ΒΙΚΤΩΡΙΑ ΑΛΛΑΜΑΝΗ ΣΟΥΡΗ ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΡΟΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ

ΒΙΚΤΩΡΙΑ ΑΛΛΑΜΑΝΗ ΣΟΥΡΗ ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΡΟΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

Στη μνήμη του πατέρα μου και της μητέρας μου.

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Εισαγωγή 1-5 Ι. Η πόλη της Βέροιας και οι νεκροπόλεις της 1 Πόλη 6-11 2.Νεκροπόλεις 11 2.1. Β.ΒΑ Νεκρόπολη 12-14 2.2 Ν.ΝΑ Νεκρόπολη 14-15 2.3 ΝΔ. Νεκρόπολη 15-16 2.4 Δυτική Νεκρόπολη. 16-17 2.5 Συμπεράσματα 17-23 Ι Ι. Τυπολογία-Αρχιτεκτονική μορφή των μνημείων. Εισαγωγή 24-26 1. Οι πρώιμες στήλες ( 4 ος αι. π.χ.-1 ος αι. π.χ./1 ο ς αι. μ,χ 1.1 Ναόσχημες«μνημειακές» στήλες 27-28 1.2 Η ομάδα των ραδινών στηλών 28-30 1.3 Αετωματικές στήλες με περιορισμένη αναγλυφική επιφάνεια. 30-32 1.4.Στήλες με ελεύθερο κορμό 32-33 2. Στήλες των αυτοκρατορικών χρόνων 2.1. Στήλες με ελεύθερο αέτωμα 34-36 2.2. Στήλες με οριζόντια επίστεψη 36 2.3. Στήλες με τοξωτή επίστεψη 36-37 2.4. Στήλες με εγγεγραμμένο αέτωμα 37-39 2.5. Στήλες ατεκτονικές χωρίς επίστεψη 39-40 2.6. Οι στήλες με δύο επάλληλα διάχωρα 40-43 2.7. Στήλες με τονισμένο τον άξονα του πλάτους τους. 44-46 3. Επιτύμβια ανάγλυφα μεγάλου μεγέθους με ολόσωμες μορφές. 46-49 4. Τρόποι στήριξης των μνημείων και διακόσμησή τους 49-50 4.1. Ένθεση σε βάση μέσω μιας άπεργης επιφάνειας 50 4.2. Ένθεση της στήλης σε βάση, μέσω ενός συμφυούς εμβόλου 50-51 4.3. Στήριξη της στήλης σε βάση, μέσω ενός εμβόλου που τοποθετείται σε τόρμο της κάτω επιφάνειας της στήλης. 51-52 4.4. Προσαρμογή του αναγλύφου σε πρόσοψη ταφικού οικοδομήματος 52-53 5. Η διακόσμηση, ο στολισμός των μνημείων 53-55 6. Συμπεράσματα 55-56 ΙΙΙ. Εικονογραφία- τυπολογία 1. Οι στήλες της όψιμης κλασικής και ελληνιστικής εποχής 57 I

1.1. Η στήλη μιας άγνωστης κόρης 58-62 1.2. Απότμημα στήλης μιας όρθιας γυναικείας μορφής. 62 1.3. Η στήλη της Αδέας Κασσάνδρου 62-64 1.4. Η στήλη ενός καθιστού και δύο όρθιων μορφών 64-66 1.5 Η στήλη της Θηβαίας Νικησούς 66-69 1.6. Η στήλη της Συνέσεως Στολίδος 69-72 1.7. Η στήλη του Λυσιμάχου και μίας γυναίκας 72-73 1.8. Η στήλη του πολεμιστή από τη Νέα Νικομήδεια 73-76 1.9. Η στήλη ενός καθιστού άνδρα με το σκυλί του 76-78 1.10. Συμπεράσματα 78-81 2. Οι μεμονωμένοι τύποι των υστεροελληνιστικών και αυτοκρατορικών χρόνων 82-83 2.1. Καθιστή γυναικεία μορφή 83-84 2.1.1. Η καθιστή Pudicitia Σοφία των Υ.Ε. χρόνων 85-91 -Τα μακρινά πρότυπα και οι πιο άμεσες επιρροές 91-93 -Οι παράλληλες δημιουργίες σε ολόγλυφα και ανάγλυφα έργα. 93-95 -Η εξάπλωση του μοτίβου στη Μακεδονία 95-97 2.1.2. Η Καθιστή μορφή στο ηραίο σχήμα, ή Protopudicitia, 97-99 2.1.3. Η Καθιστή ιματιοφόρα μορφή (Palliata) 99-101 2.1.4. Η καθιστή γυναίκα στην κυρίως ρωμαϊκή εποχή (2 ος- 3 ος αι. μ.χ.) 101-102 2.1.4.1. Η παραλλαγή της Pudicitia Σοφίας 102 2.1.4.2. Η παραλλαγή της Pudicitia Φιλίστας 102-103 2.1.4.3. Η παραλλαγή του τύπου της Πηνελόπης 103-106 2.2 Η όρθια γυναικεία ιματιοφόρος μορφή. 2.2.1. Η όρθια Pudicitia 106 2.2.1.1. Το σχήμα της Σοφίας. Η γυναίκα της στήλης αρ.κατ.12 106-108 2.2.1.2. Το σχήμα της Κλεοπάτρας. Η γυναίκα της στήλης αρ.κατ.18 109-113 2.2.2. Η απλή ιματιοφόρος (Το σχήμα της Νικόκλειας) 113-121 2.2.3 Η Μικρή και Μεγάλη Ηρακλειώτισσα 121-122 2.2.3.1. Η Μικρή Ηρακλειώτισσα 122-125 2.2.3.2. Η Μεγάλη Ηρακλειώτισσα 125-127 2.2.4 Παραλλαγή του τύπου ενός ακέφαλου αγάλματος στο Altes Museum του Βερολίνου. Η γυναίκα της στήλης αρ.κατ.24 127-129 2.2.5 Ο τύπος της γυναίκας με το ιμάτιο αναδιπλωμένο στην κοιλιά (Himation mit Querwulst) 130-131 2.2.6. Ο τύπος της γυναίκας με λοξά φορεμένο το ιμάτιο (Himation mit Schragwulst). 131-132 II

2.3. Η καθιστή ανδρική μορφή 2.3.1. Ο τύπος του άνδρα που στηρίζεται στο κάθισμα 132-134 2.3.2. Η καθιστή μορφή του Κασσάνδρου στη στήλη με αρ.53 134-135 2. 4. Η όρθια ανδρική ιματιοφόρος μορφή. 135-137 2.4.1. Ο απλός ιματιοφόρος 137-142 2.4.1.1. Ο ιματιοφόρος της Λητής 142-146 2.4.2. Ο τύπος του αναγλύφου αρ. 1068 ή του νέου της Βιέννης. 147-154 2.4.2.1. Παραλλαγή του τύπου του αναγλύφου αρ. 1068 154-155 2.4.3.- Ο τύπος του άνδρα της στήλης του Πολυβίου. Το ανάγλυφο με αρ.κατ. 16. 155-158 2.4.4 Ο τύπος του άνδρα με το ιμάτιο αναδιπλωμένο στην κοιλιά (Himation mit Querwulst) 158-160 2.4.5 Ο τύπος του άνδρα με λοξά φορεμένο το ιμάτιο (Himation mit Schragwulst) 160-161 2.5. Η όρθια ανδρική χλαμυδοφόρος μορφή 161-162 2.5.1. Οι χλαμυδοφόροι με κοντή χλαμύδα μακεδονικού τύπου 162-164 2.5.2. Ο τύπος του χλαμυδοφόρου της Λητής η του Διονυσοφώντα 164-166 2.5.3. Ο χλαμυδοφόρος με σταυρωμένα τα χέρια. Παραλλαγή του μοτίβου του Δημοσθένη 167-170 2.6. Η όρθια ανδρική τηβεννοφόρος μορφή 170-175 2.7. Στήλες με προτομές και εικονιστικές κεφαλές. 175-178 2.7.1. Οι τύποι των προτομών 178-180 2.7.2. Ανδρικές προτομές 180-181 2.7.3. Γυναικείες προτομές 181 2.7.4. Διάταξη και αριθμός των προτομών 181-183 2.7.5. Εικονογραφικά σχήματα και χρονολόγηση 183-202 3. Στήλες με εικόνες της καθημερινής ζωής. Επαγγέλματα. 202-203 3. 1. Μονομάχοι θηριομάχοι 203-205 3.1.1. Ερμηνευτικά σχόλια 205-209 4. Στήλες με παραστάσεις Θεοτήτων που απεικονίζουν νεκρούς ή έχουν θέση συμβολικών μορφών. 210 4.1. Στήλες με τη μορφή του Ερωτιδέα 210-211 4.1.1. Ερωτιδέας στηριζόμενος σε ανεστραμμένη δάδα. 211 4.1.2. Ερωτιδέας που κρατά ανεστραμμένη δάδα 211-212 4.1.3. Ερωτιδέας όρθιος ή ανακεκλιμένος που κρατά κλαδιά και καρπούς παπαρούνας. 212-213 4.1.4. Ερωτιδέας όρθιος που κρατά ένα τσαμπί σταφύλι 213 III

4.2. Στήλες με τη μορφή της Αφροδίτης 213-214 4.2.1. Αφροδίτη σε παραλλαγή του τύπου του Καπιτωλίου 214-215 4.2.2. Αφροδίτη που κρατά ένδυμα, ταινία ή γιρλάντα, 215-216 4.2.3. Αφροδίτη στον τύπο της Fréjus 216 4.3. Στήλες με τη μορφή της Αρτέμιδος 216 4.3.1. Άρτεμις κυνηγέτις σε ήρεμη στάση 216-217 4.3.2. Άρτεμις κυνηγέτις στον τύπο των Βερσαλιών 217 4.3.3. Άρτεμις δαδοφόρος; 218 4.4. Στήλες με τη μορφή του Απόλλωνος στον τύπο του κιθαρωδού. 218 4.5. Διόνυσος(;) στον τύπο του στηριζόμενου 218-219 4.6. Ηρακλής σε αγαλματική μορφή. 219 4.7. Ερμηνευτικά σχόλια 220-226 5. Νεκρόδειπνα 226-228 5.1. Μία ανακεκλιμένη μορφή 228-229 5.2. Δύο κύριες μορφές μία ανακεκλιμένη και μία καθιστή 229 5.3. Δύο ή περισσότερες κύριες και δευτερεύουσες μορφές 229-232 5.4. Ερμηνευτικά σχόλια 232-234 6. Ιππείς 234 6.1. Ο έφιππος άνδρας 235-236 6.2. Ο όρθιος άνδρας μπροστά ή δίπλα στο άλογό του. 236-238 6.3. Ερμηνευτικά σχόλια 238-243 7. Παραπληρωματικά θέματα. 243-246 IV.Παρατηρήσεις στην κοινωνία της Βέροιας μέσα από την οργάνωση των παραστάσεων και των συχνά επαναλαμβανόμενων εικονογραφικών μοτίβων. 247-258 V.Επιγραφικές παρατηρήσεις και σχόλια. 259-268 VI. Η τοπική παραγωγή επιτύμβιων μνημείων στα υστεροελληνιστικά και αυτοκρατορικά χρόνια. 1. Προϋποθέσεις για την ύπαρξη τοπικού εργαστηρίου στη Βέροια. 269-274 2. Σχετικά με την οργάνωση των εργαστηριακών μονάδων. 274-276 3. Ένταξη του υλικού σε εργαστηριακές ομάδες 276-286 4. Η φυσιογνωμία του εργαστηρίου. Οι επιδράσεις από άλλα καλλιτεχνικά κέντρα 286-290 VII. Κατάλογος των στηλών και των αναγλύφων 291-382 IV

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΓΑΛΜΑ 2001, ΑΓΑΛΜΑ Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γιώργου Δεσπίνη, Θεσσαλονίκη (2001) Αδάμ-Βελένη 1983, Π. Αδάμ-Βελένη, Ιππείς σε ανάγλυφους βωμούς από τη Βέροια, Μακεδονικά 23, 1983, σ. 172-191. Αδάμ-Βελένη 2002, Π. Αδάμ-Βελένη, Μακεδονικοί Βωμοί, Τιμητικοί και ταφικοί βωμοί αυτοκρατορικών χρόνων στη Θεσσαλονίκη πρωτεύουσα της επαρχίας Μακεδονίας και στη Βέροια, πρωτεύουσα του Κοινού των Μακεδόνων, Αθήνα (2002). Α ΕλλΚερ Α Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμεική, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1986, 1989. Αλλαμανή-Σουρή 1986, Β. Αλλαμανή -Σουρή, Μονομαχικά μνημεία στο Μουσείο της Βέροιας, ΑΜΗΤΟΣ, σ. 33-51, Θεσσαλονίκη 1987. Αλλαμανή-Αποστόλου, ΑΕΜΘ 6, 1992, Β. Αλλαμανή-Μ.Αποστόλου, Σωστικές ανασκαφές στην πόλη της Βέροιας, ΑΕΜΘ 6, 1992, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 93-110. Αλλαμανή- Μισαηλίδου, ΑΕΜΘ 6, 1992, Β. Αλλαμανή Β.Μισαηλίδου, Ανασκαφικές έρευνες στην Αρχαία Μίεζα, ΑΕΜΘ 6, 1992. Αλλαμανή 1996, Β..Αλλαμανή-Κ.Τζαναβάρη, Τα υστεροελληνιστικά εργαστήρια της Βέροιας. Καλλιτεχνικό και κοινωνικό περιβάλλον. Αρχαία Μακεδονία 1, VI 1996 Θεσσαλονίκη, 1999, σ. 45-75. Αλλαμανή-Σουρή 1998, Β. Αλλαμανή-Σουρή, Αδέα Κασσάνδρου. Επιτάφια στήλη από τη Βέροια, Μνήμης Χάριν, Τόμος στη μνήμη Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη 1998, σ.17-31. Αλλαμανή-Σουρή 2000, Β. Σουρή-Αλλαμανή, Αδέα Κασσάνδρου, Μια εναλλακτική πρόταση. ΜΥΡΤΟΣ τόμος στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη 2000, σ., 489-493. Αλλαμανή-Σουρή 2003, Β. Αλλαμανή-Σουρή, σ. 67-119 στο Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη (εκδ. Δ.Γραμμένος) Θεσσαλονίκη 2003 Αλλαμανή-Σουρή, Β. Αλλαμανή-Σουρή Η στήλη μιας κόρης από τη Βέροια, Τιμητικός τόμος στον Γ. Τουράτσογλου (τυπώνεται). ΑΜΗΤΟΣ, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μ. Ανδρόνικο, Θεσσαλονίκη (1987). Αρχαία Μακεδονία VI, 1996, Ανακοινώσεις κατά το έκτο διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, 15-19 Οκτωβρίου 1996, 1999. Β ΕλλΚερ. Β Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική κεραμική, Ρόδος, 22-25 Μαρτίου 1989, 1990. Bάκουλης 2000, Θ. Χ. Βάκουλης, Λατομεία μαρμάρου στην Αρχαία Μακεδονία και προσδιορισμός προέλευσης μαρμάρινων έργων, (Αδημ. διδακτ.διατριβή) Θεσσαλονίκη (2000). V

Βοκοτοπούλου Ι., Οδηγός Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (1996). Βουτυράς 1989, Εμ. Βουτυράς, Περί της Κρατητείου Αιρέσεως. Σκέψεις γύρω από το ανάγλυφο του Αρχελάου από την Πριήνη. Εγνατία 1, 1989, σ. 131-170. Βουτυράς 1990, Εμ. Βουτυράς, Ηφαιστίων Ηρως, Εγνατία 2,1990, σ.123-173. Βουτυράς 2001, Εμ. Βουτυράς Προτομή «Σοφιστή» στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, ΑΓΑΛΜΑ 2001, σ.441-450. Γ ΕλλΚερ, Γ. Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική κεραμική, Θεσσαλονίκη, 1991, (1994)..Δρούγου-Τουράτσογλου 1980, Στ. Δρούγου-Γ.Τουράτσογλου, Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βεροίας, Αθήναι (1980). ΕΚΜ 1. Λ. Γουναροπούλου-Μ. Χατζόπουλου, Επιγραφές Κάτω Μακεδονίας τεύχ. Α Επιγραφές Βέροιας, Αθήνα (1998). ΕλλΚερΜακ, Ελληνιστική Κεραμική από τη Μακεδονία, (εκδ Σ. Δρούγου ) Θεσσαλονίκη (1991). Ζαφειροπούλου ΚΕΡΝΟΣ,1972, Φ. Ζαφειροπούλου, Το Ηρώον του Κιλκίς, σ. 43 κ. ε. ΚΕΡΝΟΣ, Τιμητική προσφορά στον καθηγητή Γεώργιο Μπακαλάκη, Θεσσαλονίκη (1972). Θεσσαλονικέων Πόλις, Θεσσαλονικέων Πόλις, Τριμηνιαία Θεσσαλονίκεια Έκδοση, Πολιτιστική εταιρεία επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος. Κατάκης 2002, Στ. Κατάκης, Επίδαυρος. Τα γλυπτά των ρωμαϊκών χρόνων από το ιερό του Απόλλωνος Μαλεάτα και του Ασκληπιού, Αθήνα (2002). Καρούζου, Γλυπτά Ε.Μ., Σ. Καρούζου, Εθνικόν Αρχαιολογικόν Μουσείον, Συλλογή Γλυπτών, Αθήναι (1967). Κατάλογος γλυπτών του Μ.Θ. Ι, 1997, Γ. Δεσπίνης, Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου, Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος γλυπτών του Μουσείου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη (1997). Κατάλογος γλυπτών του Μ.Θ. ΙΙ, 2003, Επιμέλεια Γ. Δεσπίνης, Θ. Στεφανίδου- Τιβερίου, Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος γλυπτών του Μουσείου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη (2003). Κουκουβού, ΑΕΜΘ 13, 1999, Α. Κουκουβού, Ανασκαφική έρευνα στον άξονα της Εγνατίας οδού; Νομός Ημαθίας, ΑΕΜΘ 13,1999, σ. 567-578. Λαγογιάννη 1983, Μ. Λαγογιάννη, Πορτραίτα σε ταφικά μνημεία της Μακεδονίας κατά την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας, (Αδημ. διδακτ. διατρ.) Θεσσαλονίκη (1983). Λιλιμπάκη- Ακαμάτη, Νέες επιγραφές της Πέλλας, Μακεδονικά, 26, 1988, σ. 51-62. Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 1994, Μ. Λιλιμπάκη- Ακαμάτη, Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της Πέλλας, Αθήνα (1994). VI

Λιλιμπάκη- Ακαμάτη 1998, Μ.Λιλιμπάκη- Ακαμάτη, Ανάγλυφη επιτύμβια στήλη από το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας, ΑΔ, 53,1998, Μελέτες, σ. 257-265. Λιλιμπάκη- Ακαμάτη, ΑΓΑΛΜΑ 2001, σ.341-349. Μ.Λιλιμπάκη- Ακαμάτη, Η στήλη της δεξίωσης από την Πέλλα, ΑΓΑΛΜΑ Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γιώργου Δεσπίνη, Θεσσαλονίκη 2001, σ.341-349. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, ΑΕΜΘ,15,2001, σ. 451-460, Μ.Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Νέος κιβωτιόσχημος τάφος με ζωγραφική διακόσμηση στην Πέλλα, ΑΕΜΘ,15,2001, σ. 451-460. Μέντζος 1989, Α. Μέντζος, Κορινθιακά κιονόκρανα της Μακεδονίας στην όψιμη αρχαιότητα,(διδ. Διατριβή) Θεσσαλονίκη (1989) Μισαηλίδου-Δεσποτίδου ΑΓΑΛΜΑ 2001, σ. 377-386, Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Μία ανάγλυφη επιτύμβια στήλη από το Καλαμωτό Ζαγκλιβερίου, ΑΓΑΛΜΑ, Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γιώργου Δεσπίνη, Θεσσαλονίκη 2001, σ.377-386. Μπακαλάκης 1969, Γ.Μπακαλάκης, Ανάγλυφα, Θεσσαλονίκη (1969). Μύρτος 2000, Μύρτος, Μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη (2000). Νίγδελης-Στεφανή 2000, Π. Νίγδελης-Λ. Στεφανή, Νέα επιτύμβια μνημεία μονομάχων από τη Βέροια, ΤΕΚΜΗΡΙΑ 5, 2000, σ. 94 κ.ε. Ντάτσουλη-Σταυρίδη 1985, Αλ.Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Ρωμαϊκά πορτραίτα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, Αθήνα (1985). Παναγιωτάτου-Χαραλάμπους Γερ., Ελληνικές επιτύμβιες στήλες με θέμα τη χειρωνακτική εργασία, Αρχαιογνωσία 5, 1987-8, 31-54. Πωλογιώργη 1998, Μ. Πωλογιώργη, Μνημεία του δυτικού νεκροταφείου του Ωρωπού, Αθήνα (1998). Ramage and Ramage, Ρωμαϊκή Τέχνη, N. H. Ramage A. Ramage, Ρωμαϊκή Τέχνη από τον Ρωμύλο έως τον Κωνσταντίνο, Θεσσαλονίκη (2000) (Επιμέλεια Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου) Ριζάκης-Τουράτσογλου 1985, Θ.Ριζάκης-Γ.Τουράτσογλου, Επιγραφές Άνω Μακεδονίας, Αθήνα (1985). Ριζάκης-Τουράτσογλου 1989,1993, A. Ριζάκης-I.Τουράτσογλου, Η τυπολογία των επιτύμβιων μνημείων της Άνω Μακεδονίας, Αρχαία Μακεδονία, V, 2, 1989, 1993, σ. 1285-1300. Ριζάκης-Τουράτσογλου 2000, A. Ριζάκης-I.Τουράτσογλου Mors Macedonica, Ο Θάνατος στα επιτάφια μνημεία της Άνω Μακεδονίας, ΑΕ 2000, σ.237-281. Ρωμιοπούλου 1997, Κατερίνα Ρωμιοπούλου, Ελληνορωμαϊκά γλυπτά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, (1997) Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη 2003, Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη, εκδ. Δ. Γραμμένος, Θεσσαλονίκη (2003) VII

Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 1984, Χρ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, Τα επιτάφια μνημεία από τη μεγάλη Τούμπα της Βεργίνας (διδ. διατριβή), Θεσσαλονίκη (1984). Σαατσόγλου-Παλιαδέλη 2004, Χρ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, Βεργίνα. Ο τάφος του Φιλίππου. Η τοιχογραφία με το κυνήγι. Αθήναι (2004). Σταμπολίδης 1987, Ν. Σταμπολίδης, Ο Βωμός του Διονύσου στην Κω, Αθήνα (1987) Στεφανίδου-Τιβερίου 1993, Θ.Στεφανίδου- Τιβερίου, Τραπεζοφόρα με πλαστική διακόσμηση. Η αττική ομάδα. Αθήνα (1993) Στεφανίδου-Τιβερίου, ΑΓΑΛΜΑ, 2001, Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου,"Εξαίρετον πορτραίτο" εκ Ποτιδαίας, ΑΓΑΛΜΑ, Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γ. Δεσπίνη, Θεσσαλονίκη 2001, σ.451-462 Τζαναβάρη 1985, Κ. Τζαναβάρη, Δύο γυναικείες εικονιστικές κεφαλές από τη Βέροια, ΑΕ 1985, σ. 119-129 Τζαναβάρη 1996, Β..Αλλαμανή-Κ.Τζαναβάρη, Τα υστεροελληνιστικά εργαστήρια της Βέροιας. Καλλιτεχνικό και κοινωνικό περιβάλλον. Αρχαία Μακεδονία 1, VI 1996 Θεσσαλονίκη, 1999. Τσακάλου-Τζαναβάρη 2002, Κατερίνα Τσακάλου-Τζαναβάρη, Πήλινα ειδώλια από τη Βέροια. Ταφικά σύνολα της ελληνιστικής εποχής. Διδακτορική διατριβή, Αθήνα (2002) Τζαναβάρη 2002, Κ. Τζαναβάρη, Μαρμάρινα αγαλμάτια Άρτεμης από την Αρχαία Λητή, Αρχαία Ελληνική Γλυπτική, Αφιέρωμα στη μνήμη του γλύπτη Στέλιου Τριάντη, Μουσείο Μπενάκη 1 ο Παράρτημα, Αθήνα, 2002, σ. 241-261. Τουράτσογλου, ΚΕΡΝΟΣ 1972. Γ.Τουράτσογλου, Πατερίνος Αντιγόνου, Ηρως. ΚΕΡΝΟΣ, Τιμητική προσφορά στον καθηγητή Γεώργιο Μπακαλάκη, Θεσσαλονίκη (1972). Τσιμπίδου- Αυλωνίτη 2005, Μ. Τσιμπίδου- Αυλωνίτη, Μακεδονικοί τάφοι στον Φοίνικα και στον Αγ. Αθανάσιο Θεσσαλονίκης. Συμβολή στη μελέτη της εικονογραφίας των ταφικών μνημείων της Μακεδονίας, Αθήνα (2005). Τσούλη, ΧΑΡΙΣ ΧΑΙΡΕ, 2004, Χρ. Τσούλη, Η Τυπολογία των επιτυμβίων αναγλύφων της Κω, ΧΑΡΙΣ ΧΑΙΡΕ, Μελέτες στη μνήμη της Χάρης Κάντζια, σ.135-150. Αθήνα (2004) Χατζόπουλος 1990, Μ.Β. Χατζόπουλου, Χώρα και κώμες της Βέροιας, Μνήμη Δ. Λαζαρίδη, Θεσ/νίκη (1990) Χρυσοστόμου 1998, Π.Χρυσοστόμου, Η θεσσαλική Θεά Εν(ν)οδία ή Φεραία Θεά Αθήνα,(1998) ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Atalay E., Ein Späthellenistisches Grabrelief aus Efhesos, AA, 88, 1973, 231 ff Atalay E., Späthellenistisches Grabreliefs aus Efhesos, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology Vol.II, 23-30/ IX /1973 p.611-616. VIII

Bergemann 1997, J. Bergemann, Demos und Thanatos. Untersuchungen zum Wertsystem der Polis im Spiegel der Attischen Grabregiefs des 4. Jhd. V. Chr. und zur Function der gleichzeitigen Grabbauten, Biering und Brinkmann (1997) Bergmann, 1977, M. Bergmann, Studien zum römischen Porträt des 3 Jahrhunderts n. Chr. Bonn (1977) Bieber 1928, M. Bieber, Griechische Kleidung, (Berlin - Leipzig 1928) Bieber, Tracht 1967, M. Bieber, Entwiclungsgeschicte der Griechischen Tracht, Berlin (1967) Bieber 1961, M. Bieber, The Sculpture of Hellenistic Age, New York (1961). Bieber 1977, M. Bieber, Ancient Copies. Contributions to the History of Greek and roman Art. New York (1977) Bieber 1962, M. Bieber, ProcAmPhil.Soc 106, 1962. Bieber M., ProcAmPhil.Soc, Roman Men in Greek Himation, 106, 3, 1959, 374 κ.ε. Bieber, 1961a, M. Bieber, The History of the Greek and Roman Theater,1961α. Biesantz 1965, H. Biezantz, Die Thessaliscen Grabreliefs. Studien zur Nordgriechiscen Kunst, Mainz am Rhein (1965) Blümel 1966, K. Blümel, Die Klassisch griechischen Skulpturen der staatlichen Museen zu Berlin (1966) Borbein, H. Eine Stele in Rhodos. Bemerkungen zum spathellenistischen Grabrelief, MarbWpr, 1968, σ.74 κ.ε. Brocas-Deflassieux 1999, L. Brocas-Deflassieux, Αρχαία Βέροια. Μελέτη τοπογραφίας. Βέροια (1999). Brown 1957, Bl. Brown, Ptolemaic Paintings and Mosaics and the Alexandrian Style, Cambridge, Massachusetts 1957 Buschor 1995, E. Buschor, Das hellenistische Bildnis (1971), σε μετάφραση Γ. Δοντά, E. Buschor Το ελληνιστικό πορτραίτο (1995) Calza Ostia V, 1964, R. Calza, Scavi di Ostia V. I ritratti, parte I. Ritratti greci e romani fino al 160 circa d.c. Roma (1964) Carroll 1983, Ph. M. Carroll, Greek Classical and Hellenistic Stone Relief Sculpture with Landscape Motifs, Indiana University (1983 ). Clairmont, Gravestone 1970, Chr. W. Clairmont, Gravestone and epigram, Greek Memorials from the Archaic and Classical Period, Mainz am Rhein (1970) Clairmont CAT, Chr Clairmont, Classical Attic Tombstones, Introductory volume, και τόμοι, I II, III, (1993) IX

Collignon 1911, M. Collignon, Les statues funéraires dans l art Grec, Paris (1911) Couilloud 1974, M.- Th. Couilloud, Reliefs funéraires des Cyclades de l époque hellénistique a l époque impériale, BCH, 98, 1974 σ. 397-496. Couilloud, Délos XXX,1974, Marie-Thérèse Couilloud, Les monuments funéraires de Rhénée Délos XXX (1974). Cormack J.M.R. Inscriptions from Pella, Edessa and Beroea, Archiv fur Papyrusforschung und Verwandte Gebiete, 22, 23, 1973/4 Cremer, Mysien 1991, Μ. Cremer, Hellenistisch-romische Grabstelen im nordwestlichen Kleinasien 1. Mysien, Asia Minor Studien, Band 4, Bonn (1991) Cremer, Bithynien, Μ. Cremer, Hellenistisch-romische Grabstelen im nordwestlichen Kleinasien. Bithynien, Asia Minor Studien IV 2 Cumont 1966, Fr. Cumont, Recherches sur le symbolisme funéraire de Romains, (1966). W.Deonna, Délos XVIII, Le Mobilier délien (1938). Denzer 1982, J.M. Denzer, Le motif du banquet couché dans le proche-orient et le monde grec du VIIe au IVe siècle avant J.-C. Bibliothèque des Écoleς françaises d Athènes et de Rome, αρ. 246 (1982). Diepolder, 1965, H. Diepolder, Die Attischen Grabreliefs des 5 und 4. Jahrhunderts v. Chr. Darmstadt (1965). Düll 1975, S. Dull, Götter auf makedonischen Grabstelen, Essays in memory of Basil Laourdas (1975) σ.115--135 I.Kyme 1976, Engelmann, H. Die Inschriften von Kyme, Bonn (1976). Eule 2001, C. Eule, Hellenistische Bürgerinnen aus Kleinasien. Weibliche Gewandstatuen in ihrem Antiken Kontext., Istanbul,(2001). Fabricius 1999, J. Fabricius, Die hellenistische Totenmahlreliefs. Grabrepräsentation und Wertvorstellung in ostgriechiscen Städten, Μόναχο (1999). Firatli 1964, N. Firatli, Les Stéles funéraires de Byzance Greco-romaine, Paris (1964) Fittschen-Zanker, I, III, K. Fittschen - P.Zanker, Katalog der römischen Porträts in den Capitolinischen Museen und den anderen kommunalen Sammlungen der Stadt Rom I. (1985), III (1983). Fraser 1977, P. M. Fraser, Rhodian Funerary Monuments, Oxford (1977) Gardner, 1993, J.F. Gardner, Being a Roman Citizen, London (1993). Garland R, The Greek Way of Death, London (1985). Goette 1989, H. R. Goette, Studien zu romischen Togadarstellungen (1989) X

Graindor 1939, P. Graindor, Bustes et statues-portraits d Egypte romaine, Cairo (1939) Gross 1940, W.H. Gross, Bildnisse Trajans. Dasromische Herrscherbild II 2,Berlin (1940). Hamiaux Louvre I, Μ. Hamiaux, Musee du Louvre. Les Sculptures Grecques I. Des origines a la fin du IV siecle avant J.C. Paris (1992) Hamiaux Louvre II. M. Hamiaux, Musee de Louvre, Les sculptures Grecques. II. La période hellénistique, (III-I siècles avant J.C.) Paris (1998). Harrison, Agora I, 1953, E. B. Harrison, The Portrait Sculpture, Agora I (1953) Hatzopoulos, M.B.Hatzopoulos, Cultes et Rites de passage en Macedoine, ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 19, Αθήνα 1994,σ. 87-111. v.hesberg 1988, H. v. Hesberg, Syntax hellenistischer Bildsysteme, JdI,103,1988, 309 κ.ε. Higgins 1986, R. Higgins, Tanagra and the Figurines, London (1986). Hoffmann 1992, G. Hoffmann, La jeune fille, le pouvoir et la mort Paris (1992). Hopkins1983, K. Hopkins, Death and Renewal (1983). Horn 1931, Rudolf Horn, Stehende weibliche Gewandstatuen in der hellenistischen Plastik, RM 2 Ergh, München (1931). Horn 1972, R. Horn, Hellenistische Bildwerke auf Samos, Bonn (1972). Inan-Rosenbaum 1966, J. Inan-E. Rosenbaum, Roman and Early Byzantine Portrait Sculpture in Asia Minor, I (1966). Inan-Rosenbaum II 1979, J.Inan-E.Rosenbaum, Römicshe und frühbyzantinische Portraitplastik aus der Türkei, Neue Funde, II (1979). Ioakimidou 1999, Ch.Ioakimidou, Ein makedonisches Grabmedaillon aus Palatiano/Kilkis, στο Antike Porträts zum Gedächntnis von Helga von Heintze, herausgegeben von Hans von Steuben, 1999, σ. 203-214. Jucker 1901, Das Bildnis in Blätterkelch, Freiburg (1961). Kabus-Preisshofen 1989, R. Kabus-Preisshofen, Die hellenistische Plastik der Insel Kos (1989). Kader-Koch-Brinkmann 2007, Ι.Kader-U.Koch-Brinkmann, Penelope rekonstruiert: Geschichte und Bedeutung einer Frauenfigur: Sonderausstellung des Museums für Abgüsse klassischer Bildwerke, München (2007) Kleiner 1942, G. Kleiner, Tanagrafiguren. Untersuchungen zur hellenistischen Kunst und Geschichte (1942). XI

Kleiner 1977, D. E. E. Kleiner, Roman Group Portraiture. The Funerary Reliefs of the Late Republic and Early Empire, New York, London (1977). Kleiner 1987, D. E. E. Kleiner, Roman Imperial Funerary Altars with Portraits (1987). Koch 1994, Weibliche Sitzstatuen, L. Koch, Weibliche Sitzstatuen der Klassik und des Hellenismus und ihre kaiserzeitliche Rezeption. Die bekleideten Figuren, Münster, Hamburg, Lit. (1994). Kockel 1993, V.Kockel, Porträtreliefs stadtrömischer Grabbauten, Mainz am Rhein (1993). Kruse 1968/1975, Gewandstatuen, H.J. Kruse, Römische weibliche Gewandstatuen des zweiten Jahrhunderts n. Chr.(1968 1975). Lagogianni 1998, M. Lagogianni-Georgakarakos, Die Grabdenkmäler mit Porträts aus Makedonien, Griechenland Band,III,Faszikel I Corpus Signorum Imperii Romani, (1998). Langefass-Vuduroglu, Mensch und Pferd auf griechischen Grab-und Votivstelen (διδ. Διατρ.) Μόναχο (1973) Lewerentz 1993, Lewerentz Annette, Stehende männliche Gewandstatuen im Hellenismus. Ein Beitrag zur Stilgeschichte und Ikonologie hellenistischer Plastik. Hamburg (1993). Linfert 1976, Andreas Linfert, Kunstzentren hellenistischer Zeit, Studien an weiblichen Gewandfiguren (1976). Lygkopoulos 1983, Τ Lygkopoulos Untersuchungen zur Chronologie der Plastik des 4 Jhs. V. Chr. (1983.) Marcadé 1969,. J. Marcadé, Au Muse de Délos. Étude sur la sculpture hellénistique en ronde bosse découverte dans l ile, Paris (1969). Meyer 1989, Maryon Meyer, Die griechischen Urkundenreliefs,. AM 1989. 13, Beih Méautis 1982, Daphné Woysch-Méautis, La représentation des animaux et des êtres fabuleux sur les monuments funéraires grecs. De l époque archaïque à la fin du IV siècle av. J.C., Cahiers d Archéologie Romande, Lausanne (1982) Mendel, Catalogue 1914, G. Mendel, Musées impériaux Ottomans. Catalogue des sculptures grecques, romaines et Byzantines, Constantinople (1914). Michalowski Délos XIII, C Michalowski, Délos XIII, Les portraits hellénistiques et romains (1969 ) v.moock 1998, D. W. von Moock, Die figurlichen Grabstelen Attikas in der Kaiserzeit Studien zur Verbreitung, Chronologiek Typologie und Ikonographie, Mainz (1998). Muehsam 1952-3, Alice Muehsam, Attic Grave Reliefs from the Roman Period, Berytus X, 1952-53, 53-114. XII

Niemeyer H. G., Studien zur statuarischen Darstellung der römischen Kaiser, Berlin (1968). Palagia-Coulson (Ed.)1998 O. Palagia and W. Coulson (Ed.) Regional Schools in Hellenistic Sculpture, Oxford (1998). Papaefthimiou 1992, W. Papaefthimiou, Grabreliefs späthellenistischer und römischer Zeit aus Sparta und Lakonien, (Διδ. διατριβή) Μόναχο (1992). Pfanner 1989, M. Pfanner, Ein Relief in der Munchner Glyptothek und Uberlegungen. Zu einegen bemerkenswerten Aspekten hellenistischer Grabreliefs, AM, 104, 1989, σ.. 165-196. Pfuhl 1907, E.Pfuhl, Zur Darstellung von Buchrollen auf Grabreliefs, JDI, 22, 1907. Pfuhl 1935, Er. Pfuhl, Spationische Plastik, JDI, 50, 1935. Pfhul-Möbius 1977-79, Ern. Pfuhl- H. Möbius, Die ostgriechischen Grabreliefs Ι, ΙΙ, Mainz am Rhein (1977-79). Pflug 1989, H. Pflug,RÖmische Portraitstelen in Oberitalien. Untersuchungen zu Chronologie, Typologie und Ikonographie. (1989) Picard 1986, Ol. Picard, Numismatique et iconographie: Le cavalier Macédonien, Iconographie classique et identités régionales, BCH Suppl.XIV, 1986, 67-75. Pinkwart 1973, D. Pinkwart, Weibliche Gewandstatuen aus Magnesia am Maander, Ant.Pl. XII, 1973, 149-160 Polaschek 1969, K. Polaschek, Untersuchungen zu griechischen Mantelstatuen. Der Imationtypus mit Armschlinge, Berlin (1969). Pollitt 1984, J.J. Pollitt, Art in the Hellenistic Age, New York, (1984). Poulsen 1954. Vagn Poulsen, Les Portraits grecs, Copenhague (1954). Poulsen Ι,1962. Vagn Poulsen, Les Portraits Romains.Volume I, République et dynastie julienne, Copenhague (1962). Proeva 1997,Nade Proeva, Steles funeraires de la Haute Macedoine a l époque romaine (etude typologique et ikonographique), Melange d Histoire et d epigraphie offerts a Fanoula Papazoglou, par ses eleves a l occasion de son quatre-vingtieme anniversaire, σ.137-147. Beograd (1997). Prommer, M. Metalwork from the Hellenized East, California (1993). Richter 1965, Portraits, G. M. A. Richter, The portraits of the Greeks, Vol. 1, 2, 3. London (1965) Richter 1966, G. M. A. Richter, The Furniture of the Greeks Etrruscans and Romans, London,( 1966).. Richter, Catalogue Met. G. M. A. Richter, Catalogue of greek sculpture of the Met.Museum, New York XIII

Ridgway 1984, B. Sismondo Ridgway, Roman Copies of Greek Sculpture: The Problem of the Originals.(1984) Ridgway 1990, Sculpture 1, B. Sismondo Ridgway, Hellenistic Sculpture 1. The Styles of ca. 331-200 B.C. Bristol (1990). Riemann 1940, Skulpturen, H. Riemann, Die Skulpturen vom 5.Jahrhundert bis in römische Zeit (1940). Rose Ch. B. "The Imperial Image in the Eastern Mediterranean", στο The Early Roman Empire in the East (edit. S.E. Alcock) (1997) σ.108-120 Rose Ch. B. Dynastic Commemoration and Imperial Portraiture in the Julio-claudian Period, Cambridge (1997). Rosenbaum 1960, E. Rosenbaum, Cyrenaic Portrait Sculpture, London (1960). Rüsch 1969, A. Rüsch, Das Kaiserzeitliche Porträt in Makedonien, JDI 84,1969, 59-196. Schleiermacher M., Zu Ikonographie und Hergeitung des Reitermotivs auf römischen Grabsteinen, Boreas 4, 1981,σ. 61-96. Schmaltz 1970, (1970) B. Schmaltz, Untersuchungen zu den attischen Marmorlekythen Schmaltz 1983, B. Schmaltz, Griechische Grabreliefs, Darmstadt (1983). Schmidt 1991, St. Schmidt, Hellenistische Grabreliefs. Typologische und chronologische Beobachtungen, BÖhlau (1991). Schober 1993, Lagina- Fries,A. Schober, Der Fries des Hekateions von Lagina, IstForsch 2 (1933). Scholl 1996, Andr. Scholl, Die Attischen Bildfeldstelen des 4. Jhs. V. Chr. (1996). Smith R.R.R., Cultural Choice and Political Identity in Honorific Portrait Statues in the Greek East in the Second Century A.D.", JRS, 88,1998, σ.56 κ.ε. Smith 1998, R.R.R. Smith, Cultural Choice and political Identity in Honorific Portrait Statues in the Greek East in the Second Century AD.JRS 88, 1998, 56-93. Spiliopoulou-Dondener 2002, I. Spiliopoulou-Dondener, Kaiserzeitliche Grabaltare Niedermakedoniens. Untersuchungen zur Sepulkralskulptur einer Kunstlandwchaft im Spannungsfeld zwischen Ost und West (2002). Stefanidou-Tiveriou 2001α, Th. Stefanidou-Tiveriou, Kleinasiatische Einflüsse bei römischen Sarkophagen in Makedonien, Griechenland in der Kaiserzeit, Neue Funde und Forschungen zu Sckulptur, Architektur und Topograrhie, Kolloquium zum sechzigsten Geburtstag von Prof. D. Willers 1998, Griechenland in der Kaiserzeit, Bern (2001) σ. 115-123. XIV

Stemmer, Panzerstatuen, Kl. Stemmer, Untersuchungen zur Chronologie und Ikonographie der Panzerstatuen, Berlin (1978). Stuveras 1969, R. Stuveras, Le putto dans l art romain, Bruxelles (1969) Stringaris 1965, Rh. Thonges-Stringaris, Das griechische Totenmahl AM 80,1 965 σ.1-99. Susserot 1968, H.K.Susserott Griechische Plastik des 4. Jahrunderts vor Christus, Roma (1968). Tataki 1988. Arg. Tataki, Ancient Beroea. Prosopography and Society, Athens (1988). Vianu 1973, Maria Alexandresku-Vianu, Contributions è une classification des stèles funéraires de la Mésie Inférieure, Dacia, XVII, 1973, 217-241. Vianu 1975, Maria Alexandresku-Vianu, Les stèles funéraires de la Macédoine Romaine, Dacia, XIX, 1975, 183-200 Vianu 1977, Maria Alexandresku-Vianu, Le banquet funéraire sur les stèles de la Mésie Inférieure : Schémas et Modèles, Dacia XXI 1977, 139-166. Vianu 1985, Maria Alexandresku-Vianu, Les stèles funéraires de la Mésie Inférieure, Dacia XXIX, 1985, 57-79, Vorster 1983, Chr. Vorster, Griechische Kinderstatuen, Köln (1983) Vermeule 1968, B.Vermeule, Roman Imperial Art in Greece and Asia Minor, Cambridge, Mass. (1968) Voutiras 1989, Emm. Voutiras, Libelli...Persephonae maxima dona, Festschrift für Nikolaus Himmelmann, Mainz am Rhein, 1989, σ. 355-360. E. Voutiras 2000, Le cadavre et le serpent, ou l héroïsation manquée de Cléomene de Sparte, Héros et héroïnes dans les mythes et les cultes grecs. Actes du colloque organizé à l Université de Valladolid du 26 au 29 mai 1999, éd. Vinciane Pirenne- Delforge et Emilio Suárez de la Torre, Kernos suppl. 10, Liege 2000, p. 377-394. Voutiras 2001, Emm. Voutiras, Aphrodite Nymphia, Griechenland in der Kaiserzeit, Neue Funde und Forschungen zu Sckulptur, Architektur und Topograrhie, Kolloquium zum sechzigsten Geburtstag von Prof. D. Willers 1998, σ. 107-114, Bern (2001) Wegner 1956, Max Wegner, Hadrian. Plotins-Marciana-Matidia-Sabina, Berlin (1956) Wegner 1939, Max Wegner, Die Herrscherbildnisse in antoninischer Zeit, Berlin, (1939) M. Wegner, Das Romische Herrscherbild II,1: Die Flavier, Berlin (!966) Wiedemann 1992, Th. Wiedemann, Emperors and gladiators, London (1992). XV

Wrede 1981, V. h. Wrede, Consecratio in formam Deorum, Vergöttlichte Privatpersonen in der römischen Kaiserzeit, 1981. Zanker 1975, P. Zanker, Grabreliefs Romischer Freigelassener JDI, 90,1975, 267-315. Zanker 1988/93, P. Zanker The Hellenistic Grave Stelai from Smyrna: Identity and Self-image in the Polis, στο A.W. Bulloch, Images and Ideologies. Self-definition in the Hellenistic World (1993)σ. 212-230. Zanker 1993, P. Zanker, Brüche im Bürgerbild? Zur bürgerlichen Selbstdarstellung in den hellenistischen Städten, στο Stadtbild und Bürgerbild im Hellenismus, Kolloquium, σ.251-273. München, 24.bis 26 Juni (1993) O. Zanker, Die Maske des Sokrates. Das Bild des Intellektuellen in der antiken Kunst. (1995) Zimmer 1982, G. Zimmer, Römische Berufdarstellungen, Deutsches Archäologisches Institut, Archäologische Forschungen, Band 12, Berlin 1982 Vorster 1983, Chr. Vorster, Griechische Kinderstatuen, Köln (1983). XVI

Ότι πέρας έστιν άπασι ανθρώποις του βίου ο θάνατος. Και ότι ήρωες και θεών παίδες ού διέφυγον. Μένανδρος Ρητορ. 414,4-6 Εισαγωγή Τις τελευταίες δεκαετίες είδαν το φως της δημοσιότητας πολλές μελέτες επιγραφικού και αρχαιολογικού περιεχομένου για την πόλη της Βέροιας και τη χώρα της, έτσι ώστε να διαμορφώνεται σταδιακά μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της αρχαίας πόλης που υπήρξε "επιφανεστάτη" και "αξιόλογος", "μεγάλη και πολυάνθρωπος 1 ". Αναφερόμαστε συγκεκριμένα στο corpus των επιγραφών της Βέροιας από τους Λ. Γουναροπούλου και Μ. Χατζόπουλο, ένα μνημειώδες πράγματι έργο και στο προγενέστερο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό βιβλίο της Α.Τατάκη για την προσωπογραφία και την κοινωνία της Βέροιας. Οι πιο πρόσφατες διατριβές των συναδέλφων Π.Αδάμ-Βελένη και Κ. Τζαναβάρη πραγματεύονται αρχαιολογικό υλικό, η πρώτη τους μακεδονικούς βωμούς της αυτοκρατορικής εποχής και η δεύτερη το σημαντικό τοπικό κοροπλαστικό εργαστήριο της ελληνιστικής πόλης. Το βιβλίο εξάλλου των Στ. Δρούγου και Γ. Τουράτσογλου, για τους ελληνιστικούς θαλαμωτούς τάφους παραμένει μια πρότυπη μελέτη στον τομέα της, ενώ η διατριβή της M. Λαγογιάννη για το ταφικό πορτρέτο στη Μακεδονία αποτελεί σημαντική συμβολή σ ένα άγνωστο σχετικά πεδίο. Τέλος η εργασία της L. Brocas-Deflassieux συμβάλλει σε μία πρώτη προσέγγιση της τοπογραφίας της πόλης μέσα από γνωστό ως τώρα υλικό 2. Η μελέτη των επιτύμβιων μνημείων 3 της Βέροιας και της χώρας της, πιστεύουμε ότι συμπληρώνει ένα κενό στη γνώση μας για την τοπική καλλιτεχνική δραστηριότητα στον τομέα της επιτύμβιας γλυπτικής που παρουσιάζει μια διαχρονική πορεία από τον όψιμο 4 ο αι.π.χ. μέχρι και την υστερορωμαϊκή εποχή. Η εργασία αυτή επικεντρώνεται στην αναλυτική εξέταση της εικονογραφίας των μνημείων με ιδιαίτερη έμφαση στα υστεροελληνιστικά χρόνια, εποχή που αναπτύσσεται ένα δυναμικό εργαστήριο γλυπτικής. Κύριος στόχος της είναι να αναδείξει, μέσα από τις πολλαπλές επιρροές, 1 ΕΚΜ 1, μαρτ.7, 33, σ.28 και 31. 2 Tataki 1988, ΕΚΜ 1,1998, Τσακάλου-Τζαναβάρη 2002, Αδάμ-Βελένη 2002, Δρούγου-Τουράτσογλου 1980, Λαγογιάννη 1983, Brocas-Deflassieux 1999. 3 Για μια πρώτη γενική προσέγγιση του υστεροελληνιστικού εργαστηρίου κατασκευής επιτύμβιων ανάγλυφων στηλών, βλ. Αλλαμανή 1996, σ. 51 κ.ε. 1

την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του επισημαίνοντας τα στοιχεία πρωτοτυπίας που το χαρακτηρίζουν. Οι ανάγλυφες στήλες φυλάσσονται όλες στο Μουσείο της Βέροιας εκτός από λίγες που βρίσκονται σε άλλα μουσεία και ορισμένες που έχουν χαθεί. Ουσιαστικό μειονέκτημα αποτελεί ωστόσο, η άγνωστη προέλευση σημαντικού ποσοστού των μνημείων, η οποία οφείλεται κατά κύριο λόγο στις επανειλημμένες μετακινήσεις τους, ως τις αρχές της δεκαετίας του 60, οπότε τοποθετήθηκαν στο νεόδμητο μουσείο 4. Οι περισσότερες στήλες πρέπει να προέρχονται από τα νεκροταφεία της πόλης, ενώ για όσες μεταφέρθηκαν από την ευρύτερη περιοχή της υπάρχει πάντα η σχετική ένδειξη. Είναι γεγονός όμως, ότι έχουν χαθεί πολύτιμες πρωτογενείς πληροφορίες που θα βοηθούσαν σε μια πιο σταθερή χρονολόγηση των ίδιων των στηλών, καθώς και σε συμπεράσματα σχετικά με τη διάρκεια χρήσης, ή με την τυχόν κοινωνική διαστρωμάτωση του κάθε νεκροταφείου 5. Τα σχετικά δεδομένα όμως που διαθέτουμε είναι ανεπαρκή, οπότε αναγκαστικά η εξέταση των μνημείων περιορίζεται κυρίως, σε στιλιστικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά. Τα γεωγραφικά όρια της χώρας της Βέροιας δεν αποσαφηνίζονται σε φιλολογικές μαρτυρίες και δεν έχει βρεθεί ακόμη κανένας αρχαίος όρος. Επομένως η έκτασή της υπολογίζεται κατά προσέγγιση από τη γεωμορφολογία της περιοχής και από τις χώρες των τριών γειτονικών πόλεων, της Πέλλας, της Μίεζας και των Αιγών. Φυσικά όρια αποτελούν ο όγκος του Βερμίου στα δυτικά, τα έλη του Λουδία και το ομώνυμο ποτάμι στα ανατολικά, καθώς και ο Αλιάκμων στα νότια. Αντίθετα τα βόρεια σύνορά της δεν είναι σαφή. Υπολογίζοντας ωστόσο, τη μέση περίπου απόσταση Βέροιας-Μίεζας, (Κοπανού) καθώς και τα σημερινά διοικητικά σύνορα των δύο περιοχών, δεχόμαστε ως όριο το ρέμα Σκροπ, σύμφωνα με την άποψη του Μιλτ. Χατζόπουλου ο οποίος έχει ασχοληθεί διεξοδικά με το θέμα αυτό 6. Αν η έκταση της Βέροιας και των περιφερειακών οικισμών ορίζεται με σχετική σαφήνεια στα χρόνια του μακεδονικού βασιλείου, δε συμβαίνει το ίδιο και για τη μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση εποχή, κατά την οποία πιθανότατα περιήλθαν στη χώρα της οι χώρες της Μίεζας και των Αιγών 7. 4 Βλ. την διεξοδική εξιστόρηση της τύχης τους στην εισαγωγή του ΕΚΜ 1, σ. 53 κ.ε. 5 Τα συνευρήματα π.χ. των τάφων και το είδος του μνημείου αποτελούν πάντα καθοριστικούς παράγοντες. Βλ. Μ. Πωλογιώργη 1998, σ.160 για την αδυναμία σύνδεσης των στηλών, που βρέθηκαν σε δεύτερη χρήση ως καλυπτήριες πλάκες, με τα αρχικά τους ταφικά κτίσματα σ.149. 6 Tataki 1988, σ.41-45 με τις απόψεις προγενέστερων ερευνητών. Μ.Β. Χατζόπουλος, Μνήμη Δ. Λαζαρίδη, 1990, σ. 57-67 και EKM 1, σ.46 κ.ε. 7 ΕΚΜ 1, σ. 49 κ.ε. 2

Με τα δεδομένα αυτά δε συμπεριλάβαμε στον κατάλογο τις λίγες ελληνιστικές στήλες που προέρχονται από θέσεις εκτός των ορίων της Βεροιαίας χώρας στα χρόνια αυτά 8. Αντίθετα, παρόλη την αβεβαιότητα για τη μετέπειτα διεύρυνσή της, ενσωματώσαμε όσα μνημεία προέρχονται από τις Αιγές και τη Μίεζα, εφόσον διαπιστώνουμε μια κοινή καλλιτεχνική έκφραση που σχετίζεται με την μεγάλη ακμή και εξάπλωση του τοπικού εργαστηρίου. Είναι επίσης αυτονόητο ότι δεν καταλογογραφούνται έργα που βρίσκονται εκτός του γεωγραφικού αυτού πλαισίου 9, ενώ από τις χαμένες στήλες, συμπεριλάβαμε μόνο αυτές που τα σκίτσα ή οι φωτογραφίες τους παρέχουν χρήσιμα εικονογραφικά στοιχεία. Η ανάγκη τέλος, για μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ομοιογένεια του υλικού, μας οδήγησε να επιλέξουμε από το πλήθος των διαφόρων επιτύμβιων μνημείων 10, μόνο τις ανάγλυφες στήλες και τα ανάγλυφα μνημεία που προσαρμόζονται με κάποιον τρόπο σε ένα υπέργειο κτίσμα. Για τον ίδιο λόγο αφήσαμε έξω τις απλές ενεπίγραφες στήλες, αφού δεν προσθέτουν στον εικονογραφικό προσανατολισμό της εργασίας. Δεν ασχολούμαστε επίσης με τον κριτικό σχολιασμό των επιγραφών που συνοδεύουν την ανάγλυφη παράσταση, δεδομένου ότι ο μεγάλος όγκος του σχετικού υλικού έχει δημοσιευθεί στο corpus των επιγραφών της Βέροιας 11. Πρέπει να επισημάνουμε ακόμη, ότι ο κατάλογος των στηλών είναι πλήρης ως το 1996, χρονιά κατά την οποία μετατέθηκα από τη ΙΖ στη ΙΣΤ ΕΠΚΑ, ενώ από τις στήλες των μετέπειτα χρόνων περιλαμβάνονται οι δημοσιευμένες και εκείνες που είχε την καλοσύνη να μου παραχωρήσει η συνάδελφος Αγγελική Κουκουβού 12. Η εργασία αυτή αποτελείται από έξι κεφάλαια που το καθένα χωρίζεται σε μικρότερα μέρη. Στο πρώτο, αναφερόμαστε στην ιστορία της πόλης διαγράφοντας την πορεία της από τα αρχαϊκά χρόνια ως την όψιμη αρχαιότητα και προσπαθούμε να οριοθετήσουμε τοπογραφικά και χρονολογικά τις νεκροπόλεις της με όσα στοιχεία μας παρέχει το επιτύμβιο υλικό που διαθέτουμε. 8 Στήλη παιδίσκης από τη Μαρίνα Ημαθίας, βλ. αρ. ευρ. Μ.Β. 738, εικ. 2 και ορισμένες από τα Λευκάδια Ναούσης. 9 Πρώϊμη ανάγλυφη στήλη του 4 ου αι., αρ. ευρ. Μ.Β.275 και απότμημα ανδρικής προτομής αρ.ευ. Μ.Β.274 από την Έλαφο Πιερίας ΑΔ, 22, 1967, σ.412. 10 Στη γενική κατηγορία των επιτάφιων μνημείων, περιλαμβάνονται βωμοί, αετώματα και ζωοφόροι από ναίσκους, αγάλματα, κιονίσκοι, μαρμάρινα αγγεία αλλά και σαρκοφάγοι, οστοθήκες και λάρνακες, που αποτελούν ένα ανομοιογενές, οπωσδήποτε όμως ενδιαφέρον υλικό. 11 Έτσι στον κατάλογο των στηλών δεν επαναλαμβάνουμε όσες βιβλιογραφικές παραπομπές έχουν καθαρά επιγραφικό χαρακτήρα και υπάρχουν στο corpus των Γουναροπούλου-Χατζόπουλου. 12 Αρ. Κατ. 114, 138, 175. 3

Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζουμε την αρχιτεκτονική μορφή των μνημείων και προσπαθούμε να διερευνήσουμε την προέλευση, την εξέλιξη, καθώς και τη χρονική διαρκεια του κάθε σχήματος, ή κάθε ομάδας σχημάτων. Το τρίτο κεφάλαιο, που είναι και το μεγαλύτερο, αφορά στην εικονογραφία και στην τυπολογία των ανάγλυφων παραστάσεων. Χωρίζεται σε δύο επιμέρους τμήματα, στο πρώτο από τα οποία εξετάζουμε τις στήλες των υστεροκλασικών και ελληνιστικών χρόνων, ενώ στο δεύτερο, που υποδιαιρείται σε μικρότερα κεφάλαια, αναφερόμαστε στις στήλες των υστεροελληνιστικών και αυτοκρατορικών χρόνων. Στο πρώτο μέρος πραγματευόμαστε την κάθε στήλη χωριστά και διατυπώνουμε ορισμένες σκέψεις για την καλλιτεχνική πραγματικότητα των ελληνιστικών χρόνων στη Βέροια και στην ευρύτερη περιοχή της. Στο δεύτερο μέρος αντίθετα, εξετάζουμε ξεχωριστά τον κάθε εικονογραφικό τύπο, προσπαθώντας να εντοπίσουμε τα πρότυπά του και να παρακολουθήσουμε τα εξελικτικά του στάδια στην τοπική παραγωγή. Αναφερόμαστε επίσης στα επιμέρους εικονογραφικά θέματα που απαντώνται στα επιτύμβια μνημεία των χρόνων αυτών, όπως οι ιππείς, τα νεκρόδειπνα, οι μονομάχοι, κλπ. Τα δύο επόμενα κεφάλαια σχετίζονται με παρατηρήσεις σχετικές με την κοινωνία της Βέροιας, καθώς και με ορισμένα προβλήματα που θέτει το επιγραφικό υλικό των στηλών. Στο έκτο τέλος, που διαιρείται σε τέσσερα μικρότερα τμήματα, ασχολούμαστε με το τοπικό εργαστήριο γλυπτικής, τις προϋποθέσεις για τη συγκρότηση και την οργάνωσή του, καθώς και την ένταξη των στηλών σε εργαστηριακούς κύκλους και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένους καλλιτέχνες, όπου αυτό είναι εφικτό. Γίνεται επίσης προσπάθεια να προσδιοριστεί η φυσιογνωμία του εργαστηρίου και οι επιδράσεις που δέχεται από διάφορα καλλιτεχνικά κέντρα των υστεροελληνιστικών και αυτοκρατορικών χρόνων. Θέλω τέλος να ευχαριστήσω θερμά όλους όσους με βοήθησαν με ποικίλους τρόπους κατά το μακρύ διάστημα της ενασχόλησής μου με την εργασία αυτή και πρώτη την αξέχαστη Μαρία Σιγανίδου που μου παραχώρησε το δικαίωμα δημοσίευσης του υλικού. Για διάφορες εξυπηρετήσεις ευχαριστώ τις συναδέλφους μου Τζ. Αδάμ- Βελένη, Μαρία Ακαμάτη, Αγγελική Κουκουβού, Κατερίνα Τζαναβάρη, Αν. Χρυσοστόμου. Στους νέους συναδέλφους Νεκτάριο Πουλικάκη και κυρίως στον Γιάννη Γραικό χρωστώ ευγνωμοσύνη για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφεραν στις αποθήκες του μουσείου ψάχνοντας μαζί μου τα μάρμαρα. Στις καθηγήτριες Χρ. Σαατσόγλου Παλιαδέλη και Π. Ασημακοπούλου- Ατζακά, καθώς και.στους καθηγητές Ηλ. Σβέρκο και Γ. Σουρή είμαι επίσης υποχρεωμένη για συμβουλές και διευκολύνσεις. 4

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της τριμελούς επιτροπής, Εμ. Βουτυρά, Θ. Στεφανίδου Τιβερίου και Βαρβάρα Σμιτ-Δούνα που διάβασαν το κείμενο και πρότειναν βελτιώσεις. Ιδιαίτερα πρέπει να ευχαριστήσω τον Εμ.Βουτυρά που παρακολούθησε την εργασία μου σε όλα τα στάδια και επενέβαινε πάντα με καίριες παρατηρήσεις και διορθώσεις, ώστε να αποφευχθούν πολλά σφάλματα. Οι φωτογραφίες των ενεπίγραφων μνημείων έχουν γίνει από τον Μιλτιάδη Χατζόπουλο, ερευνητή του Κέντρου Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας του Ιδρύματος Ερευνών, τον οποίο ευχαριστώ ιδιαίτερα για την προθυμία του να μου στείλει μια δεύτερη σειρά φωτογραφιών. Οι υπόλοιπες ανήκουν στον φωτογράφο Μ. Στεφανίδη, ενώ για ορισμένες είναι υπεύθυνη η υπογράφουσα. Στους φύλακες του Μουσείου της Βέροιας, Π. Παπαδόπουλο, Γ.Παπαδόπουλο και ιδιαίτερα στον τωρινό αρχιφύλακα Γ. Ρουμελιώτη, χρωστώ ευγνωμοσύνη για κάθε είδους πρακτική διευκόλυνση, χωρίς να ξεχνώ και τη φιλότιμη βοήθεια του Ν. Παπαδόπουλου, όποτε τη χρειάστηκα. Στην Κυβέλη Παπαδοπούλου που ανέλαβε την ηλεκτρονική υποστήριξη του φωτογραφικού υλικού, στη σχεδιάστρια Μαρία Βουλαλά και ιδίως στον ζωγράφο Νικόλα Σφήκα που επεξεργάστηκε στον υπολογιστή τα σκίτσα των εικονογραφικών τύπων, τους διάφορους πίνακες, καθώς και τον χάρτη της Βέροιας θέλω να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου. Είμαι επίσης υποχρεωμένη στον φιλόλογο Δ. Σκουρέλλο για τη βοήθειά του στην ηλεκτρονική επεξεργασία των επιγραφικών κειμένων. Στους γονείς μου που δεν υπάρχουν πια χρωστώ τα πάντα και κυρίως αυτά που δεν είναι αυτονόητα τα ηθικά και πνευματικά εφόδια. Στους δασκάλους μου, των σχολικών και πανεπιστημιακών χρόνων, οφείλω επίσης πολλά, για τους ορίζοντες που μου άνοιξαν στη γνώση και στην έρευνα. Τέλος καθοριστική ήταν η ηθική και πρακτική υποστήριξη της οικογένειάς μου. Ευχαριστώ τον άνδρα μου Γιώργο Σουρή για τη σιωπηλή ανοχή του και την ουσιαστική βοήθεια σε επιμέρους προβλήματα της έρευνας, την κόρη μου Εβίνα, τον αδελφό μου Νίκο Αλλαμανή και τον ανηψιό μου Μιλτιάδη Αλλαμανή που συνέβαλαν στην αρτιότερη ηλεκτρονική παρουσίαση του κειμένου, των φωτογραφιών και των σχεδίων. 5

Ι.- Π Ο Λ Η Κ Α Ι Ν Ε Κ Ρ Ο Π Ο Λ Ε Ι Σ Ι.1.- Η Πόλη. Η Βέροια, πόλη με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία, κτισμένη σ έναν εξώστη στους πρόποδες του Βερμίου, πρωτοστατεί στα πολιτικά πράγματα της ευρύτερης περιοχής σε διάφορες ιστορικές περιόδους. Βρίσκεται στο κέντρο της Βοττίας, της μετέπειτα Τρίτης Μερίδος, στην καρδιά του μακεδονικού βασιλείου και αποτελεί σταυροδρόμι πολλών κεντρικών αρτηριών που τη συνδέουν με τα ζωτικότερα αστικά κέντρα της Άνω και Κάτω Μακεδονίας. Η θέση της, σε μικρή απόσταση από τις δύο πρωτεύουσες του μακεδονικού κράτους, τις Αιγές και την Πέλλα, προδικάζει εν μέρει την εξέλιξή της στο δεύτερο κέντρο του μακεδονικού βασιλείου. Η εμφάνισή της στο ιστορικό προσκήνιο λίγο μετά τα μέσα του 5 ου αι.π.χ., φαίνεται να επιβεβαιώνεται χάρη στην επανεξέταση, από τον Μιλτ. Χατζόπουλο, του γνωστού χωρίου του Θουκυδίδη που σχετίζεται με τα Ποτειδαιατικά γεγονότα 13. Τα πρόσφατα ωστόσο στοιχεία, η αποκάλυψη δηλαδή λίγων συστάδων αρχαϊκών τάφων στην ΒΑ νεκρόπολη, υπαινίσσονται μια μικρή εγκατάσταση από τα αρχαϊκά τουλάχιστον χρόνια 14. Αν ο 5 ος αι. π.χ. ανιχνεύεται από λίγα ταφικά ευρήματα και ελάχιστα διάσπαρτα όστρακα, ο 4 ος έχει να επιδείξει κάποια δημόσια κτήρια και σημαντικές, αλλά σχετικά λίγες ταφικές αρχαιότητες 15. Είναι πιθανότατα η εποχή που η Βέροια μετεξελίσσεται από απλό οικισμό, σε οργανωμένο αστικό κέντρο. Τα ελληνιστικά χρόνια όμως αποτελούν την εποχή της μεγάλης ακμής της πόλης, που ως κοιτίδα της δυναστείας των Αντιγονιδών και γενέτειρα του Αντιγόνου Μονόφθαλμου απολαμβάνει μια ιδιαίτερη φροντίδα εκ μέρους των βασιλέων αυτών. Αδιάψευστοι μάρτυρες της πρώτης ακμής της, είναι τα σημαντικά επιγραφικά κείμενα που διαγράφουν με αρκετή σαφήνεια τη δομή της κοινωνίας και τους θεσμούς της και 13 M.B.Hatzopoulos, Strepsa, στο Hatzopoulos-Loukopoulou, Two Studies in Ancient Macedonian Topography, σ. 33-34, Μελετήματα 3, 1987 17-54 με την προηγούμενη βιβλιογραφία, R. Tomlinson, ΜΥΡΤΟΣ 2000, σ. 529 κ.ε. 14 Για ενδείξεις ακόμη πρωιμότερης κατοίκησης στην περιοχή, Βλ Αλλαμανή - Αποστόλου, ΑΕΜΘ 6, 1992, 102 κ.ε., και πιο κάτω σημ.48. Είναι εξάλλου κρίμα που η αποκάλυψη ενός λαξεύματος μήκους 28μ στα ΝΑ της πόλης, στο οποίο βρέθηκαν όστρακα και εργαλεία νεολιθικής κυρίως εποχής, έμεινε στο πλαίσιο μιας σωστικής έρευνας και δεν αποσαφηνίστηκε η λειτουργία του, βλ. ΑΔ 35, 1980, Χρον. Β2, σ.408. (Αλλαμανή). 15 Σ. Δρούγου- Γ. Τουράτσογλου, Β ΕλλΚερ σ. 74-91. 6

συμβάλλουν ουσιαστικά στη γνώση της τοπογραφίας με αναφορές στα δημόσια οικοδομήματά της, ιερά και κοσμικά. Αναδύεται έτσι, η εικόνα μιας πλήρως οργανωμένης πόλης με τείχη, αγορά, γυμνάσιο, στάδιο, θέατρο και πολλά σημαντικά ιερά, ανάμεσα στα οποία το Ασκληπιείο και το ιερό του Ηρακλή Κυναγίδα, φαίνεται πως ήταν τα σημαντικότερα 16. Ανιχνεύεται επίσης μια ισχυρή, τοπική αριστοκρατία με διασυνδέσεις στο βασιλικό περιβάλλον που εμπλέκεται σε καθοριστικά για την ιστορική εξέλιξη της πόλης γεγονότα, ενώ απομακρύνεται εξόριστη μετά την επικράτηση των Ρωμαίων 17. Το γεγονός ότι δεν έχουν σωθεί από την Πέλλα, ή τη Θεσσαλονίκη αντίστοιχες σε ποσότητα και σημασία ελληνιστικές επιγραφές, δεν αποτελεί βέβαια μόνο εύνοια της τύχης. Θεωρούμε ότι συνδέεται με την ιδιαίτερη σχέση της πόλης με τους Αντιγονίδες, άποψη που εξέφρασε πρώτος ο Ch. F. Edson και που ενισχύεται σταδιακά από την πιο πρόσφατη έρευνα 18. Εδώ πρέπει να συνυπολογιστεί και ο πρωταγωνιστικός της ρόλος στην περίοδο αυτή, οπότε φαίνεται ότι πρωτοδιαμορφώνεται ένα Κοινό των μακεδονικών πόλεων, για την έδρα του οποίου η έρευνα συζητά και το όνομα της Βέροιας 19. Η μεγάλη σε έκταση και εύφορη χώρα της εξάλλου, προσελκύει την τοπική αριστοκρατία που περιβάλλει τη βασιλική αυλή 20, και αργότερα την πλούσια τάξη των εγκατεστημένων Ρωμαίων και Ελλήνων γαιοκτημόνων, που κτίζουν τις αγροτικές τους επαύλεις, στον πυρήνα εκτεταμένων αγροκτημάτων 21, των γνωστών "χωρίων" 22 των επιγραφικών κειμένων. 16 Γενικά για την Αγορά, τα ιερά, το γυμνάσιο, τα θέατρα, βλ. Brocas-Deflassieux 1999, σ. 61-95. Ειδικότερα για το Ασκληπιείο, Β. Αλλαμανή-Σουρή, ΑΔ 39, 1984, σ. 205-31, για το ιερό του Κυναγίδα, Β. Αλλαμανή-Σουρή, Αρχαία Μακεδονία V, 1995, σ. 77-107, V. Allamani-Souri-E. Voutiras, Επιγραφές της μακεδονίας, Γ Διεθνές Συμπόσιο για τη Μακεδονία 1996, σ.13-19 17 Tataki 1988, σ.435 κ.ε. Απόγονοι, ωστόσο, των ίδιων οικογενειών συνεχίζουν να ζουν και να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη, όπως π.χ. ο Αρπαλος του ψηφίσματος ΕΚΜ 1, 2, ή ο επιμελητής Άρπαλος Αρπάλου της τιμητικής επιγραφής ΕΚΜ 1,60. Προς αυτήν την κατεύθυνση συνηγορούν και ορισμένα ανθρωπωνύμια σε επιτύμβια έργα, όπως του Πατερίνου Αντιγόνου της στήλης με αρ. κατ. 45, του Ζωπύρου Αμύντου, του Αρπάλου Πύθωνος και της Μοσχίνης Κλεύου που υποδηλώνουν την απώτερη μακεδονική καταγωγή τους, αλλά και τη δική τους σημαίνουσα κοινωνική θέση, λόγω των πολυτελών ταφικών μνημείων τους, βλ. ΕΚΜ 1,155, 202, 177. 18 Ch.F. Edson, HSCP 45, 1934, σ. 213-46, Tataki 1988, σ. 419 κ.ε. F. Papazoglou, Les villes de Μacédoine à l époque romaine, BCH Suppl.XVI,1988, σ.45. 19 Γ.Τουράτσογλου, Η νομισματική κυκλοφορία στην αρχαία Μακεδονία, 1993, σ.24. Βλ. Π. Χριστοδούλου, Αρχαία Μακεδονία, VI, 1, 1999, σ. 316, με σχετική βιβλιογραφία. 20 Στις εκτεταμένες βασιλικές γαίες οι νεαροί Μακεδόνες ευγενείς, εξασκούνται σε δραστηριότητες όπως αυτή του κυνηγίου, και εκπαιδεύονται συγχρόνως για τη μετάβασή τους από τη μια ηλικία στην άλλη. Για τα θέματα αυτά, βλ.hatzopoulos ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 19, σ. 87 κ.ε. 21 Για μία τέτοια αγροτική εγκατάσταση λίγα χλμ. ανατολικά από τη Βέροια, βλ. Κουκουβού, ΑΕΜΘ 143,1999, σ. 568-578, με πλούσια σχετική βιβλιογραφία. Σωστά η κ. Κουκουβού υπαινίσσεται ότι παρόμοιος θα πρέπει να είναι ο χαρακτήρας των κτισμάτων στο Μπαλτανέτο και στο Τσιφλίκι, στην αγροτική περιοχή της σημερινής Νάουσας, παρά την αποσπασματική τους ανασκαφή. Αν εξάλλου επιβεβαιωθεί μελλοντικά η υποψία μας ότι η γραμμή του τείχους της αρχαίας Μίεζας περνά αμέσως 7

Τα μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση χρόνια είναι ιδιαίτερα δύσκολα για όλη τη Μακεδονία και χαρακτηρίζονται από εμφυλίους πολέμους, καταστροφές, δηώσεις και γενικότερη κακοδιοίκηση. Επιγραφικές και φιλολογικές μαρτυρίες υπαινίσσονται και για τη Βέροια μια εποχή πρόσκαιρης παρακμής και προσπαθειών κοινωνικής αναδιοργάνωσης 23. Είναι αξιοσημείωτο όμως, ότι η όποια αρνητική εικόνα των χρόνων αυτών, ως την εδραίωση της pax romana, δε φαίνεται να αποτυπώνεται στην κάθε είδους καλλιτεχνική δραστηριότητα, αφού από το τέλος του 3 ου αι.π.χ. ως και τα αυτοκρατορικά χρόνια, ακμάζουν όλες οι μορφές τέχνης. Αναπτύσσονται σταδιακά δραστήρια τοπικά εργαστήρια με αξιόλογη παραγωγή σε διάφορους τομείς. Από τον όψιμο 3 ο π.χ. αιώνα δραστηριοποιείται το εργαστήριο κεραμικής 24, ενώ στα ίδια περίπου χρόνια συγκροτείται το κοροπλαστικό εργαστήριο που ακμάζει από τα μέσα του 2 ου ως και τα μέσα του 1 ου αι. π.χ. 25. Ο κύριος όγκος της παραγωγής και των δύο καλύπτει τις ανάγκες κτέρισης των νεκρών στους θαλαμωτούς, οικογενειακούς τάφους που υιοθετούνται ακριβώς αυτήν την εποχή και προϋποθέτουν την ύπαρξη μιας εύρωστης, οικονομικά, αστικής τάξης. Το εργαστήρι τέλος, της γλυπτικής που αναπτύσσεται από τα μέσα του 2 ου και εξελίσσεται εντυπωσιακά σ όλον τον 1 ο αι.π.χ., παράλληλα με τα μέτρια, μαζικής παραγωγής έργα, έχει να δείξει και ορισμένα υψηλής ποιότητας ανάγλυφα, αλλά και ολόγλυφα μνημεία 26. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε την πρώιμη αγαστή συνεργασία με τους εκάστοτε Ρωμαίους διοικητές 27, όπως επίσης και τον συνεχή ανταγωνισμό που αναπτύσσεται ανάμεσα στη Βέροια και τη Θεσσαλονίκη, για τα πρωτεία της επαρχίας 28. Το φαινόμενο αυτό άλλωστε, είναι συνηθισμένο στα μεγάλα αστικά κέντρα και είναι εμφανής η προσπάθεια της ρωμαϊκής διοίκησης να διατηρήσει κάποιες ισορροπίες κατανέμοντας ισότιμα, προνόμια και τίτλους. Έτσι, ενώ η Θεσσαλονίκη επιλέγεται ως πρωτεύουσα δυτικά από το Θέατρο και την Αγορά της πόλης, τότε αρχίζει να διαγράφεται η ίδια πιθανότητα και για τα κτίσματα στον αγρό Βαλαβάνη, Βλ. Αλλαμανή Μισαηλίδου, ΑΕΜΘ 6, 1992, 208 κ.ε., για αντίθετη παλιότερη άποψη. 22 ΕΚΜ 1, 40. 23 ΕΚΜ 1, αρ. 2 με σχόλια και αρ.134. 24 Δρούγου-Τουράτσογλου 1980, Β. Αλλαμανή-Κ.Τζαναβάρη, Β ΕλλΚερ σ.151-159, Β. Αλλαμανή- Κ.Τζαναβάρη, Γ ΕλλΚερ σ. 90-103. 25 Τζαναβάρη 1996, σ.45-51, Τσακάλου-Τζαναβάρη 2002, σ.208 κ.ε. ιδίως σ. 213. 26 Για το ευρύ πεδίο δραστηριοτήτων του εργαστηρίου αυτού, βλ. Αλλαμανή 1996, σ. 52 σημ. 29. 27 Οι Βεροιαίοι μαζί με τους "εγκεκτημένους" Ρωμαίους τιμούν τον γνωστό για την ανεπάρκειά του διοικητή Καλπούρνιο Πείσωνα, κάτι που μπορεί να εκληφθεί ως δείγμα κολακείας, ΕΚΜ. 1, 59 και σ. 38 σημ. 33. Για μια παρόμοια πολιτική στάση της Θεσσαλονίκης απέναντι στη νέα τάξη πραγμάτων, βλ. Εμ. Βουτυρά, Τοις αγαθοίς βασιλεύουσα. Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός, Α, 1997, σ. 104 κ.ε, Η. Κ. Σβέρκου, Θεσσαλονικέων Πόλις, 4, 2000, σ. 94 κ.ε. και Αλλαμανή 2003, σ.74-78 κ.ε. 28 Π. Νίγδελης, Θεσσαλονικέων Πόλις, Γραφές και πηγές 6000 χρόνων, τευχ.1,θεσ/νίκη, Πολιτιστική Πρωτεύουσα 1997, σ. 21-29 και Αλλαμανή 2003, σ.75-76. 8