί, πώς το χρησιμοποιεί, η καθαρότητα του κομματιού που παίζει, η γλυκύτητα, η μελωδία που βγάζει, γιατί το ίδιο κομμάτι θα το παίξουνε πέντε άτομα, από καθένα θα τ ακούσεις διαφορετικά. Με άλλη λεπτότητα, με άλλη λεπτομέρεια, με άλλη γλυκάδα ως προς την αρμονία. Ερ. Τι άλλο νομίζετε ότι πρέπει να χει μια κοντυλιά για να είναι καλή; Απ. Πώς να σας το πω τώρα. Ερ. Να είναι άψογη. Απ. Το καταλαβαίνομε σας λέω από τους δαχτυλισμούς που κάνει, που χρησιμοποιεί, το τόξο του, η καθαρότητα στις νότες που βγάζει και η μελωδία. Ερ. Όταν λέτε δαχτυλισμούς που κάνει; Απ. Ένας μπορεί να τα μπερδεύει τα δάχτυλά του, να μην ακούσεις καθαρά, μον ν ακούσεις τσαφαρίσματα, ο άλλος θα παίζει καθαρά, στάνταρ, η κάθε νότα βγαίνει σωστή. Ερ. Κάτι άλλο δεν πρέπει να χει; Απ. Ε, τι άλλο να χει, όταν είναι ένα κομμάτι το ίδιο, τουλάχιστον τα συρτά είναι περίπου οι ίδιες νότες, τις οποίες χρησιμοποιούν όλοι. Αλλά σας λέω πάνω στις ίδιες νότες θα βρείτε διαφορά στο άκουσμα. Ερ. Είπες με έμφαση κάπως «βγαίνει η μελωδία». Από τι εξαρτάται αυτή η μελωδία; Απ. Εξαρτάται απ την ψυχολογική τα δίνεις από μέσα σου αυτά, είναι λεπτομέρειες τις οποίες τις δίνεις εσύ, ο κάθε παίχτης. Αλλιώς θα το παίξω εγώ, αλλιώς θα το παίξει ο άλλος. Η κάθε προσωπική εμπειρία που δίνει στο κομμάτι ο καθένας. Εκεί ξεχωρίζομε. Το χρώμα του 21

Μουντάκη ας πούμε, θα το πιάσει άλλος σ ένα κομμάτι, το ακούς και λες «δεν μου πολυμοιάζει του Μουντάκη». Ο άλλος το βγάζει, μόλις ακούς «α, αυτό είναι του Μουντάκη». Το βγάζει ακριβώς όπως είναι μέσα. Εκεί είναι η διαφορά. Ερ. Σε ποιες περιοχές παίζατε εσείς; Απ. Εγώ έπαιζα εδώ στο νομό Ηρακλείου τότε που έκανα πραγματικά τον επαγγελματία και τώρα που γύρισα απ τη Γερμανία, από το 89. Είχα πάει και Ιεράπετρα, είχα πάει Σητεία, είχα πάει Μαλεβίζι και Ρέθυμνο. Χανιά δεν είχα πάει, δεν έτυχε να πάω. Ερ. Όταν παίζατε σε άλλες περιοχές όπως η Σητεία, Ιεράπετρα, σας λέγανε κάτι για το παίξιμό σας, ότι είναι διαφορετικό, πώς βλέπατε τον κόσμο από κάτω; Απ. Εγώ έβλεπα ότι τους άρεσα, γι αυτό και συνέχισα, γιατί αν έβλεπα ότι κάπου δεν αρέσω δεν Ερ. Έκαναν σχόλια; Απ. Κάνανε. Ερ. Δεν λέω μόνο σχόλια επαινετικά, για την δεξιοτεχνία, έκαναν και σχόλια ότι «ξέρεις καλά τα παίζεις, αλλά λίγο διαφορετικά. Εμείς δεν τα παίζουμε έτσι». Έκαναν τέτοια σχόλια; Ή ότι μοιάζετε με κάποιον; Απ. Καμιά φορά όταν βρισκόμασταν με ανθρώπους που ξέραν από μουσική, γιατί έχει πάρα πολλούς η Σητεία, μετά στην κουβέντα το λέγαμε ότι «ξέρεις τίποτα, εμείς έχουμε ένα διαφορετικό άκουσμα εκεί, εσείς το παίζετε λίγο διαφορετικά». Αλλά στην ουσία αρέσουνε και τα δικά μας στους Στειακούς και των Στειακών εμάς. Ερ. Παρατηρήσατε καθόλου ντόπιους από κει οργανοπαίχτες, που παίζανε στη Σητεία; Απ. Δηλαδή αν τους είδα; Ερ. Ναι. Απ. Τους είδα. 22

Ερ. Απ αυτό που έχετε δει, σας άρεσε κάτι που θέλατε να το βάλετε στο δικό σας το παίξιμο; Απ. Να σας πω τώρα, δεν είναι και τόσο εύκολο να μπεις στο πετσί του Στειακού. Αυτός τ ακούσματα τα έχει από μικρό παιδί. Θα προσπαθήσεις, θα πλησιάσεις ένα 70%. Ερ. Να το πω διαφορετικά λιγάκι, γιατί είναι ενδιαφέρον αυτό που ρώτησε ο Σπύρος. Υπάρχει κάτι που ζηλεύεις στο στειακό παίξιμο και θα θελες «αχ, να μπορούσα να το παίξω κι εγώ έτσι», άσχετα αν πρέπει να το παίξεις εδώ ή όχι, διότι πιθανώς να μην αρέσει, αλλά εσένα προσωπικά λες «αυτό το ζηλεύω». Απ. Καμιά φορά βρίσκεται κάποιος, ο οποίος παίζει είτε μαντολίνο είτε βιολί και βλέπω στο παίξιμό του πετάει ένα γύρισμα, το οποίο εγώ δεν το ξέρω, δεν το χω ακούσει. Αυτό μ αρέσει, προσπαθώ να το συλλάβω, γιατί είναι ωραίο. Ερ. Πέρα από το γύρισμα που, τέλος πάντων, είναι κάτι άγνωστο, δεν το ξέρεις, στην τεχνική του παιξίματος υπάρχει κάτι διαφορετικό σε αυτούς που θα το ζήλευες; Απ. Όχι, το μόνο, το ύφος που βγάζουνε, αυτό αλλάζει. Κατά τα άλλα μου φαίνεται ότι είναι το ίδιο πράμα. Ερ. Πώς είναι αυτό το ύφος, δηλαδή σε τι αλλάζει; Απ. Πώς να σας πω τώρα. Ακριβώς όπως είπαμε και προ ολίγου. Ανάλογα πώς χρησιμοποιεί τους δαχτυλισμούς του στις κοντυλιές ένας στειακός και πώς τις χρησιμοποιούμε εδώ στο Ηράκλειο. Εκεί μπορεί να κάνει αυτός κάτι άλλο, να βάλει μία διπλοδοξαριά που λέμε, που να μη τη βάζομε εμείς στο σημείο αυτό που τη βάζει και τονε κάνει και έχει ένα διαφορετικό άκουσμα. Έχει λεπτομέρειες. Ερ. Να το πω διαφορετικά ακόμα. Εάν ακούσεις ένα βιολί και παίζει, μπορείς ν αναγνωρίσεις αν είναι στειακό, αν είναι ιεραπετρίτικο, αν είναι ηρακλειώτικο; Απ. Ναι μπορούμε, είπαμε έχουνε κάτι το διαφορετικό. 23

Ερ. Μπορείς να το προσδιορίσεις χαρακτηριστικά τι είναι αυτό το διαφορετικό; Πέρα απ τα στολίσματα που βάζουνε, έχει κάτι άλλο; Απ. Όχι. Δεν υπάρχει τίποτα άλλο. Βιολί το ένα, βιολί το άλλο, το τόξο παίζεται. Απλώς κάνει κάτι άλλο αυτός, το οποίο αλλάζει απ το άκουσμα το δικό μας. Ερ. Κάπου, ας πούμε, μου είπανε «αυτοί παίζουνε πιο γλυκά, εμείς παίζουμε πιο άγρια». Απ. Αυτό είναι, αυτό είναι ανάλογα πώς θα το παίξεις. Αυτό εννοώ κι εγώ ότι ανάλογα πώς θα το παίξεις, θα το παίξεις μαλακά, γλυκά, θα το παίξεις με δύναμη. Ερ. Ναι, αλλά μπορείς να τα συγκρίνεις αυτά τα δύο, να πούμε δύο συγκεκριμένα, το στειακό ή το δικό σου; Απ. Πάλι μπορώ. Ερ. Σε τι διαφέρουν, για πες μου τέτοια; Δεν μου λες, μαλακά, ποιος παίζει μαλακά εσείς ή αυτοί, γλυκά; Απ. Παίζουνε κι αυτοί μαλακά, αλλά υπάρχει πάντοτε, δεν μπορώ να το προσδιορίσω, υπάρχει ένα γνώρισμα, το οποίο δεν το κάνει ο ένας απ τον άλλο. Κι αυτοί πάλι γνωρίζουν ότι αυτός δεν είναι στειακός, πρέπει να ναι απ το Ηράκλειο πιθανόν. Τον γνωρίζουν κι αυτοί. Ερ. Ναι αλλά τι είναι αυτό, πώς το αισθάνεστε εσείς, πώς διαφοροποιήστε; Μήπως θέλετε να μας το παίξετε; Απ. Πώς να το προσδιορίσομε, δηλαδή δεν μπορεί να το κάνει αλλιώς παρά μονάχα πώς θα το παίξει είπαμε. Πώς θα χρησιμοποιήσει τις ίδιες νότες, τι τόξο θα του βάλει, εκεί είναι η διαφορά που θ αλλάξει απ τον έναν μέχρι τον άλλο. Ερ. Αυτό το τόξο θέλω να μας πείτε, δηλαδή αυτοί πώς το κάνουν το τόξο, το κινούν διαφορετικά απ ότι εσείς; Απ. Όχι βρε παιδιά, πώς να σας το πω τώρα, δεν μπορώ να το προσδιορίσω. Πάντως μπορείς με το τόξο και με τα δάχτυλά σου να παίξεις γλυκά, μπορεί να το παίξεις και άγριο. 24

Ερ. Ανεξαρτήτως αν είσαι απ τη Σητεία ή απ το Ηράκλειο; Απ. Ανεξαρτήτως, αλλά οι Χανιώτες έχουν ένα γνώρισμα παραπάνω. Ερ. Κοίταξε να δεις. Φυσικά μπορείς να το παίξεις όπως θέλεις, αλλά λέω μήπως εκεί έχει καθιερωθεί πια ένα στυλ ή εδώ, που όλοι το αναγνωρίζουν κι όλοι το θέλουν έτσι. Δηλαδή εκεί αν παίξει, ας πούμε σαν παράδειγμα ότι οι Στειακοί παίζουν πιο γλυκά, όλος ο κόσμος το χει παραδεχτεί κι αν ακούσουν κάποιον να παίζει άγρια του λένε «δεν μας κάνεις». Μήπως έχει καθιερωθεί κάτι τέτοιο, δηλαδή κάποια τέτοια χαρακτηριστικά, που μπορούμε να τα προσδιορίσουμε και να πούμε «αυτοί παίζουν έτσι, αυτοί παίζουν αλλιώς»; Που τ αναγνωρίζει κανείς και λέει «α, αυτός είναι Στειακός, αυτός είναι Ηρακλειώτης». Αυτό προσπαθούμε να καταλάβουμε. Απ. Ο Στειακός τώρα, οπωσδήποτε απ τ ακούσματα που έχει πάντα εκεί στη Σητεία, του αρέσει το μαλακό παίξιμο. Ερ. Κι εσύ διαισθάνεσαι ότι είναι πιο μαλακό, πιο γλυκό το παίξιμο το στειακό; Απ. Ναι, στις κοντυλιές παίζουνε μαλακά, στρωτά, ωραία. Στα Χανιά θέλουν αυτά τα γρήγορα, τα κισσαμίτικα, ας πούμε, πολλούς δαχτυλισμούς κι όπως βγούνε, τους αρέσει αυτό τα άκουσμα πιο καλά. Δεν μπορούμε να παίξουμε εμείς να τους ευχαριστήσουμε στα Χανιά κι οι Χανιώτες πάλι δεν μπορούν να ευχαριστήσουν τους Ηρακλειώτες. Είναι το άκουσμα. Πώς να το προσδιορίσουμε τώρα αυτό το πράμα, βγαίνει κάτι το διαφορετικό. Ενώ είναι τα ίδια πράγματα. Ερ. Η στειακή μουσική έχει περισσότερα στολίδια μήπως, περισσότερα ποικίλματα σε σχέση με την ηρακλειώτικη; Απ. Μπορεί να χει, αυτό σας είπα προ ολίγου, ότι αυτοί τουλάχιστον στις κοντυλιές έχουνε παραπάνω ακούσματα από μας, δηλαδή γυρίσματα. Δεν ξέρω, επειδή εκεί πέρα ήταν απ την αρχή το βιολί, είχανε εξοικειωθεί απάνω στο βιολί κι είχανε πάρα πολλά ακούσματα. 25

Ερ. Κι εδώ ήταν απ την αρχή το βιολί. Μ αυτά που μας λέτε σημαίνει ότι το βιολί ήταν κι εδώ. Απ. Ναι, ήταν κι εδώ. Ερ. Δεν ήταν η λύρα; Απ. Όχι δεν ήταν. Αλλά μπορούμε το βιολί να το προσδιορίσουμε εδώ στην Πεδιάδα γύρω το 30 και μετά. Πιο μπροστά δεν ξέρω, δεν άκουσα κανένα, δεν ξέρω αν υπήρχε. Πριν τον πόλεμο υπήρχε αυτός που σας λέω, ο Καλογεράκης, ο Ηρακλής, υπήρχαν λίγο πριν τον πόλεμο γιατί ήταν πιο μεγάλοι από μένα κατά δέκα πέντε χρόνια, πρέπει να υπήρχε. Αλλά πιο παλιά δεν ξέρω, αν είχε τόσα πολλά. Κι αν είχε, θα χε λίγα ο νομός Ηρακλείου. Ερ. Έχετε ακούσει τη λύρα. Αν τώρα ξαναγεννιόσασταν, τι θα διαλέγατε, πάλι το βιολί; Απ. Πάλι το βιολί. Ερ. Γιατί; Απ. Ε, σας λέω, τουλάχιστον στ αυτιά μου είναι πιο γλυκό το όργανο, το βιολί. Η λύρα, όταν την παίξεις καλά, μπορεί να πλησιάσει λίγο το βιολί, στην απαλάδα της μουσικής που βγαίνει. Η λύρα είναι ένα όργανο σκληρό, είναι κι ο τρόπος του παιξίματος, μπαίνουν τα νύχια μέσα κι ακούς ένα κρακ, κρακ. Αυτά τα πράγματα στο βιολί δεν τ ακούς. Ερ. Παρόλα αυτά στο βιολί προσπαθούσατε να παίξετε σαν τη λύρα; Απ. Ε, ναι. Αφού για να χορέψουνε, έπρεπε να παίξω αυτά που έχουνε καθιερωθεί από τη λύρα, γι αυτό προσπαθούμε. Ερ. Πότε άρχισε να επικρατεί η λύρα; Απ. Η λύρα άρχισε να επικρατεί όταν ήταν ο συχωρεμένος ο Ξυλούρης ο Νίκος, εκείνα τα χρόνια. Δηλαδή δέκα χρόνια πριν να πεθάνει αυτός, πριν να πάει στο Μαρκόπουλο. Τότε σιγά-σιγά, εγώ θυμάμαι, έπαιζα σε πολλά γλέντια κι ερχότανε ο Ξυλούρης ο συχωρεμένος με μια παρέα και ερχότανε να παίξει μια κοντυλιά ο Νίκος, «-Να παίξω; -Ευχαρίστως». Έτσι δειλά, δειλά αρχίσαν και παίζαν εδώ στο Ηράκλειο τη λύρα. 26

Ερ. Τελικά το Ηράκλειο τι το χαρακτηρίζει η λύρα ή το βιολί; Απ. Τώρα το χαρακτηρίζει η λύρα. Ερ. Ενώ παλιά ήταν το βιολί; Απ. Τότε το χαρακτήριζε το βιολί. Ερ. Οργανάκια φτιάχνατε μικρός όταν ήσασταν; Απ. Όχι, δεν είχα. Ερ. Θυμάστε να παίρνατε σανίδι και να βγάζατε χορδές; Απ. Το μόνο που θυμάμαι ότι εγώ έκανα, σας είχα πει στην αρχή ότι δεν μ άφηνε ο αδερφός μου να πιάνω το βιολί, έκανα μ ένα κομμάτι παιχνιδάκι από τη μία χορδή κι έπαιζα σε μία χορδή βιολί ή μαντολίνο. Αυτό μόνο είχα κάνει. Ερ. Ποια ήταν τα όργανα τότε που συνόδευαν το βιολί; Απ. Το βιολί το συνοδεύαν, όπως είπαμε και στην αρχή, με μαντολίνα, μετά βγήκε το λαούτο. Ερ. Κιθάρα; Απ. Μαντολίνο, κιθάρα και μετά βγήκε το λαούτο. Ερ. Τίποτα για νταούλια είχατε ακούσει; Βιολοντάουλα που λένε ή λυροντάουλα; Απ. Εγώ δεν τα πρόλαβα αυτά, δεν τ άκουσα. Στην αρχή, όπως λέγανε οι παλιότεροι στο χωριό μου, ερχότανε του Ηρακλή τώρα που λέμε από την Επισκοπή ο πατέρας έπαιζε λύρα κι ερχόταν κι έπαιζε μοναχός με τα γερακοκούδουνα, αυτό ήταν. Ερ. Αλλά όχι νταούλι; Απ. Όχι νταούλι, αυτός στο χωριό ερχότανε μόνο με τη λύρα και στο τόξο τα γερακοκούδουνα. Με νταούλι δεν έχω δει κανένα. Ερ. Του Ηρακλή ο πατέρας έπαιζε λύρα; Απ. Λύρα κι αυτός μετά πήγε στο βιολί. Ερ. Ο αδερφός σας μας είπε για ένα οργανοποιό Μαλιώτη. Απ. Αυτός ήτανε παλιά, εγώ δεν τονε γνώρισα. Ερ. Ξέρετε τ όνομά του το κανονικό; 27

Απ. Όχι, αυτός ήταν εδώ κάπου στο Ηράκλειο, τον γνώρισε ο αδερφός μου, αλλά εγώ δεν τον γνώρισα. Μαλιωτάκης λεγότανε αυτός, αλλά τον λέγανε Μαλιώτη. «Άμα φτιάξεις το μαντολίνο να πας στου Μαλιώτη». Αλλά δεν έτυχε να τον γνωρίσω. Ερ. Υπήρχαν άλλοι οργανοποιοί στο Ηράκλειο; Απ. Στα παιδικά μου χρόνια απ ό,τι θυμάμαι εγώ δεν υπήρχαν. Μου φαίνεται ένας ήταν ακόμα εδώ πέρα κι έφτιαχνε μαντολίνα, λύρες και μετά σιγά-σιγά βγήκαν οι άλλοι. Βιολιά ήταν σπάνια. Ερ. Το μαντολίνο που ξέρετε εσείς από την εποχή εκείνη που ήσασταν παιδιά, είναι το ίδιο με το σημερινό; Απ. Το ίδιο, είναι απλώς το σχήμα, δηλαδή, ή πλακέ θα το φτιάξεις ή καμπουρωτό. Ερ. Ποιο χρησιμοποιούσατε εσείς τότε; Απ. Εμείς το καμπουρωτό γιατί δεν είχανε βγει τα πλακέ τότε. Ερ. Η λέξη μαντόλα σας λέει τίποτα; Απ. Η λέξη μαντόλα ναι. Τηνε θυμάμαι την μαντόλα. Ήταν ένα ωραίο όργανο. Ερ. Ποιοι την παίζαν αυτή; Απ. Αυτή πάλι την χρησιμοποιούσανε για ακομπανιαμέντο σ ένα βιολί. Ερ. Τι διαφέρει το μαντόλινο απ την μαντόλα; Απ. Η απόσταση και τα τάστα είναι λίγο πιο μακριά από το μαντολίνο. Ερ. Και πιο μεγάλο χέρι έχει; Απ. Ναι, έχει πιο μεγάλο η μαντόλα και βγάζει πιο ωραία, πιο γλυκιά φωνή. Ερ. Το ηχείο ήταν το ίδιο; Απ. Το ηχείο ήταν από παλιά της μαντόλας πλακέ. Δεν είχε καμπουρωτή μαντόλα. Ερ. Οι γυναίκες παίζανε μαντολίνο εδώ στην περιοχή; Απ. Δεν γνώριζα καμία. Ερ. Άλλο όργανο παίζανε, είχατε δει; 28

Απ. Όχι, στο χωριό μου ήτανε μερικοί από τα παλιά χρόνια, ας το πούμε παιδάκι εγώ, παίζαν μαντολίνο, ασκομαντούρα. Υπήρχαν ακόμα τότε. Ερ. Έφτασες ασκομαντούρα, άκουσες; Απ. Ναι. Κι ο πατέρας μου έπαιζε ασκομαντούρα. Ερ. Σε γλέντι παίζανε ασκομαντούρα; Απ. Ναι, παλιά. Ερ. Αντί για βιολί δηλαδή; Απ. Ε, έτσι. Να κάνουνε σαματά να χορεύουνε λίγο εκεί. Ερ. Και τι παίζανε στην ασκομαντούρα; Απ. Συρτό, λίγο κοντυλιές. Ερ. Και τις τραγουδούσανε ταυτόχρονα; Απ. Τραγουδούσανε. Μπορεί να μην ήταν εμπλουτισμένο, μπορεί να μην μπορούσε να παίξει πολλά γυρίσματα, αλλά έπαιζε το χρόνο. Ερ. Και πηδηχτό μπορούσε να παίξει; Απ. Ναι, με λίγα γυρίσματα παίζεται. Ερ. Και με τι συνοδεύαν την ασκομαντούρα τότε; Απ. Τότε εκεί πέρα τίποτα, σκέτο. Ερ. Όταν συνοδεύαν με μαντολίνο, θα θελα να μου πείτε το εξής, το μαντολίνο έπαιζε απλά ακοπανιαμέντα ή έπαιζε και μελωδία, ντούμπλαρε τη μελωδία; Απ. Ντούμπλαρε και λίγα μέρη, αλλά επί το πλείστον ακόρντα, ακοπανιαμέντα. Ερ. Και ποιος τραγουδούσε τότε, ο πασαδόρος ή ο οργανοπαίχτης; Απ. Ανάλογα. Κι ο πασαδόρος και ο οργανοπαίχτης. Ερ. Το πιο σύνηθες; Απ. Το σύνηθες ήταν ο λυράρης ή ο βιολιστής τραγουδάει. Ερ. Θεωρείται προσόν γι αυτόν που έπαιζε βιολί να τραγουδάει; Απ. Ε, είναι. Φυσικά. Και τώρα είναι. Από παλιά όταν έπαιζες και τραγούδαγες κιόλας, είναι πιο ωραίο παρά να παίζεις μόνο. 29

Ερ. Εκτός απ την ασκομαντούρα παίζανε κι άλλα όργανα τέτοια, πνευστά όργανα δηλαδή; Απ. Όχι, απ ό,τι έχω ακούσει και θυμάμαι δεν παίζανε. Ερ. Μαντούρα δεν την παίζανε; Απ. Ε, ναι. Αυτό σχεδόν πάει στο ίδιο. Ασκομαντούρα μαντούρα. Ποιοι παίζαν; Τα παιδιά. Ο άλλος που ήτανε λίγο την έφτιαχνε από κάτω, την έκανε ασκομαντούρα στο ασκί. Ερ. Μαντούρα την βάζανε στο στόμα, είναι το γλωσσίδι και το βάζαμε στο στόμα; Απ. Είναι ο ασκός εδώ, τον φουσκώνει και μετά ξεκουράζεται. Ερ. Αυτή είναι η ασκομαντούρα; Απ. Αυτή είναι η ασκομαντούρα. Ερ. Η μαντούρα η σκέτη είναι ένα γλωσσίδι που το βάζουν έτσι μες στο στόμα; Απ. Ναι. Ερ. Ένα άλλο που το βάζουν εδώ μπροστά; Απ. Αυτό είναι το θιαμπόλι, το λεγόμενο θιαμπόλι. Ερ. Το παίζαν κι αυτό; Απ. Κάπου, κανείς βοσκός, το συνηθίζαν αυτοί, οι βοσκοί, αλλά δεν θυμάμαι. Ερ. Στο θιαμπόλι τι παίζανε; Απ. Πού να θυμάμαι τώρα, παιδάκι τότε, λέγανε «αυτός ο βοσκός παίζει θιαμπόλι». Το φτιαχνε μόνος του με το καλάμι. Ερ. Η λέξη νουνούρα σου λέει τίποτα; Απ. Όχι. Ερ. Χρησιμοποιούσατε ποτέ το χοχλιό για να φτιάξετε κανένα όργανο; Απ. Όχι. Ερ. Το χτένι; Απ. Το χτένι με ένα χαρτί μπροστά, ναι κάτι θυμάμαι ότι γινότανε. Ερ. Φύλλα πλατιά, από πλατανιά; 30

Απ. Κι αυτό γίνεται, αλλά δεν βγάζει πολλές νότες φυσικά. Βγάζει, όμως, ένα ήχο. Ερ. Το κάνατε όμως; Απ. Το κάναμε. Και με τα φύλλα του σιταριού. Το φύλλο του σιταριού το σκίζαμε, το βάζαμε εδώ, έτσι και μετά φυσούσαμε εκεί μέσα κι έβγαζε ένα ήχο. Αλλά όχι φυσικά Ερ. Όχι για γλέντι. Είπαμε ότι παίζετε συρτό, κοντυλιές, πηδηχτό, χανιώτικο σε διάφορες εποχές του χρόνου. Κάποιους άλλους σκοπούς είχατε; Ας πούμε στον κλήδονα; Απ. Όχι, στον κλήδονα παίζαμε κοντυλιές και λέγανε μαντινάδες οι κοπελιές και οι νεαροί. Ερ. Δηλαδή δεν υπήρχε κάποιος ειδικός σκοπός; Απ. Μπορεί να υπήρχε, εγώ δεν τον πρόλαβα, δεν τον ξέρω. Πολύ παλιά αν υπήρχε κάποιος σκοπός ειδικά για τον κλήδονα, δεν τον ξέρω. Ερ. Στο γάμο είχατε πόσους σκοπούς περίπου; Απ. Στο γάμο είναι όλοι οι σκοποί αυτοί που παίζει ένας λυράρης. Απλώς όταν στολίζεται η νύφη, υπήρχε μια μελωδία που την παίζαμε και λέγαμε μαντινάδες της νύφης και του γαμπρού. Ερ. Ένας σκοπός και για τη νύφη και για τον γαμπρό; Απ. Και για την νύφη και για τον γαμπρό. Ερ. Σε ποιες στιγμές την παίζανε; Απ. Την παίζανε τη στιγμή που ντυνότανε η νύφη και ο γαμπρός, που χτενιζότανε, την ετοιμάζανε να πάνε στην εκκλησία, εκεί οι συγγενείς, περνούσε τώρα απ τη μια μεριά οι δικοί της νύφης, περνούσαν την νύφη και οι άλλοι του γαμπρού περνούσαν τον γαμπρό. Ερ. Μαζί ήταν η νύφη κι ο γαμπρός στο ίδιο μέρος; Απ. Παλιά ναι, στο ίδιο σπίτι. Τώρα συνηθίζουν και πάει αλλού ο γαμπρός κι αλλού η νύφη. Ερ. Όταν πηγαίναν στην εκκλησία τραγουδούσαν τον ίδιο σκοπό; Απ. Τον ίδιο. Και βρίσκαν ωραία στιχάκια και τα λέγανε. 31

Ερ. Μόλις βγαίναν απ την εκκλησία υπήρχε κάποια διαδικασία; Απ. Σε ορισμένα χωριά ναι. Χορεύαν τον πρώτο συρτό εκεί απέξω στην εκκλησία. Δηλαδή μόλις βγαίναν και τελειώνανε λέει «παίξε ένα συρτό» και χορεύανε τη νύφη όλοι οι συγγενείς για να βγάλει και ο λυράρης χαρτούρα που λένε. Ερ. Το σιγανό τον χορεύανε τότε; Απ. Ναι, τότε ήταν μάλλον, πριγιανό χορεύαν τότε, στην αρχή που ήμουνα μικρός, πιτσιρικάς. Ερ. Όχι, όταν βγαίνουν απ την εκκλησία, υπήρχε κάποιος ειδικός χορός που προτιμούσαν; Ποιος είναι ο παραδοσιακός χορός που πρέπει να χορεύεται εκεί; Απ. Συρτό, οι περισσότεροι διαλέγουν συρτό. Ερ. Όχι τώρα, μιλάμε για παλιότερα. Δηλαδή, όταν ήσουν μικρό παιδί, ποιο ήταν τοπικό έθιμο εδώ πέρα να χορεύουν, πώς τον λέγαν; Τον λέγαν χορό της νύφης; Απ. Όχι, δεν τον λέγαν χορό της νύφης, τον λέγαν απλώς συρτό. Ερ. Όχι το χορό. Αυτό που κάναν όταν βγαίναν έξω απ την εκκλησία, το χορό αυτό. Γενικά την διαδικασία του χορού. Το λέγαν ότι τώρα θα κάνουμε το χορό της νύφης; Απ. Ε, ναι. Σε άλλα χωριά το λέγανε, σε άλλα δεν το λέγανε. Απλώς λέγανε ότι είχανε έθιμο έξω απ την εκκλησία να χορεύουνε τον πρώτο χορό το αντρόγυνο και οι συγγενείς, συμπεθέροι. Ερ. Υπήρχε έθιμο να χορεύουν κάποιο συγκεκριμένο χορό ή όποιο θέλανε; Απ. Όποιο θέλανε. Πολλές φορές η νύφη δεν χόρευε συρτό και λέει «παίξε ένα σιγανό». Έκανε το ίδιο ό,τι διαλέγανε. Ερ. Ερωτόκριτο τραγουδούσατε εδώ; Απ. Ναι, τραγουδούσαμε από παλιά. Ερ. Πότε; Απ. Απ όταν ήμουνα παιδί εγώ θυμάμαι ηλικιωμένους ανθρώπους και τραγουδούσαν τον ξέρανε. 32

Ερ. Σε κάποια συγκεκριμένη περίσταση ή έτσι; Απ. Έτσι, καμιά φορά στο γλέντι, στο ενδιάμεσο ή κάποια ώρα έπιανε λίγο κι έπαιζε Ερωτόκριτο. Ερ. Σε τι μελωδία, με κοντυλιές; Απ. Όχι, έχει σκοπό δικό του. Ερ. Πόσες μελωδίες Ερωτόκριτου ξέρετε; Απ. Στον Ερωτόκριτο δεν μπορούμε να κάνουμε μεγάλες παραλλαγές, είναι σχεδόν πάντα το ίδιο. Ερ. Δεν υπάρχει καμία παλιά ή καμία νεότερη; Απ. Όχι. Ερ. Σ αυτή την μελωδία του Ερωτόκριτου βάζατε κι άλλα λόγια εκτός από Ερωτόκριτο; Απ. Όχι. Ερ. Ήτανε μόνο για τον Ερωτόκριτο; Απ. Μόνο για τον Ερωτόκριτο είχε βγει αυτό. Ερ. Στο σπίτι παίζατε μόνος σας βιολί; Απ. Πώς; Ερ. Ωραία. Όταν τύχαινε να σαστε λυπημένος, είχατε κάποια στενοχώρια παίζατε βιολί; Απ. Ναι. Ερ. Τι παίζατε; Τι σας ερχόταν να παίξετε; Απ. Ε, ό,τι μου ερχόταν εκείνη την ώρα, πάντως πιστεύω ότι κάθε φορά έφτιαχνε το κέφι. Το να χεις νεύρα και το να χεις στενοχώρια και κάτσεις λίγο στη μουσική, επανέρχεσαι πάλι φυσιολογικά. Ερ. Ναι, αλλά λέει ο Σπύρος ότι ξέρεις κοντυλιές, ξέρεις συρτά, ξέρεις ευρωπαϊκά, εκείνη την ώρα ποια απ όλα αυτά προτιμούσες κι έλεγες θα μου φτιάξει αυτό το κέφι; Απ. Μα δεν το πιάνω με την έννοια να πάω να μου φτιάξει το κέφι, απλώς καθίζω και ό,τι μου κατέβει. Ή θ αρχίσω από συρτά, ή θ αρχίσω από κοντυλιές, ή θα παίξω κάτι. 33

Ερ. Και τι σου βγαίνει εκείνη τη στιγμή; Έχεις προσέξει να δεις τι σου βγαίνει να παίξεις; Σου βγαίνουν, ας πούμε, κάποιοι παραπονιάρικοι σκοποί, τι σου βγαίνει; Απ. Όχι, παίζεις αυτά που ξέρεις, απλώς επειδή είσαι λυπημένος τα παίζεις λίγο μαλακά στην αρχή. Ερ. Να την κάνω διαφορετικά την ερώτηση. Αν είσαστε χαρούμενος, πάλι την ίδια διαδικασία θα κάνετε; Απ. Πάλι την ίδια θα κάνω. Αυτά τα πράματα που ξέρω, αυτά θα παίξω, δηλαδή, δεν υπάρχει διαβάθμιση, να πεις αυτά είναι λυπητερά. Ερ. Εμένα αν με ρωτήσετε όταν είμαι χαρούμενος θα παίξω ένα εμβατήριο. Απ. Όχι. Αυτά τα πράγματα που παίζει ο καθένας, είτε λυπημένος είναι, είτε είναι χαρούμενος. Απλά όταν είσαι λυπημένος, τουλάχιστον σε μένα, μου φτιάχνει το κέφι. Ερ. Δηλαδή δεν είχατε ένα σκοπό που να σας θυμίζει κάτι; Απ. Όχι, προς Θεού όχι. Ερ. Αν σας ρωτούσε κάποιος και σας έλεγε, παίξε μου κοντυλιές της νύχτας, τι θα του παίζατε εσείς; Απ. Ε, ναι ξέρω ποιες είναι οι κοντυλιές. Ερ. Ποιες είναι οι κοντυλιές; Απ. Είναι οι κοντυλιές του λα, είναι πιο γλυκές. Ερ. Και λέγονται και κάπως αλλιώς νομίζω οι κοντυλιές του λα; Απ. Της νύχτας; Ερ. Μήπως λέγονται ανοιχτές; Απ. Και ανοιχτές, το ίδιο είναι. Ερ. Υπάρχουνε και κλειστές κοντυλιές; Απ. Όχι, απλά όπως είπαμε, επειδή στην αρχή δεν ξέραμε νότες και επειδή ήταν η χορδή λα ανοιχτά εκεί ετελειώνανε οι χορδές το κάθε γύρισμα, τις λέγαμε ανοιχτές. 34