Εσπερίδα ΤΕΕ-ΠΣΧΜ «Ορολογία & Τυποποίηση στη Χημική Μηχανική» Τετάρτη 1 Απριλίου 2009 Η ΔΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΧΑΟΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ 1. Εισαγωγή Δ. Μαρίνος Κουρής Η γλώσσα είναι ένα μεγάλο ποτάμι, εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος Από το Διάλογο του Δ. Σολωμού. Η διάχυση της επιστημονικής πληροφορίας αποτελεί αναγκαιότητα για την παραγωγή επιστημονικής γνώσης. Παράλληλα τροφοδοτεί την τεχνολογική ανάπτυξη, την εκπαίδευση και την επιστημονική συνεργασία σε διεθνές επίπεδο με τη δημιουργία οικονομιών κλίμακας. Ανεξάρτητα των μέσων που χρησιμοποιούνται για τη διάχυση της επιστημονικής πληροφορίας, καθοριστική σημασία για το αποτέλεσμα έχει ο βαθμός χρήσης της Ορολογίας / Τυποποίησης. Η ανάπτυξη της Ορολογίας είναι δυνατό να θεωρηθεί ότι προσδιορίζει αλλά και προσδιορίζεται από το βαθμό τεχνολογικής ανάπτυξης μιας χώρας, ενώ ταυτόχρονα αντανακλά την παραγωγή επιστημονικής γνώσης, αλλά και τις τεχνολογικές ανάγκες που υπάρχουν. Είναι απαραίτητο να επισημανθεί ότι η Ορολογία αποτελεί, έμμεσα, μέτρο της ανάπτυξης της γλώσσας. Στη σημερινή εποχή των πολλαπλών μέσων επικοινωνίας με τις ασύλληπτες ταχύτητες η διάχυση της επιστημονικής πληροφορίας εμφανίζει εξαιρετικά μεγάλο όγκο δεδομένων, αλλά ταυτόχρονα συνοδεύεται από προβληματικές καταστάσεις. Σε μερικές δε περιπτώσεις δημιουργούνται παθογένειες που οδηγούν σε χαοτικές συνθήκες, με συνέπεια να περιορίζονται τα αποτελέσματα της επιδιωκόμενης διάχυσης. Η ελληνική περίπτωση αναφορικά με την Ορολογία και τη διάχυση της επιστημονικής πληροφορίας ακολουθεί τις γενικές διεθνείς τάσεις που επισημάνθηκαν προηγούμενα. Στο πλαίσιο αυτό μας δίνεται η δυνατότητα να εξετάσουμε τι συμβαίνει ειδικότερα με την Ορολογία / Τυποποίηση στη Χημική Μηχανική τη χρονική περίοδο από τις πρώτες συστηματικές προσπάθειες (στα τέλη της δεκαετίας του 70) μέχρι σήμερα. Η εμπειρία που συγκεντρώθηκε το χρονικό αυτό διάστημα είναι ιδιαίτερα αξιόλογη και αποτελεί μια σημαντική βάση για εξαγωγή συμπερασμάτων αλλά και για διαμόρφωση προτάσεων που θα προωθήσουν την ανάπτυξη της Ορολογίας στον τομέα της Χημικής Μηχανικής. 2. Η επικοινωνιακή λειτουργία της Ορολογίας / Τυποποίησης Ο βασικός σκοπός του επιστημονικού λόγου, σύμφωνα με τους Gopen & Swan (1990), δεν είναι απλά η παρουσίαση της πληροφορίας και της ιδέας αλλά η ουσιαστική επικοινωνία. Είναι εξ άλλου γνωστό ότι η συνεισφορά του επιστημονικού κλάδου της Ορολογίας είναι κύρια η επικοινωνιακή της λειτουργία. Συγκεκριμένα, η παραγόμενη επιστημονική γνώση διαχέεται μέσω του μηχανισμού Ορολογίας / Τυποποίησης σε διάφορα σύνολα αποδεκτών. Η διαδικασία αυτή συνεχίζεται και σε άλλες γλώσσες εκτός εκείνης της πρωτογενούς παραγωγής της γνώσης. Μια διαγραμματική απεικόνιση της διάχυσης της επιστημονικής πληροφορίας δίνεται στο Σχήμα 1.
Παραγωγή Γνώσης Επικοινωνιακή λειτουργία Διάχυση Πληροφορίας Μηχανισμός Ορολογίας - Τυποποίησης Σύνολα Αποδεκτών Συνέχιση της διάχυσης σε άλλες γλώσσες Γλώσσα πρωτογενούς παραγωγής Σχήμα 1. Διαδικασία διάχυσης επιστημονικής πληροφορίας Ένα σημαντικό ζήτημα σε αυτή την επικοινωνιακή λειτουργία είναι να προσδιοριστούν ο βαθμός επιτυχίας αλλά και οι παράγοντες που τον καθορίζουν. Η επιτυχία είναι ανάλογη του πλήθους των αποδεκτών που προσλαμβάνουν ακριβώς ό,τι ο συγγραφέας της επιστημονικής πληροφορίας είχε κατά νου. Στην περίπτωση άλλης γλώσσας η επικοινωνιακή λειτουργία είναι επιτυχής, αν ο αποδέκτης διαμορφώνει ταυτόσημη γνώση με εκείνον της γλώσσας πρωτογενούς παραγωγής. Οι παράγοντες που καθορίζουν το βαθμό επιτυχίας αποτελούν και τα συστατικά στοιχεία της μεθοδολογίας του επιστημονικού κλάδου της Ορολογίας. Συγκεκριμένα αν η έννοια που περιγράφει ένα επιστημονικό αντικείμενο αποδίδεται μονοσήμαντα με ορισμένο όρο, σύμβολο, απεικόνιση (ή συνδυασμό αυτών), τότε η επιτυχία της επικοινωνιακής λειτουργάς είναι δεδομένη. Στο Σχήμα 2 απεικονίζονται οι παράγοντες επιτυχίας και η διαδικασία του μονοσήμαντου προσδιορισμού, όπου για κάθε επιστημονικό αντικείμενο αντιστοιχεί μία έννοια που δηλώνεται αποκλειστικά με έναν όρο, σύμβολο κ.λ.π. και αντίστροφα. Επιστημονικό Αντικείμενο Έννοια Δηλωτικός Προσδιορισμός Όρος Σύμβολο Απεικόνιση Συνδυασμός κ.ά. Μονοσήμαντος Προσδιορισμός Σχήμα 2. Διαδικασία δηλωτικού προσδιορισμού Σε κάθε περίπτωση η επιτυχής λειτουργία της επικοινωνίας μέσω της Ορολογίας / Τυποποίησης προσδιορίζεται από το αν και κατά πόσο είναι ταυτόσημη η πρόσληψη μίας έννοιας ανεξάρτητα αποδέκτη και γλώσσας, σε διαφορετική περίπτωση δημιουργούνται φαινόμενα παθογένειας. 3. Η ενυπάρχουσα προβληματικότητα Η όλη διαδικασία της κρίσιμης και αναγκαίας επικοινωνίας της επιστημονικής πληροφορίας (μέσω Ορολογίας / Τυποποίησης) δεν είναι απαλλαγμένη προβλημάτων, τα οποία δημιουργούνται από τα χαρακτηριστικά που εμφανίζει στις σημερινές συνθήκες η επιστημονική παραγωγή. Με άλλα λόγια η παρατηρούμενη προβληματικότητα είναι συστατικό στοιχείο του επιστημονικού λόγου. 2
Βασικό γνώρισμα της εποχής μας είναι οι υψηλοί ρυθμοί παραγωγής επιστημονικής γνώσης, που βαίνουν συνεχώς αυξανόμενοι, με συνέπεια η διάχυση και στη συνέχεια η διαχείριση των πληροφοριών να δημιουργούν ασφυκτικές συνθήκες ειδικότερα στη διαδικασία αξιολόγησης της πληροφορίας (π.χ. διάκριση του σημαντικού από το μη σημαντικό, αναγνώριση του πραγματικά νέου). Παράλληλα με την αύξηση του όγκου της παραγωγής παρατηρείται και αύξηση της πολυπλοκότητας. Έτσι, οι έννοιες γίνονται συνθετότερες και η ταυτοποίησή τους δυσκολότερη. Η Ορολογία / Τυποποίηση θα ήταν δυνατόν να περιορίσει αποτελεσματικά τα προηγούμενα προβλήματα, εφ όσον σε διεθνές επίπεδο είχε αποκατασταθεί ένας αποτελεσματικός μηχανισμός αυτοματισμού στο μονοσήμαντο προσδιορισμό των επιστημονικών αντικειμένων (βλ. Σχήμα 2). Αντί αυτού, που αντικειμενικά είναι δυνατό να θεωρηθεί ανέφικτο, εκείνο που στην πράξη συμβαίνει είναι το έργο της Ορολογίας να αναλαμβάνεται εξ ανάγκης από τους ερευνητές της επιστημονικής παραγωγής, οι οποίοι δεν γνωρίζουν (και ούτε είναι υποχρεωμένοι να γνωρίζουν) τις μεθόδους του επιστημονικού κλάδου της Ορολογίας. Έτσι εμφανίζεται το φαινόμενο της εμπειρικής ορολογικής δραστηριότητας. Οι σημερινές τεχνολογικές συνθήκες επιτρέπουν τη διάχυση μεγάλου όγκου πληροφοριών με εξαιρετικά μεγάλες ταχύτητες. Παρά ταύτα οι διάφοροι διαδικτυακοί τόποι, που αποτελούν και πηγές πληροφόρησης, δεν χαρακτηρίζονται από εγκυρότητα και δεν ενσωματώνουν συνήθως διαδικασίες αξιολόγησης. Έτσι η διακίνηση μη έγκυρης πληροφορίας δημιουργεί περαιτέρω σύγχυση. Το συνολικό πρόβλημα που προκύπτει απ όλα τα προηγούμενα είναι ιδιαίτερα σοβαρό και έχει επιπτώσεις στην Ορολογία / Τυποποίηση. Συγκεκριμένα είναι πλέον συνηθισμένο το φαινόμενο του μη μονοσήμαντου προσδιορισμού. Έτσι εμφανίζονται πολύ συχνά όροι με πολυσημία, αμφισημία, μετωνυμία, πολυωνυμία, συνωνυμία κ.λ.π. που δημιουργούν σοβαρή παθογένεια στη διάχυση της επιστημονικής πληροφορίας. Με αυτό τον τρόπο επικρατεί ένα είδος Βαβέλ που έχει όλα τα γνωρίσματα μιας χαοτικής κατάστασης, που συνεχώς διευρύνεται και προφανώς αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην αναμενόμενη ανάπτυξη της τεχνολογίας, της εκπαίδευσης αλλά και της ίδιας της έρευνας. Στο Σχήμα 3 απεικονίζεται διαγραμματικά η ενυπάρχουσα προβληματικότητα. Παραγωγή Γνώσης Διάχυση Πληροφορίας Υψηλοί Ρυθμοί Αύξηση Πολυπλοκότητας Απουσία Αυτοματισμού Συνέπειες Επιπτώσεις Εμφάνιση Πολυσημίας Αμφισημίας Μετωνυμίας Πολυωνυμίας Συνωνυμίας Χαοτικές Συνθήκες Εμπειρική Ορολογική Δραστηριότητα Παθογένεια Μη εγκυρότητα Πηγών πληροφόρησης Σχήμα 3. Η ενυπάρχουσα προβληματικότητα 3
Συμπληρωματικά με τα προηγούμενα είναι απαραίτητο να επισημανθούν τα εξής: Σε διεθνές επίπεδο παρατηρείται ένα φαινόμενο αναποτελεσματικής γραφής επιστημονικών κειμένων με ασάφειες, με ελλειπή τεκμηρίωση, με προβληματική δομή κλπ, που τα καθιστούν δύσχρηστα και δυσνόητα. Σε πολλές περιπτώσεις οι συγγραφείς δεν χρησιμοποιούν (εξ ανάγκης) τη μητρική τους γλώσσα και έτσι συχνά το αποτέλεσμα δεν είναι ανάλογο της σπουδαιότητας του εγχειρήματος, γεγονός που δημιουργεί σύγχυση στον επιστημονικό λόγο. Συνέπεια αυτών είναι να ενισχύεται η παθογένεια που έχει διαπιστωθεί. 4. Η Ελληνική περίπτωση στη Χημική Μηχανική Μέσα στο γενικό πλαίσιο της διάχυσης της επιστημονικής πληροφορίας και της προβληματικότητας που εμφανίζει, θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε την Ελληνική περίπτωση στη Χημική Μηχανική. Μία πρώτη προσπάθεια προσέγγισης της ορολογίας στη Χημική Μηχανική έγινε από το Β. Φιλόπουλο (1969), όπου κατέγραψε ένα μεγάλο αριθμό μεγεθών και τα αντίστοιχα σύμβολά τους. Δύο χρόνια αργότερα ακολούθησε η έκδοση της Ελληνικής μετάφρασης του κλασικού βιβλίου των McCabe & Smith «Unit Operations of Chemical Engineering» (1971). Εγχείρημα πρωτοποριακό για την εποχή του, που τροφοδότησε την εκπαίδευση πολλών γενεών Χημικών Μηχανικών. Κυρίως όμως με την έκδοση αυτή αναγνωρίσθηκε η σημασία της Ορολογίας και της Τυποποίησης των όρων στη Χημική Μηχανική. Αναμφίβολα με τις προσπάθειες αυτές επιλύθηκαν επιτυχώς πολλά προβλήματα και πολλά άλλα διαπιστώθηκαν. Έχουν περάσει περίπου 40 χρόνια και για ορισμένους όρους που προβλημάτισαν τότε συνεχίζεται μέχρι σήμερα να επικρατεί σύγχυση. Στη συνέχεια αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένες από αυτές τις περιπτώσεις, όχι ως κριτική αλλά για να φανεί το τέλμα που υπάρχει. Στον πρόλογο των συγγραφέων McCabe & Smith, της έκδοσης που μεταφράσθηκε, τονίζεται για τις διεργασίες απορρόφησης, απόσταξης και εκχύλισης ότι έχουν συγχωνευθεί, υπονοώντας τον ενιαίο τρόπο που αντιμετωπίζονται στην ανάλυση. Έτσι εμμέσως αμφισβητείται η απόδοση του Unit Operations ως Βασικαί Διεργασίαι. Μια άλλη περίπτωση είναι εκείνη που στον πρόλογο της μετάφρασης (Α. Βρυώνης) διατυπώνεται ο προβληματισμός για την απόδοση των όρων heat transfer, laminar flow, viscous flow, stream line κ.α. Ενδεικτικό της κατάστασης που επικρατεί στην Ορολογία της Χημικής Μηχανικής, είναι ότι μέχρι σήμερα παρατηρείται όχι μόνο ανάλογος προβληματισμός, αλλά και ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών όρων για την ίδια έννοια, μεταξύ μαθημάτων της ίδιας Σχολής, διαφορετικών Σχολών Χημικών Μηχανικών ή και άλλων Σχολών που διδάσκουν σχετικά αντικείμενα. Είναι προφανές ότι ένα τέτοιο φαινόμενο δυσχεραίνει την επικοινωνία μεταξύ Μηχανικών της ίδιας ή συναφούς ειδικότητας και ασφαλώς έχει εμμέσως επιπτώσεις στην εξέλιξη αλλά και στην τεχνολογική εφαρμογή της επιστημονικής γνώσης. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η απόδοση του όρου virial. Στην Ελληνική βιβλιογραφία κάθε συγγραφέας χρησιμοποιεί διαφορετική ορολογία. Μία διαδικασία ορθής απόδοσης του όρου virial θα έπρεπε να ξεκινήσει από την προέλευση της λέξης (virial λατινικός τύπος προερχόμενος από το ουσιαστικό vis που σημαίνει βια ή δύναμη) στη συνέχεια να αναζητηθεί η χρησιμοποίησή της για πρώτη φορά (από τον Clausius) ακολούθως να προσδιορισθεί η έννοια που τη συσχετίζει με το επιστημονικό αντικείμενο (δυνάμεις που ασκούνται μεταξύ των μορίων) και τέλος να αποδοθεί ο κατάλληλος όρος. Είναι πολύ μεγάλος ο αριθμός των παραδειγμάτων στην εγχώρια Χημική Μηχανική που παρατηρείται το φαινόμενο της πολυωνυμίας. Γεγονός που έχει εξελιχθεί σε σημαντικό πρόβλημα, ώστε πλέον να είναι αναγκαία η αντιμετώπισή του. Βασική γενεσιουργός αιτία 4
είναι ότι οι Πανεπιστημιακοί αναλαμβάνουν (χωρίς προϋποθέσεις συνεργασίας και διαλόγου) ένα έργο δύσκολο, εκείνο της απόδοσης των όρων, χωρίς να γνωρίζουν στοιχειωδώς αρχές Ορολογίας / Τυποποίησης των όρων (που δεν είναι και υποχρεωμένοι να γνωρίζουν). Είναι απαραίτητο να επισημανθεί το σημαντικό έργο που έχει επιτελεσθεί από φορείς που ασχολούνται με θέματα Ορολογίας / Τυποποίησης (π.χ. ΤΕΕ, ΕΛΟΤ, ΕΛΕΤΟ), πλην όμως εξ αντικειμένου δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπίσουν την κατάσταση που επικρατεί στα Πανεπιστήμια όσον αφορά ζητήματα Ορολογίας. Είναι αναγκαίο όμως να δημιουργηθεί μια σχέση συστηματικής συνεργασίας και ανταλλαγής απόψεων μεταξύ των φορέων και των Σχολών Μηχανικών, με στόχο τον περιορισμό του εμπειρισμού στην απόδοση όρων. 5. Συμπεράσματα Προτάσεις Η σημασία της Ορολογίας/Τυποποίησης στη διάχυση της επιστημονικής πληροφορίας είναι καθοριστική και συμβάλλει στην τεχνολογική ανάπτυξη. Τα χαρακτηριστικά της επιστημονικής παραγωγής όπως διαμορφώνονται σήμερα δημιουργούν χαοτικές συνθήκες, οι οποίες περιορίζουν την επιτυχία της αναγκαίας επικοινωνίας, με την εμφάνιση φαινομένων πολυσημίας, αμφισημίας, μετωνυμίας, πολυωνυμίας κλπ. Ανάλογη κατάσταση παρατηρείται και στην Ελλάδα στην περίπτωση της Χημικής Μηχανικής και ειδικότερα στα Πανεπιστήμια, με χαρακτηριστικό γνώρισμα ότι οι πρωτοποριακές προσπάθειες που εμφανίσθηκαν προ 40/ετίας έχουν μείνει στάσιμες. Είναι πλέον ανάγκη ανάληψης πρωτοβουλιών οι οποίες στόχο θα έχουν τη συνεργασία των Πανεπιστημίων και των φορέων που ασχολούνται με Ορολογία / Τυποποίηση (ΤΕΕ, ΕΛΟΤ, ΕΛΕΤΟ). Μια τέτοια συνεργασία θα πρέπει να είναι συστηματική, να έχει διάρκεια και προσδιορισμένο αντικείμενο. Σε πρώτη φάση προτείνεται η σύσταση μεικτών επιτροπών για τον προσδιορισμό του αντικειμένου συνεργασίας. Σε επόμενες φάσεις είναι σκόπιμο να προγραμματισθεί ή έκδοση εγχειριδίου Συμβόλων και Ορολογίας Μεγεθών και Εννοιών Χημικής Μηχανικής με μηχανισμό συνεχούς τροφοδότησης για συμπληρώσεις, αναθεωρήσεις κλπ. 6. Βιβλιογραφία 1. Gopen, G. and Swan, J. (1990) The science of scientific writing, American Scientist, 78 pp 550-558 2. McCabe, W. and Smith, J. (1971) Βασικαί Φυσικαί Διεργασίαι Χημικής Μηχανικής, 2 η Έκδοση, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Αθήνα 3. Φιλόπουλος, Β. (1969) Συμβολισμός και ορολογία μεγεθών και μονάδων χημικής μηχανικής και χημικής τεχνολογίας, Τεχνικά Χρονικά, 5 (520/10), σ. 699-703 5