Το άρθρο αναλύει την πολιτική προέλευση της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής

H AKMH THΣ ΠAPAKMHΣ Του Ελευθερίου Μιχαήλ* Σύνοψη Το άρθρο αναλύει την πολιτική προέλευση της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης και τις διαφορετικές αντιδράσεις σε αυτήν την πρόκληση από τις ΗΠΑ και άλλα κράτη.ο μονόδρομος της νεοφιλελεύθερης σκέψης αποδεικνύεται αδιέξοδος και χωρίς μέλλον καθώς η κοινωνική απορύθμιση έχει φθάσει σε επικίνδυνο σημείο. Abstract The article analyzes the political origin of the financial crisis and the different reactions to the challenge based on the USA and other countries.there is no way out if we insist on the neo liberal principles and ignore the danger of social deregulation. Εισαγωγικές Σκέψεις Η τελευταία δεκαετία του 20 ου αιώνα και η πρώτη του 21 ου σημαδεύθηκαν από το ί- διο φαινόμενο με διαφορετική ένταση και γεωγραφική επίδραση. Ο όρος «χρηματοπιστωτική κρίση» εισέβαλε βιαίως στην αμερικανική και ευρωπαϊκή πραγματικότητα ενώ τείνει να μετατραπεί σε σλόγκαν από την συνεχή χρησιμοποίησή του σε θέματα σχετικά και μη. Τα μηνύματα γι αυτό που ζούμε σήμερα είχαν δοθεί τουλάχιστον μια δεκαετία νωρίτερα από μια ασιατική γωνιά του πλανήτη αλλά δεν εισακούσθηκαν ή καλύτερα δεν αξιολογήθηκαν επαρκώς. Βέβαια η ασιατική κρίση δεν ήταν η μοναδική καθώς και άλλα μέρη του πλανήτη όπως η Λατινική Αμερική και η Ρωσία δοκιμάσθηκαν. Το αξιοσημείωτο της σημερινής κρίσης είναι ότι ο «εχθρός» δεν βρίσκεται «προ των πυλών» αλλά ήδη έχει πλήξει την καρδιά του καπιταλιστικού συστήματος επηρεάζοντας παραδοσιακές μητροπόλεις του νεοφιλελευθερισμού. * Ο Ελευθέριος Μιχαήλ είναι Πολιτικός Επιστήμονας. EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 69

Οι ασιατικές «τίγρεις» Τα διθυραμβικά σχόλια και ο θαυμασμός για μια ομάδα κρατών της Ν.Α Ασίας επηρεασμένα σαφώς από την (τότε) πρόσφατη κατάρρευση του κομμουνισμού και την νεοφιλελεύθερη εμμονή που την ακολούθησε έδωσαν την θέση τους στον σκεπτικισμό και την απορία για την κατάρρευση των τίγρεων στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990. Ο Paul Krugman έγκαιρα είχε διατυπώσει τις επιφυλάξεις του για τον «καλπασμό» των οικονομιών αυτών προχωρώντας μάλιστα και σε ιστορική σύγκριση με το μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης του σοβιετικού κομμουνισμού. Παρά τις εμφανείς διαφορές εντοπίζει μια κρίσιμη ομοιότητα λαμβάνοντας υπόψη το παράδειγμα της Σιγκαπούρης- Η δύναμη της ασιατικής ανάπτυξης εστιάζεται στην ε- ξαιρετική αύξηση των εισροών όπως η εργασία και το κεφάλαιο και όχι στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας. Τέτοια μοντέλα ανάπτυξης έχουν θεαματικές ανόδους και καθόδους-όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο νομπελίστας οικονομολόγος 1 «..Στην περασμένη γενιά το ποσοστό των απασχολούμενων διπλασιάστηκε άρα δεν μπορεί να διπλασιασθεί ξανά. Ένα ημι-εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό έχει αντικατασταθεί από ένα άλλο στο ο- ποίο η πλειοψηφία των εργατών έχουν απολυτήριο γυμνασίου -είναι μάλλον απίθανο ότι στην επόμενη γενιά οι περισσότεροι κάτοικοι της Σιγκαπούρης θα είναι κάτοχοι διδακτορικών». Εξαίρεση σ αυτό το προβληματικό μοντέλο ανάπτυξης των χωρών της περιοχής α- ποτελεί η Ιαπωνία παρά τις όποιες αδυναμίες μπορεί να εντοπισθούν και εκεί. Το ζητούμενο αυτής της ενότητας της ανάλυσης όμως δεν είναι μια τυπική οικονομοτεχνική προσέγγιση για το τι συνέβη εκεί αλλά κάποια μαθήματα πολιτικής που σήμερα είναι πιο επίκαιρα από πότε. Άξιο προσοχής είναι το γεγονός ότι πριν ξεσπάσει η κρίση τίποτα δεν προμήνυε την συνέχεια αφού οι προϋπολογισμοί των χωρών της περιοχής ήταν ισορροπημένοι ενώ και η ανεργία δεν ήταν σε επίπεδα που να χρειάζεται να εγκαταλειφθεί το σφιχτό δημοσιονομικό πλαίσιο λειτουργίας που με την σειρά του εξασφάλιζε χαμηλό πληθωρισμό. Αυτό που ξέφυγε από τον προβλεπόμενο θεσμικό έλεγχο και δημιούργησε το πρόβλημα είναι ότι διάφορες «χρηματοπιστωτικές εταιρείες» δηλαδή μη τραπεζικές επιχειρήσεις που δανείζονταν κυρίως σε δολάρια για μικρό χρονικό διάστημα και στη συνέχεια δάνειζαν αυτά τα χρήματα σε κερδοσκόπους προκειμένου να επενδύσουν όχι μόνο σε ακίνητα αλλά και σε άυλα περιουσιακά στοιχεία σύνθετης φύσης. Αυτή η οικονομική υπερβολή δημιούργησε ένα άλλο πληθωρισμό, αυτό των περιουσιακών στοιχείων με α- ποτέλεσμα η κρίση των νομισμάτων να είναι σύμπτωμα και όχι η αιτία του κακού(krugman,1998). Η οικονομική παγκοσμιοποίηση κινείται απορυθμισμένα και ανεξέλεγκτα θέτοντας την κοινωνική εξισορρόπηση και δικαιοσύνη σε ένα πολιτικό ασταθές που μόνο από δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις μπορεί να περιορισθεί ώστε να μην λάβει τις επικίνδυνες διαστάσεις ενός άγριου καπιταλισμού με διαφθορά και την ιδιωτική οικονομία ε- κτός οποιουδήποτε πραγματικού ελέγχου. Η χώρα με το πιο διεφθαρμένο καθεστώς της περιοχής, η Ινδονησία του Suharto υπέστη μια σαρωτική επέλαση της κρίσης ενώ η πιο δημοκρατική χώρα της περιοχής δηλαδή η Ιαπωνία είχε και τα λιγότερα προβλήματα. Στο ενδιάμεσο βρέθηκαν η Νότιος Κορέα και η Ταϋλάνδη προσπαθώντας να ξεπεράσουν φαινόμενα αυταρχισμού και κατάχρησης εξουσίας 2. 70 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

Ο όρος «χρηματοπιστωτική κρίση» δεν είναι κάτι αόριστο, πραγματοποιείται όμως με διαφορετικούς τρόπους και πάντα με ένα κοινό παρανομαστή.την αδιαφορία για το κοινωνικά δίκαιο και ένα κράτος απλό παρατηρητή των εξελίξεων ή ακόμα χειρότερα συμμέτοχο σε παιχνίδια διαφθοράς παρέχοντας εγγυήσεις στις τράπεζες και στις χρηματιστικές επιχειρήσεις για επενδύσεις με υψηλότατο ρίσκο. Η Ν.Α Ασία έγινε δέκτης πρωτοφανών βιομηχανικών και κατασκευαστικών επενδύσεων με αμφίβολη όμως προοπτική, χρηματιστική και τραπεζική κερδοσκοπία προετοίμαζαν το αμέσως επόμενο στάδιο που δεν ήταν άλλο από αυτό της ξαφνικής και απότομης υποχώρησης. Οι παρεμβάσεις του ΔΝΤ ή των κεντρικών τραπεζών σε εθνικό επίπεδο μπορεί να αμβλύνουν τις επιπτώσεις αυτών των πρακτικών και να φαίνεται ότι αποκαθιστούν ένα μέρος κοινωνικής δικαιοσύνης αλλά στην ουσία αποτελούν μέρος του προβλήματος και όχι λύση του. Καλούνται οι μικρομεσαίοι να συνδράμουν για την επούλωση μιας οικονομικής αιμορραγίας που προκλήθηκε από κερδοσκοπικές κινήσεις ατόμων που έχουν την απαίτηση να απολαμβάνουν τα κέρδη των κινήσεων υψηλού ρίσκου αλλά όχι και το κόστος που με μεγάλη ικανοποίηση βλέπουν να διαχέεται στο κοινωνικό σύνολο. Τα έσοδα από χρηματιστικές κεφαλαιακές πράξεις τυγχάνουν πληθώρας φοροαπαλλαγών θεσπισμένων ή de facto.ο Τάσος Γιαννίτσης(1999,σελ 28) γράφει χαρακτηριστικά «Η αποδοχή μιας κοινωνίας υψηλών κινδύνων σημαίνει ταυτόχρονα την λογική αποδοχή της ανισότητας, του τυχαίου, της υποταγής σε μηχανισμούς τύπου καζίνου, ό- που τα κέρδη κατανέμονται σε όσους έχουν την ικανότητα να παίζουν ίσως και σε όσους παίζουν με σημαδεμένη τράπουλα». Μια κοινωνία «καζίνο» όπου ο καθένας θα αφήνεται στην τύχη του είναι μια κοινωνία αντιδημοκρατική με έντονα στοιχεία διάβρωσης των θεσμών ελέγχου. Η συνεχής κινητικότητα του κεφαλαίου και ο κίνδυνος απώλειάς του αφού εύκολα μπορεί να μετατοπισθεί σε άλλες αγορές με λιγότερους ή ευνοϊκότερους ρυθμιστικούς κανόνες δεν μπορεί να αποτελεί το άλλοθι για διαιώνιση επικίνδυνων καταστάσεων. Απεναντίας αποτελεί τον καλύτερο λόγο για διεθνή έλεγχο των βραχυπρόθεσμων, τυχοδιωκτικών και κερδοσκοπικών κινήσεων κεφαλαίου. Ο Kevin Phillips(1997) παραθέτει υπολογισμούς στους οποίους η θέσπιση ενός ελάχιστου φόρου στις σχετικές χρηματιστηριακές πράξεις θα απέφερε 20 με 30 δις δολάρια ετησίως στην αμερικανική οικονομία. Ουσιαστικά αυτό που αντιλαμβανόμαστε από την ασιατική κρίση είναι ότι δεν φταίει η πράγματι επιθετική φύση της οικονομικής παγκοσμιοποίησης αλλά ο τρόπος που έ- να κράτος ή μια ένωση κρατών επιλέγει να συμμετέχει σε αυτήν. Οι περισσότερες των περιπτώσεων υπέκυψαν στην μοιραία γοητεία του νεοφιλελευθερισμού και της αυτορρύθμισης των αγορών. Ο Ε.Kapstein(1996) αναλύοντας και το ευρωπαϊκό παράδειγμα, συνυπογράφει αυτήν την προσέγγιση και καταλογίζει τα δεινά που ταλαιπωρούν την Γηραιά ήπειρο όχι στο ότι συμμετέχει σε ένα διεθνοποιημένο περιβάλλον αλλά στον τρόπο πολιτικής προσαρμογής που επέλεξε να το κάνει. Ουδείς αμφισβητεί την χρησιμότητα των περιοριστικών δημοσιονομικών πολιτικών αλλά όχι σε τέτοιο βαθμό που τελικά πλήττουν την απασχόληση. Παραθέτοντας το επιτυχημένο παράδειγμα ενός οργανισμού που χρειάζεται δίαιτα προκειμένου να βελτιώσει την υγεία του και την φυσική του κατάσταση όμως από ένα σημείο και μετά καθιστά την δίαιτα σημαντικότερη του σκοπού με αποτέλεσμα να επιστρέφει σε παθολογικές καταστάσεις, προσπαθεί να μας εξηγήσει τα σημερινά αδιέξοδα. EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 71

Η οικονομική ιστορία έχει ήδη δείξει ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος της μεταπολεμικής περιόδου, η Ιαπωνία είχε μεγαλύτερο έλλειμμα από αυτό των ΗΠΑ αλλά συγχρόνως κατέγραφε χαμηλότερο πληθωρισμό. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί με βάση την περίφημη ιαπωνική αξιοπιστία η οποία «μεταδίδει» και στις αγορές ένα αίσθημα σιγουριάς ότι δηλαδή βρίσκεται σε θέση να εξοφλήσει τις όποιες δανειακές της υποχρεώσεις. Μια συνετή και ελεγχομένη δημοσιονομική χαλάρωση δεν είναι απαραίτητο ότι θα δημιουργήσει πληθωρισμό αλλά κρίνεται απαραίτητη προκειμένου να μην «μεταδοθεί» η κρίση στην απασχόληση και έχουμε τα φαινόμενα διψήφιας ανεργίας, κατάστασης ε- ξίσου επικίνδυνης με τον διψήφιο πληθωρισμό. Αδιάφορα από τα εθνικά παραδείγματα που ακολουθήσαμε και άλλα που θα μπορούσαν να αναφερθούν διακρίναμε κάποια κοινά χαρακτηριστικά που οδήγησαν σε αυτό που ονομάσαμε «ακμή της παρακμής» και αυτά είναι η διαφθορά και η έλλειψη κρατικού ελέγχου στις κερδοσκοπικές τάσεις των αγορών, η εμμονή σε μια «υγιή» νομισματική πολιτική και ισορροπημένους προϋπολογισμούς και η μεταφορά του κόστους της κρίσης στο κοινωνικό σύνολο σε αντίθεση με τα κέρδη που γίνονται κτήμα μιας ελίτ. Ας περάσουμε όμως και στο αμερικανικό παράδειγμα που συγκεντρώνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς όπως αναφέραμε και εισαγωγικά ενώ ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται α- πό εγγενείς κρίσεις και αδυναμίες που συνήθως ξεπερνιούνται και επιβεβαιώνουν την κυριαρχία του για πρώτη φορά φαίνεται η κρίση να ταλανίζει δομικά τα καθιερωμένα. Η αμερικανική περίπτωση Η αρχή του ντόμινο της καταστροφικής κρίσης πρέπει να αναζητηθεί στο καλοκαίρι του 2007 ενώ και οι πρώτοι οιωνοί του 2008 έδειχναν ξεκάθαρα τη συνέχεια όταν η Bank of America εξαγοράζει την Countrywide Financial έναντι 4,1δις δολαρίων καθώς η δανείστρια ενυπόθηκων δανείων παρουσίασε προβλήματα ρευστότητας εξαιτίας των δανείων που είχε χορηγήσει σε άτομα μειωμένης πιστοληπτικής ικανότητας(11/1/2008). Το καλοκαίρι του ίδιου έτους οι αμερικανικές αρχές κλείνουν την IndyMac Bancrop καθώς οι καταθέτες της απέσυραν πάνω από 1δις δολάρια σε διάστημα 10 ημερών ενώ κρατικοποιούνται οι δύο μεγαλύτερες εκδότριες ενυπόθηκων δανείων Fannie Mae και Freddie Mac σε μια προσπάθεια σωτηρίας της καταρρέουσας αγοράς κατοικίας. Το φθινόπωρο η Merrill Lynch πωλείται στην Bank of America και η Fed εξαγοράζει το 80% της AIG έναντι 85 δις δολαρίων ενώ την 20 η /9/2008 ανακοινώνεται το σχέδιο διάσωσης των τραπεζών ύψους 700δις. Παρόλα αυτά η Lehman Brothers αφέθηκε στην τύχη της και η πτώχευσή της αποτελεί την μεγαλύτερη χρεοκοπία στην ιστορία των ΗΠΑ. Δε θα επεκταθούμε άλλο σε σχετικά στοιχεία απλά επιλέξαμε κάποια ενδεικτικά για να δείξουμε το μέγεθος της καταστροφής. Το πρόβλημα γεννήθηκε από την αλόγιστη χορήγηση στεγαστικών δανείων που δημιούργησε μια ολόκληρη «φούσκα»(bubble) οικονομικής δραστηριότητας με προδιαγεγραμμένο τέλος. Περίπου 3 εκατομμύρια Αμερικανοί έχασαν το σπίτι τους την χρονιά που πέρασε και μαζί τις αποταμιεύσεις μιας ολόκληρης ζωής. Η χορήγηση των δανείων γινόταν με επισφαλή κριτήρια ενώ σε ορισμένες των περιπτώσεων δεν χρειαζόταν καν να βεβαιώσει το εισόδημά του ο ενδιαφερόμενος με αποτέλεσμα να διοχετεύεται άφθονο χρήμα στην αγορά των ακινήτων, το οποίο με την σειρά του τροφοδοτούσε την κατανάλωση και την απασχόληση αλλά ήταν φανερό ότι αυτή η ευφορία δεν θα διαρκούσε για πάντα. 72 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

Υιοθετήθηκε ένας τρόπος ζωής που στηρίζεται σε εύκολα δανειζόμενο χρήμα που δύσκολα αποπληρώνεται. Ο αντίλογος της «ατομικής ευθύνης» δηλαδή ότι και πάλι τα άτομα είναι υπεύθυνα για την ατυχή κατάληξη και χρεοκοπία τους αφού κανείς δεν τα υποχρέωσε να δανεισθούν μπορεί να φαίνεται λογικός και βάσιμος αλλά μια καλύτερη ματιά σε αμερικανικά δεδομένα δημιουργεί εκπλήξεις και καταρρίπτει αυτούς τους ι- σχυρισμούς. O Krugman(2008,σελ 394-395) παραθέτοντας στοιχεία από μελέτες αναφορικά με την αύξηση των χρεοκοπιών στις ΗΠΑ και μάλιστα πριν το ξέσπασμα της κρίσης συμπεραίνει ότι το πρόβλημα δεν έγκειται στο ότι τα άτομα ξοδεύουν αλόγιστα σε πολυτελή είδη που δεν χρειάζονται αλλά στις αυξημένες δαπάνες για κατοικία οι οποίες με τη σειρά τους οφείλονται στον ανταγωνισμό των γονιών να βρεθούν σε περιοχές με φημισμένα σχολεία προκειμένου να εξασφαλίσουν ένα καλύτερο μέλλον στα παιδιά τους. Οι αμερικανικές αρχές αντέδρασαν με δύο τρόπους προσπαθώντας να σταματήσουν την κατάρρευση. Μειώνοντας τα επιτόκια και παρέχοντας «ενέσεις» ρευστότητας στο σύστημα. Η FED μείωσε τα επιτόκια από 5,5% τον Σεπτέμβριο του 2007 σε 0,25% τον Δεκέμβριο του 2008 ενώ δις δολάρια διοχετεύθηκαν στη διατραπεζική αγορά καθώς οι εμπορικές τράπεζες ήταν απρόθυμες να δανείσουν η μια στην άλλη γνωρίζοντας την αφερεγγυότητα που κυριαρχούσε στον τραπεζικό τομέα. Ο πρόεδρος Obama βλέποντας τη δραματική κατάσταση εκπόνησε το πρόγραμμα HAM(Home Affordable Modification) σε μια προσπάθεια να μειώσει τις κατασχέσεις. Η ουσία του έγκειται στο γεγονός ότι η μηναία δόση ρυθμίσθηκε κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μην υπερβαίνει το 1/3 του εισοδήματος του οφειλέτη με χαμηλότερα επιτόκια και επιμήκυνση της περιόδου αποπληρωμής. Για το πρόγραμμα είχαν ξοδευτεί 230 δις δολάρια μέχρι την 1 η Οκτωβρίου 2009 ενώ για ένα στεγαστικό διάρκειας 30 ετών το επιτόκιο έφθασε το 4,71% τις πρώτες ημέρες του περασμένου Δεκεμβρίου ιστορικό χαμηλό στην αμερικανική οικονομική ιστορία 3. Το επόμενο ερώτημα που τίθεται είναι εάν αυτά τα μέτρα είναι αναγκαία και ικανά για να σώσουν την κατάσταση. Θέμα δεν τίθεται για την αναγκαιότητα της κρατικής παρέμβασης η οποία όμως απειλείται από ένα δυσκολότερο εχθρό και αυτός είναι η ανεργία. Οι ευνοϊκές ρυθμίσεις για τους οφειλέτες είναι απαραίτητες αλλά θα καθιστούν κενές περιεχομένου εφόσον ο οφειλέτης απολέσει την κύρια πηγή εισοδήματος που είναι η εργασία. Τα νέα επίσης δεν είναι ευχάριστα.το 9,3% της μέσης ανεργίας του 2009 αναμένεται να ξεπεράσει το 10% την χρονιά που διανύουμε. Με έκπληξη διαπιστώνει κανείς ότι αυτήν τη φορά ούτε οι ΗΠΑ κατάφεραν να κρατήσουν υπό έλεγχο την επιθετική φύση της οικονομικής παγκοσμιοποίησης και έτσι υπέστησαν τα δεινά της αδυναμίας αυτής. Αυτό που πρέπει να συγκρατήσουμε είναι ότι η Αμερική αντέδρασε με ένα τελείως διαφορετικό τρόπο από αυτόν που απαιτούσε και επέβαλε όταν παρόμοιες κρίσεις ξεσπούσαν αλλού. Για να επιστρέψουμε στο παράδειγμα της Ν.Α Ασίας απαιτήθηκαν «αιματηρές» δημοσιονομικές προσαρμογές έστω και αν αυτό σήμαινε περικοπές στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των Ταϊλανδέζων σε μια περίοδο που το AIDS βρισκόταν σε επιδημική έξαρση ή έγιναν συστάσεις προς την Ινδονησία για ηπιότερη στάση προς τις Τράπεζες ενώ λίγη σημασία είχε πως θα επιβιώσουν χιλιάδες εξαθλιωμένοι Ινδονήσιοι. Αντίθετα η αμερικανική κυβέρνηση δρα και παρεμβαίνει αποφασιστικά ξοδεύοντας τεράστια ποσά που αναφέρθηκαν αναλυτικά στην εισαγωγή της ενότητας. Τι ακριβώς συμβαίνει; Το μοντέλο του αμερικανικού καπιταλισμού που θεωρήθηκε κυρίαρχο για EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 73

μια ολόκληρη εικοσαετία τουλάχιστον (1989-2009) και πέτυχε σαρωτική νίκη επί του αιώνιου ιστορικού αντιπάλου δέχθηκε πλήγμα ισοδύναμο με την πτώση του τείχους του Βερολίνου.Τότε όλοι κατάλαβαν ότι το μοντέλο του σοβιετικού κομμουνισμού είχε μπει σε ανεπίστρεπτη πορεία παρακμής. Τώρα οι πλέον φανατικοί οπαδοί του «αόρατου χεριού» ρύθμισης των αγορών του Adam Smith αποφάσισαν να πάρουν τις τύχες τους στα δικά τους χέρια. Ο Joseph Stiglitz αναφέρεται με αρκετή δόση ειρωνείας στο θρυλικό «αόρατο χέρι» και μας λέει ό- τι απλά δεν υπάρχει και γι αυτό δεν μπορούμε να το δούμε 4. Συμπερασματικές σκέψεις Κάθε κρίση αυτού του μεγέθους και αυτής της έντασης δεν μπορεί παρά να ξυπνήσει ι- δεολογικά πάθη και αναζητήσεις πολιτικής κληρονομιάς, κάτι που είναι απόλυτα θεμιτό. Δύσκολα θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς ότι ζούμε το τέλος του καπιταλισμού αλλά δε θα είναι ή δε θα πρέπει να είναι μακριά το τέλος του απρόσωπου και απάνθρωπου καπιταλισμού που κυριάρχησε μέχρι σήμερα. Αναλύσεις που προεξοφλούσαν το «τέλος της ιστορίας» δημιούργησαν αίσθηση, είχαν ευρύ εμπορικό και ιδεολογικό αντίκτυπο αλλά τελικά η ιστορία συνεχίζεται και θα συνεχίζεται. Ένα πρώτο ασφαλές συμπέρασμα είναι ότι χάθηκε η αίσθηση παντοδυναμίας του παρόντος συστήματος και αυτό προήρθε από των πρωτοφανή δοκιμασία των ΗΠΑ και τις εμφανείς αδυναμίες διαχείρισης του χρηματοπιστωτικού κινδύνου που επέδειξαν. Η αμερικανική ηγεμονική θέση στον παγκόσμιο καπιταλισμό πήγαζε όχι μόνο από την οικονομική ισχύ αλλά και από το ειδικό βάρος που είχε στην διαχείριση των χρηματοπιστωτικών κινδύνων. Η απώλεια της αμερικανικής αίγλης δημιουργεί περαιτέρω αστάθεια και αναζήτηση νέων στιβαρών κέντρων. Ο Joseph Stiglitz(2009) αναφέρει ότι τα φτωχά αφρικανικά κράτη στρέφονται πλέον για βοήθεια περισσότερο προς το Πεκίνο παρά προς την Ουάσιγκτον ενώ οι επενδύσεις υποδομών της Κίνας στην Αφρικανική ήπειρο υπερβαίνουν αυτές των ΗΠΑ. Η Ευρώπη μπήκε και αυτή σε περιπέτειες.το όραμα μιας πολιτικής και οικονομικής υπερδύναμης που θα δημιουργείτο μέσω της ΟΝΕ και με στάτους ανάλογο και γιατί όχι ανώτερο του αμερικανικού, αποδείχθηκε κατώτερο της πραγματικότητας. Ενώ ο ανταγωνισμός δεν παύει ν απελευθερώνεται στην γηραιά ήπειρο νέες επιχειρήσεις δεν ιδρύονται αλλά οι ήδη ισχυρές διαλύουν τις αδύναμες. Η κοινωνική συνοχή έχει ή- δη πληγεί σημαντικά λόγω της καλπάζουσας ανεργίας και μάλιστα πριν το ξέσπασμα της κρίσης ενώ το ευρωπαϊκό όραμα μετατράπηκε σε μια συνεχή προσπάθεια απλής σύγκλισης αυτοτελών εθνικών οικονομιών με την ΕΚΤ να παρουσιάζει αντιπληθωριστική εμμονή χωρίς τα εθνικά κράτη να μπορούν να αναπτύξουν νομισματική και δημοσιονομική πολιτική σε περιόδους δραματικά δύσκολες για τα χαμηλότερα στρώματα της κοινωνίας. Στην πραγματικότητα τα δυο αυτά «εργαλεία» έχουν αχρηστευθεί τόσο σε εθνικό αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο καθώς το σύστημα διαχείρισης του Ευρώ χαρακτηρίζεται α- πό σημαντικό πολιτικό έλλειμμα και μια υπερεθνική λειτουργία που δεν λαμβάνει υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κρατών-μελών(βεργόπουλος, 2000,Πελαγίδης,1997). Η ανάγκη απεμπλοκής από το Σύμφωνο σταθερότητας και μιας λογικής χαλάρωσής του είναι περισσότερο υπαρκτή από ποτέ. Διαφορετικά η κρίση θα μετατραπεί σε καταστροφή, η κοινωνική αστάθεια θα επεκτείνεται συνεχώς. 74 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

Εδώ βρίσκεται και το πολιτικό σημείο καμπής. Να μην μετατραπεί η κρίση σε καταστροφή, αργά αλλά σταθερά να επανέρχεται η κοινωνική ευστάθεια.η φύση της τρέχουσας κρίσης δεν επιτρέπεται κατά την γνώμη μας να νοηθεί ως μια απλή κυκλική οικονομική ύφεση.η φάση στην οποία εισήλθε το σύστημα χαρακτηρίζεται από βαθιά δομικά χαρακτηριστικά και πρέπει να αντιμετωπισθεί ανάλογα. Φαντάζει απίθανο να επιστρέψουμε σε εποχές προ του 1989 αλλά η συνεχιζόμενη α- πάθεια στον φονταμενταλισμό των αγορών θα είναι πολιτικά και κοινωνικά επώδυνη με πιθανότερο αποτέλεσμα την παράδοση των κοινωνικών στρωμάτων που υποφέρουν σε ακροδεξιές ρητορικές και πρακτικές. Το κράτος που αναθεματίσθηκε τις δυο τελευταίες δεκαετίες καλείται και πάλι να δώσει λύσεις. Μεγάλα δημόσια έργα με μαζικές προσλήψεις ανέργων, δίκαιη φορολόγηση των ανωτέρων εισοδημάτων και αυξήσεις ανάλογα με την παραγωγικότητα της εργασίας προκειμένου τα κέρδη να κατανέμονται καλύτερα ανάμεσα σε κεφαλαίο και εργασία. Ο νέος αμερικανικός προϋπολογισμός της κυβέρνησης Obama φθάνει το έλλειμμα σε 1,66τρις προκειμένου να επιτευχθεί η αναθέρμανση της οικονομίας. Ο Aμερικανός πρόεδρος δήλωσε χαρακτηριστικά «Υπό κανονικές συνθήκες ο στόχος θα ήταν να το μειώσουμε αλλά η σωτηρία μιας οικονομίας σε ελεύθερη πτώση κοστίζει» 5. Η οικονομική «ορθοδοξία» και οι «αμετάκλητες» και «δεδομένες» πολιτικές καθαιρούνται από την κοινωνική πραγματικότητα η οποία πιέζει ασφυκτικά. Η ιστορία προφανώς και δεν έχει τελειώσει. Απεναντίας ετοιμάζει νέα «κεφάλαια» τα οποία δεν γνωρίζουμε αν θα συνεχίζουν να έχουν δραματικό χαρακτήρα. Ως ιδανικό και πλέον αντιπροσωπευτικό απόσπασμα για το σημαντικό και το α- προσδιόριστο των εξελίξεων που έρχονται παραθέτω ένα μέρος από την σκέψη του Immanuel Wallerstein(2004,σελ 240),ο οποίος προσπαθούσε να διαγνώσει τις εξελίξεις μετά τον φιλελευθερισμό «Διότι είναι κάθε άλλο παρά εξασφαλισμένο ότι το τέλος αυτού του γεμάτου ανισότητες ιστορικού συστήματος θα καταλήξει σε κάποιο καλύτερο. Ο αγώνας είναι ανοιχτός σε όλα». Σε πιο πρόσφατη προσπάθεια του ίδιου αλλά και της Ιαπωνίδας καθηγήτριας Noriko Hama που παραθέτει ο Κώστας Βεργόπουλος(2008,σελ 8) γίνεται η διαπίστωση ότι αυτή την φορά δε θα μπορέσει να υπάρξει μια μέση λύση, ένας «τρίτος δρόμος». Είτε θα προκύψει ένας παγκόσμιος ολοκληρωτισμός με αυξημένη βία και καταστολή είτε ένα άλλο σύστημα δικαιότερο και περισσότερο αναδιανεμητικό που θα αποβάλλει τα χαρακτηριστικά εκμετάλλευσης και ασυδοσίας του παρόντος. Πολίτες, κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμοί έχουν πλέον την ιστορική και ηθική υ- ποχρέωση να κάνουν τα πάντα προκειμένου να ευδοκιμήσει το δεύτερο ενδεχόμενο. Σημειώσεις 1. Αναλυτικά οι σκέψεις του στο έργο του «Διεθνισμός για ευρεία κατανάλωση», σελ 226-252 2. Για την σημασία της έλλειψης των δημοκρατικών αξιών στην εκδήλωση της ασιατικής κρίσης, Patrick Smith What East Asia needs is more democracy 3. Όλα τα στοιχεία που αναφέρονται έχουν αντληθεί από το Bloomberg.com 4. Συνέντευξη στην China Daily(31/12/2009),www.chinadaily.com.cn 5. Με έλλειμμα ρεκόρ 1,66 τρις ο προϋπολογισμός του Obama,www.in.gr EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 75

Ελληνική Βιβλιογραφία 1. Βεργόπουλος, Κ.(2008),Το ζήτημα του τέλους του καπιταλισμού, Ελευθεροτυπία (24/10). 2. Βεργόπουλος, Κ.(2000),Ποιος φοβάται την Ευρώπη-Ανατομία ενός Μύθου, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη. 3. Γιαννίτσης, Τ. (1999),Εισαγωγή στο έργο των Lafontaine-Muller Μη φοβάστε την παγκοσμιοποίηση, Εκδόσεις Πόλις. 4. Krugman, P. (2008), Η συνείδηση ενός προοδευτικού, Εκδόσεις Πόλις 5. Krugman, P. (2000), Διεθνισμός για ευρεία κατανάλωση, Εκδόσεις Πόλις. 6. Πελαγίδης, Θ.(1997), Η Ευρωπαϊκή Ύφεση και η «άλλη πολιτική»,εκδόσεις Παπαζήση. 7. Waller stein, I. (2004), Μετά τον φιλελευθερισμό, Εκδόσεις Ηλέκτρα. Διεθνής Βιβλιογραφία 1. Howley, K. (2010), Obama Housing Rescue Threatened by Foreclosures, Unemployment, www.bloomberg.com (29/1) 2. Kapstein, E. (1996), Workers and the World Economy: Breaking the Postwar Bargain, Foreign Affairs May/June 1996. 3. Krugman, P. (1998), What happened to Asia?, http://web.mit.edu/krugman/www/ DISINTER.html 4. Phillips, K. (1997), Don t expect socialism for investors to go on forever, International Herald Tribune 31/12/97. 5. Smith,P. (1997), What East Asia Really needs is democracy, The New York Times(11/12/1997). 6. Stiglitz, J (2009), Harsh lessons we may need to learn again, China Daily (www.chinadaily.com.cn). 7. Stiglitz J (2009), Wall Street s Toxic Message, VANITYFAIR (July). 76 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN