Κ ι κ ή Δ η μ ο υ λ ά «Σ η μ ε ί ο Α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ω ς»

Κ ι κ ή Δ η μ ο υ λ ά «Σ η μ ε ί ο Α ν α γ ν ω ρ ί σ ε ω ς» 1. Τα αγάλματα στην ποίηση της Δημουλά: Το ποίημα «Σημείο Αναγνωρίσεως» ανήκει στην ποιητική συλλογή Το λίγο του κόσμου (1971). Το ποίημα παρουσιάζει τη συνομιλία του ποιητικού υποκειμένου με ένα άγαλμα. Τέτοιου είδους συνομιλίες αποτελούν αφορμή προβληματισμού στην ποίηση της Δημουλά. Η ποιήτρια βλέπει τα αγάλματα σαν έμψυχα όντα και «σιωπηλούς συνομιλητές» της. Η αιώνια καταδίκη των αγαλμάτων από το δημιουργό τους σε σιωπή και ακινησία οδηγούν τη φαντασία της να τα αντιμετωπίζει σαν ανθρώπους ηττημένους της ζωής, ενώ η πραγματικότητα τα θέλει να τιμούν ένα πρόσωπο καταξιωμένο, νικητή της ζωής. Τα αγάλματα εμφανίζονται στα ποιήματα της Δημουλά άλλοτε προσωποποιημένα, σαν άνθρωποι που αισθάνονται, σκέφτονται, μιλούν, και άλλοτε ως σύμβολα ρόλων, όπως στο συγκεκριμένο ποίημα. Μερικές φορές πάλι μπορεί μόνο να αποτελούν ένα απαραίτητο στοιχείο του σκηνικού του ποιήματος ή να γίνεται μια απλή αναφορά σε αυτά. 2. Εισαγωγικά στοιχεία για το ποίημα: Στο ποίημα «Σημείο Αναγνωρίσεως» η παρουσία του αγάλματος «Η Βόρειος Ήπειρος» στο πάρκο της πλατείας Τοσίτσα και το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του, δηλαδή τα δεμένα χέρια, γίνονται αφορμή για ένα ποιητικό σχόλιο σχετικά με το ρόλο της γυναίκας στις κοινωνίες όλων των εποχών. Η ποιήτρια δε βλέπει το άγαλμα σαν έργο τέχνης που προσφέρει αισθητική ικανοποίηση, ούτε σαν μια ιστορική ή εθνική αλληγορία, αλλά ως ένα σύμβολο της κοινωνικής καταπίεσης της γυναίκας. Καταργεί δηλαδή το συμβολισμό που έδωσε ο γλύπτης στο άγαλμά του (η αιχμάλωτη γυναίκα ως σύμβολο της σκλαβωμένης χώρας) και κάνει σύμβολο αυτό που χρησίμευσε σε εκείνον ως πρότυπο του συμβολισμού του (η αιχμάλωτη γυναίκα). Έτσι δίνει τη δική της ερμηνεία για το έργο τέχνης εκπροσωπώντας κατά κάποιον τρόπο το κοινό. Παράλληλα, αποκαλύπτεται και η υποκειμενικότητα ως προς τον τρόπο πρόσληψης ενός καλλιτεχνικού έργου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση μάλιστα, το έργο τέχνης γίνεται αφορμή για τη δημιουργία ενός άλλου έργου τέχνης, δηλαδή του ποιήματος. Θέμα του ποιήματος είναι οι σκέψεις και οι διαπιστώσεις του ποιητικού υποκειμένου για την κοινωνική θέση της γυναίκας μέσα από τη συνομιλία με ένα γυναικείο άγαλμα. 3. Λεξιλογικός και πραγματολογικός σχολιασμός: στολίζεις κάποιο πάρκο = ρεαλιστικό στοιχείο. Πρόκειται για το μαρμάρινο άγαλμα «Η Βόρειος'Ηπειρος» (1951) του γλύπτη Κ. Σεφερλή, που είναι τοποθετημένο στο πάρκο της πλατείας Τοσίτσα στην Αθήνα. Άργος = μυθικό τέρας με εκατό μάτια, που με εντολή της Ήρας κρατούσε αιχμάλωτη την Ιώ, το μυθικό σύμβολο της κατατρεγμένης γυναίκας. ευγονία = γονιμότητα, απόκτηση πολλών απογόνων. 4. Ερμηνευτική προσέγγιση: 4.1. Στοιχεία δομής: Διάρθρωση του ποιήματος και περιεχόμενο ενοτήτων. 4.1.1. Θεματικοί άξονες: Βασική ιδέα του ποιήματος είναι η κοινωνική καταπίεση της γυναίκας ανά τους αιώνες. Η ιδέα αυτή επαναλαμβάνεται σε πολλά σημεία του ποιήματος με τις εκφράσεις: «δεμένα είναι πισθάγκωνα τα χέρια σου» (στ. 9), «αιχμάλωτη» (στ. 15), «δεμένα είναι τα χέρια σου» (στ. 19), «με δεμένα πάλι τα χέρια, αιχμάλωτη» (στ. 30), «για τα δεμένα χέρια σου» (στ. 38), «γιατ' είσαι αιχμάλωτη» (στ. 42). Ιδιαίτερα η επανάληψη στους στ. 19, 30 και 38-40 συνδέει νοηματικά τις στροφικές ενότητες. Η ιδέα δομείται στους αντιθετικούς άξονες άτομο-κοινωνία, και ειδικότερα γυναίκα-κοινωνία. Στους ίδιους άξονες στηρίζεται και η αντίθεση του ποιητικού υποκειμένου με τους άλλους (εγώ-όλοι), η οποία γίνεται αισθητή με την προβολή της κατηγορηματικής θέσης του σε αντίθεση με την άποψη όλων των άλλων. 4.1.2. Περιεχόμενο στροφικών ενοτήτων: Το ποίημα αποτελείται από πέντε στροφικές ενότητες, από τις οποίες η πρώτη αποτελεί την εισαγωγή και η τελευταία τον επίλογο. Η τελευταία στροφική ενότητα, παραλλαγμένη και με τρόπο που να γενικεύει, επαναλαμβάνει την πρώτη σε σχήμα κύκλου. 1η ενότητα, στ. 1-2: Προληπτική αναγνώριση της γυναίκας. Αντικρίζοντας το γυναικείο άγαλμα το ποιητικό υποκείμενο, σε αντίθεση με όλους τους άλλους, το αναγνωρίζει αμέσως ως γυναίκα και όχι ως άγαλμα. 2η ενότητα, στ. 3-19: Το σημάδι αναγνώρισης και η προκαθορισμένη αιχμαλωσία. Από μακριά η στάση του αγάλματος εξαπατά. Έτσι όπως είναι ελαφρά ανακαθισμένο μοιάζει μόλις να ξύπνησε από ένα όνειρο. Από κοντά όμως διακρίνεται το χαρακτηριστικό του σημάδι, τα δεμένα χέρια, το οποίο ερμηνεύει τη στάση του και ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 1

υπογραμμίζει την προκαθορισμένη από το γλύπτη καταδίκη του σε αιχμαλωσία. 3η ενότητα, στ. 20-30: Η γυναικεία ιδιότητα μοναδικό κριτήριο κοινωνικού αποκλεισμού. Αιτία της αιχμαλωσίας, κατά την άποψη του ποιητικού υποκειμένου, δεν είναι μόνο η μαρμάρινη ύλη του αγάλματος. Ακόμα κι αν τα αγάλματα ξεσηκώνονταν για να διεκδικήσουν ελευθερία και ισότητα, δε θα λάμβαναν υπόψη τους τις γυναικείες διεκδικήσεις και οι γυναίκες θα παρέμεναν αιχμάλωτες. 4η ενότητα, στ. 31-40: Το διαχρονικό σημάδι αναγνώρισης της γυναίκας. Το ποιητικό υποκείμενο επιμένει στο «σημείο αναγνωρίσεως» της γυναίκας. Αυτό δεν είναι η γυναικεία μορφή που της έδωσε ο γλύπτης, ούτε τα γυναικεία γνωρίσματα που υπερτόνισε στο σώμα της και τα οποία ευνοούν τη γέννα, αλλά είναι τα δεμένα χέρια της, από τα οποία και μόνο την αναγνωρίζει ως γυναίκα σε όλες τις εποχές. 5η ενότητα, στ. 41-42: Σημάδι αναγνώρισης της γυναίκας η αιχμαλωσία της. Το ποιητικό υποκείμενο προβάλλει στο τέλος και πάλι το σημάδι αναγνώρισεως της γυναίκας. Αυτό είναι, όπως δηλώνει με ύφος βεβαιότητας αλλά και διαμαρτυρίας, η κοινωνική υποταγή και αιχμαλωσία της γυναίκας. 4.2. Ερμηνευτικά σχόλια: «Σημείο Αναγνωρίσεως»: Ο τίτλος παραπέμπει στις αναγνωρίσεις της Οδύσσειας, του αρχαίου δράματος και των δημοτικών τραγουδιών. Η αναγνώριση γίνεται πάντα με κάποια σημάδια, του κορμιού, του σπιτιού κ.ά. Με τον τίτλο, επομένως, προοικονομείται μια αναγνώριση με την τυπική διαδικασία των σημαδιών. «άγαλμα γυναίκας με δεμένα χέρια»: Η προμετωπίδα σε πλάγια γραφή αμέσως μετά τον τίτλο δίνει με μια χαρακτηριστική εικόνα το εξωτερικό ερέθισμα της ποιητικής έμπνευσης, ενώ παράλληλα διευκολύνει την απευθείας εισαγωγή στο θέμα. «όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα, / εγώ σε προσφωνώ γυναίκα κατευθείαν»: Αλλάζοντας τη σειρά της τυπικής διαδικασίας, το υποκείμενο περνάει σε μια προληπτική αναγνώριση. Στο δίστιχο αυτό εμφανίζεται η διαφορά του «εγώ» με τους άλλους, που αποκαλύπτει όχι μόνο διαφοροποίηση στον τρόπο πρόσληψης του γλυπτού, αλλά και σοβαρή διάσταση ανάμεσα στο «εγώ» και στο «όλοι», η οποία τονίζεται και με το χιαστό σχήμα. «στολίζεις κάποιο πάρκο»: Τοποθέτηση στο χώρο, που ενισχύεται και από τους τοπικούς προσδιορισμούς «από κοντά», «από μακριά». Το ρήμα «στολίζεις» αναφέρεται στη χρησιμότητα της τέχνης ως αισθητικής απόλαυσης, αλλά υποδηλώνει και την περιθωριακή θέση της γυναίκας. «από μακριά εξαπατάς»: Η πρώτη προσπάθεια να ερμηνευτεί η στάση του αγάλματος. «θαρρεί κανείς πως έχεις ελαφρά ανακαθήσει»: Ρεαλιστικό στοιχείο, όπως επίσης και τα δεμένα χέρια. «πως παίρνεις φόρα να το ζήσεις»: Η στάση του αγάλματος δίνει από μακριά την ψευδαίσθηση κίνησης. «από κοντά ξεκαθαρίζει το όνειρο»: Η αλήθεια διώχνει το όνειρο. «δεμένα είναι πισθάγκωνα τα χέρια σου / μ' ένα σκοινί μαρμάρινο»: Δίνεται το «σημείο αναγνωρίσεως», το σημάδι του κορμιού. «κι η στάση σου είναι η θέλησή σου... την αγωνία του αιχμαλώτου»: Το σημάδι ερμηνεύει τη στάση του αγάλματος. Το άγαλμα είναι ελαφρά ανακαθισμένο, γιατί προσπαθεί να απαλλαγεί από τα δεσμά. «έτσι σε παραγγείλανε στο γλύπτη: / αιχμάλωτη»: Ο τόνος υψώνεται για να καταγγείλει την κοινωνία. Η αιχμαλωσία είναι προαποφασισμένη από το γλύπτη και αυτούς που το παρήγγειλαν. Μεταφορικά ο γλύπτης είναι η κοινωνία, το κοινωνικό κατεστημένο, που έχει παγιώσει τη γυναικεία καταπίεση. «δεν μπορείς ούτε μια βροχή... / μαργαρίτα»: Τα δεμένα χέρια εμποδίζουν τη γυναίκα να χαρεί τα πιο απλά πράγματα της ζωής. «και δεν είν' το μάρμαρο μόνο ο Άργος»: Δεν είναι μόνο το μάρμαρο το αίτιο της αιχμαλωσίας. Το ποίημα μεταφέρεται στο χώρο του μύθου. Ο Άργος, ο μυθικός δεσμοφύλακας της Ιώς, είναι μεταφορικά η αιχμαλωσία, η φυλακή. «αν άρχιζαν τ' αγάλματα αγώνες / για ελευθερίες και ισότητες»: Τολμηρή μεταφορική σύλληψη. «όπως οι δούλοι, / οι νεκροί / και το αίσθημά μας»: Είναι το αναφορικό μέρος της παρομοίωσης των στ. 23-27. Αυτό αποτελείται από τρία σκέλη. Οι αναλογίες στην παρομοίωση αυτή είναι ανόμοιες και δε στηρίζονται σε δεδομένα της πραγματικότητας (π.χ. όπως οι νεκροί κάνουν αγώνες για ελευθερία, έτσι και τα αγάλματα). Ως διεκδικητικός αγώνας των νεκρών νοείται το αίτημα για αθανασία, ενώ των αισθημάτων το αίτημα για συναισθηματική πληρότητα. «εσύ θα πορευόσουνα / μες στην κοσμογονία των μαρμάρων / με δεμένα πάλι χέρια, αιχμάλωτη»: Είναι η απόδοση στην υποθετική πρόταση των στ. 23-24. Έτσι ολοκληρώνεται η ιδέα που ξεκίνησε από το στ. 20 και έχει ως εξής: το μαρμάρινο υλικό του αγάλματος δεν είναι η μοναδική αιτία της αιχμαλωσίας. Ακόμα κι αν τα αγάλματα άρχιζαν αγώνες για κατάκτηση δικαιωμάτων, η μοίρα της γυναίκας δε θα άλλαζε. Θα εξακολουθούσε να είναι αιχμάλωτη, γιατί η αιχμαλωσία έχει γίνει ταυτόσημη με τη φύση της, περισσότερο ακόμα απ' όσο η ακινησία στο μάρμαρο. «όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα, / εγώ σε λέω γυναίκα αμέσως»: Επανάληψη, κάπως παραλλαγμένη, των δύο πρώτων στίχων. Εδώ πρόκειται για την κανονική αναγνώριση, η οποία προκύπτει με την ολοκλήρωση της διαδικασίας των σημαδιών. Η αναγνώριση στη συνέχεια θα αιτιολογηθεί και με άλλα σημάδια, με σκοπό να ενισχυθεί αντιθετικά η ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 2

αποδεικτική δύναμη του ενός και μοναδικού σημαδιού (τα δεμένα χέρια). Η αιτιολόγηση γίνεται με το σχήμα άρσηςθέσης. Αρση: στ. 33-37 («όχι γιατί...»), θέση: στ. 38-40 («για τα δεμένα χέρια σου...»). «όχι γιατί γυναίκα σε παρέδωσε... κι υπόσχονται οι γοφοί σου... ακινησίας»: Με την άρση απορρίπτονται, δύο σημάδια, τα οποία κανονικά είναι πολύ ισχυρά. Το πρώτο είναι η γυναικεία μορφή που έδωσε στο άγαλμα ο γλύπτης και το δεύτερο η ειδική κατασκευή του γυναικείου σώματος («κι υπόσχονται οι γοφοί σου...»), ώστε να γεννά με ευκολία απογόνους. «καλή σοδειά ακινησίας»: Μεταφορά που περιέχει ειρωνεία. Αν η ευγονία αφορά τη γέννηση κοριτσιών, είναι κι αυτά καταδικασμένα σε αιχμαλωσία. «για τα δεμένα χέρια σου... σε λέω γυναίκα»: Η θέση επαναβεβαιώνει το «σημείο αναγνωρίσεως» της γυναίκας. Στο σημείο αυτό εισάγεται και ο ιστορικός χρόνος («όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω»). Το σημάδι αναγνώρισης είναι διαχρονικό. Το ποιητικό υποκείμενο μπορεί εύκολα να αναγνωρίσει από αυτό τη γυναίκα, γιατί ως γυναίκα επίσης έχει την εμπειρία της διαχρονικής αιχμαλωσίας του φύλου της. «σε λέω γυναίκα, / γιατί είσ' αιχμάλωτη»: Οι τελευταίοι στίχοι αποτελούν το γενικευτικό επίλογο και αιτιολογούν τους δυο πρώτους στίχους. Με τους τελευταίους αυτούς στίχους αναγνωρίζεται η γυναίκα ως αιχμάλωτη. 4.3. Τεχνική του ποιήματος: 4.3.1. Η επιλογή του λεξιλογίου: Στο λεξιλόγιο του ποιήματος κυριαρχούν τα ουσιαστικά και τα ρήματα, ενώ είναι χαρακτηριστική η ελαχίστη παρουσία επιθέτων («ωραίο», «μαρμάρινο», «ελαφριά», «καλή», «πολλούς»). Τα περισσότερα ρήματα είναι σε χρόνο παροντικό («προσφωνώ», «στολίζεις», «εξαπατάς» κτλ.), για να δηλώσουν μια κατάσταση που διαρκεί. Τα δυο ρήματα σε αόριστο («παραγγείλανε», «παρέδωσε») τονίζουν το αμετάκλητο της αιχμαλωσίας. Υπάρχουν αρκετά ουσιαστικά συγκεκριμένα («γυναίκα», «πάρκο», «χέρια», «σκοινί», «γλύπτη», «βροχή», «μαργαρίτα», «μάρμαρο», «γοφοί») και πολλά αφηρημένα («όνειρο», «θέληση», «αγωνία», «πορεία», «αγώνες», «ελευθερίες», «ισότητες, «αίσθημα», «κοσμογονία», «ευγονία», «ακινησία», «αιώνες»), γεγονός που δείχνει την εναλλαγή στην ποίηση της Δημουλά από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο. 4.3.2. Η ποιήτρια και ο λόγος της: Το ποιητικό υποκείμενο μιλάει σε α' πρόσωπο και απευθύνεται, σε β' πρόσωπο, προς ένα γυναικείο άγαλμα, σαν να συνομιλεί μαζί του. Το αναγνωρίζει απευθείας ως γυναίκα και όχι ως άγαλμα, γεγονός που δίνει αμεσότητα και οικειότητα στο λόγο του, ενώ αντίθετα εκδηλώνει από την αρχή τη διαφωνία του με την άποψη των άλλων. Για το ποιητικό υποκείμενο το σημείο αναγνώρισης δεν είναι το μάρμαρο, ώστε να αποκαλέσει τη μαρμάρινη γυναίκα άγαλμα, αλλά τα δεμένα χέρια. Ο διάλογος με το άψυχο του δίνει τη δυνατότητα να κάνει κάποιες πικρές διαπιστώσεις σχετικά με την κοινωνική θέση της γυναίκας. Σε κάποια σημεία ο λόγος ξεφεύγει από το ύφος της συνομιλίας (π.χ. στ. 14-15, 38-40, 41-42) και γίνεται διαμαρτυρία και καταγγελία, χωρίς όμως να υψωθεί ιδιαίτερα ο τόνος της φωνής. Χάρη στο λυρικό ύφος, τους χαμηλούς τόνους, την εσωτερική ένταση, καθώς και την αλήθεια της προσωπικής εμπειρίας που περιέχουν οι διαπιστώσεις, ο λόγος έχει δραστικότητα και ειλικρίνεια. 4.3.3. Η γλώσσα και το ύφος Ο στίχος: Στο ποίημα υπάρχουν πολλά από τα χαρακτηριστικά στοιχεία της γλώσσας της Δημουλά. Χρησιμοποιεί την απλή δημοτική, ενώ οι ελάχιστοι τύποι της καθαρεύουσας έχουν ειρωνική λειτουργία («ευγονία αγαλμάτων», «καλή σοδειά ακινησίας»). Υπάρχουν επίσης και εκφράσεις της καθημερινής ομιλίας («παίρνεις φόρα να το ζήσεις»). Άλλα γλωσσικά στοιχεία που εμφανίζονται στο ποίημα είναι: α. τα αιφνιδιαστικά ζεύγη, π.χ. ουσιαστικό με ρήμα («να ζυγίσεις μια βροχή») ή ουσιαστικό με ουσιαστικό («στην πορεία των μαρμάρων», «στην κοσμογονία των μαρμάρων», «ευγονία αγαλμάτων», «σοδειά ακινησίας»), β. δημιουργία έντασης με αφηρημένες λέξεις («αν άρχιζαν τ' αγάλματα αγώνες / για ελευθερίες και ισότητες», «θα πορευόσουνα / μες στην κοσμογονία των μαρμάρων»), γ. κυριολεκτική και μεταφορική χρήση κάποιων λέξεων («σκοινί μαρμάρινο»), δ. μεταφορές που θυμίζουν υπερρεαλιστική γραφή («ούτε μια βροχή να ζυγίσεις»), ε. στερεότυπη επανάληψη στίχων, που στο συγκεκριμένο ποίημα τονίζουν το κοινωνικό περιεχόμενό του («δεμένα είναι τα χέρια σου, αιχμάλωτη»), στ. αιχμηρές κοφτές φράσεις («έτσι σε παραγγείλανε στο γλύπτη», «δεμένα είναι τα χέρια σου», «σε λέω γυναίκα»), ζ. διαταραχή της σύνταξης («όχι γιατί γυναίκα σε παρέδωσε / στο μάρμαρο ο γλύπτης», «για τα δεμένα χέρια σου, που έχεις»). Γενικά η γλώσσα παρουσιάζει μεγάλη πρωτοτυπία. Το ύφος του ποιήματος είναι λυρικό, με κυρίαρχη την παρουσία του «εγώ», ζωηρό, πρωτότυπο στον τόνο της συνομιλίας. Ο στίχος είναι ελεύθερος και άνισος, μονολεκτικός (15,26) ή εκτεταμένος (5,6,17), ενώ παρατηρείται ποικιλία στο ρυθμό. 4.3.4. Τα εκφραστικά μέσα: Το ποίημα διακρίνεται για τον πλούτο των εκφραστικών μέσων. Υπάρχει βασικά η προσωποποίηση του αγάλματος, η οποία κυριαρχεί στο ποίημα. Άλλες προσωποποιήσεις επίσης είναι: «αν άρχιζαν τ' αγάλματα αγώνες», «υπόσχονται οι γοφοί ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 3

σου ευγονία αγαλμάτων». Υπάρχουν επίσης ζωηρές εικόνες (στ. 3, 5, 9-10, 16-19, 23-24, 35-36), μεταφορές («μ' ένα σκοινί μαρμάρινο», «ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου», «δεν είν' το μάρμαρο μόνο ο Άργος», «μες στην κοσμογονία των μαρμάρων», «ευγονία αγαλμάτων»), παρομοιώσεις («αν άρχιζαν τ' αγάλματα αγώνες... όπως οι δούλοι, / οι νεκροί και το αίσθημά μας»), σχήμα εξ αναλόγου («ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου, / ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα», ενν. να ζυγίσεις στο χέρι σου), σχήμα άρσης και θέσης «όχι γιατί γυναίκα σε παρέδωσε... για τα δεμένα χέρια σου»), σχήμα κύκλου (στ. 1-2 και 41-42), σχήμα χιαστό («κατευθείαν άγαλμα, γυναίκα κατευθείαν»), ασύνδετο (6-7, 17-18, 21-23) κ.ά. 4.4. Οι ιδέες του ποιήματος: Με βάση ένα παραδοσιακό στοιχείο της αρχαίας ελληνικής και δημοτικής ποίησης, τη διαδικασία της αναγνώρισης, και με κύριο ποιητικό εύρημα την προσωποποίηση του γυναικείου αγάλματος, υφαίνεται ο ποιητικός μύθος, ο οποίος διαπλέκεται με λογική αλληλουχία και με ποιητική ευαισθησία και ευρηματικότητα. Η συνομιλία με το άγαλμα δίνει την ευκαιρία για αποκαλυπτικές διαπιστώσεις πάνω στη μοίρα της γυναίκας και τη θέση της στην κοινωνία. Για την ποιήτρια το βασικό «σημείο αναγνωρίσεως» της γυναίκας είναι τα δεμένα χέρια και όχι η γυναικεία μορφή της. Η ποιήτρια αναγνωρίζει τη γυναίκα ως αιχμάλωτη και κοινωνικά καταπιεσμένη στην καθημερινότητα της ζωής της. Υπαινίσσεται μάλιστα έμμεσα ότι η γυναικεία θέση είναι κατώτερη και από αυτή των δούλων, οι οποίοι με κοινωνικούς αγώνες μπορεί κάποτε να κερδίζουν την ελευθερία και την ισότητα, ενώ για τη γυναίκα δεν υπάρχει τέτοια ελπίδα, όπως έχει δείξει μέχρι σήμερα η ιστορία. Πιστεύει δηλαδή ότι το γυναικείο πρόβλημα δεν απασχόλησε σοβαρά κανένα κοινωνικό ή και θρησκευτικό κίνημα. Αυτές οι απαισιόδοξες διαπιστώσεις την οδηγούν να θεωρεί ως το μόνο αναγνωριστικό σημάδι για τη γυναίκα την αιχμαλωσία της, γνώρισμα το οποίο έχει παραμερίσει ακόμα και αυτό της γυναικείας της φύσης. Γενικά λοιπόν θεωρεί τη γυναίκα αποξενωμένη από τον εαυτό της και τη φύση της και διαχρονικά αιχμάλωτη του κοινωνικού κατεστημένου. Οι απόψεις αυτές, που έχουν έντονο φεμινιστικό χαρακτήρα, προβάλλονται με σχετική νηφαλιότητα και συγκρατημένο αίσθημα, γι' αυτό είναι πειστικές και δεν ηχούν υπερβολικές. Σε αυτό συντελούν και ο λυρισμός, η ποιητική φαντασία και η ευαισθησία της ποιήτριας. Φυσικά ένας αντίλογος θα ήταν ότι στις δημοκρατικές κοινωνίες της σύγχρονης εποχής η γυναίκα έχει κερδίσει την ισότητα. Η καθημερινότητα όμως και η εμπειρία δείχνουν ότι, πέρα από κάποιους γενικούς νομικούς κανόνες, χρειάζονται πολλά ακόμα να γίνουν και προς την κατεύθυνση της νομοθεσίας και της εφαρμογής της, αλλά κυρίως προς την κατεύθυνση αλλαγής της νοοτροπίας και των δύο φύλων, η οποία επιμένει ακόμα κατά ένα σημαντικό ποσοστό σε παγιωμένες αντιλήψεις. 4.5. Συνολική αποτίμηση του ποιήματος: Το «Σημείο Αναγνωρίσεως» είναι ένα αντιπροσωπευτικό ποίημα της Δημουλά, η οποία δίκαια θεωρείται ότι συντέλεσε στην ανανέωση του σύγχρονου λυρισμού. Το ποίημα αποτελεί δείγμα της συνέχειας της ελληνικής ποίησης συνταιριάζοντας τη μοντέρνα και πρωτότυπη γραφή με στοιχεία της ελληνικής ποιητικής παράδοσης, με την οποία η ποιήτρια είναι πολύ εξοικειωμένη. Φαντασία, λυρισμός, γλώσσα που επιδρά άμεσα, τόνος χαμηλός και ελαφριά ειρωνεία συντελούν στην ανάδυση των βαθύτερων σκέψεων της Δημουλά σχετικά με ένα πρόβλημα βασικά κοινωνικό αλλά και υπαρξιακό, αφού αγγίζει την ίδια τη γυναικεία ύπαρξη και την αλλοτρίωση που έχει υποστεί από την κοινωνική αιχμαλωσία αιώνων. 5. Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου: 1. Ποιο εξωτερικό ερέθισμα αποτέλεσε την αφετηρία του ποιήματος και πώς αυτό συνδέεται με το «Σημείο Αναγνωρίσεως» του τίτλου; Το εξωτερικό ερέθισμα που αποτέλεσε την αφετηρία του ποιήματος είναι ένα «άγαλμα γυναίκας με δεμένα χέρια», όπως αναφέρεται και στην προμετωπίδα μετά τον τίτλο. Η σχέση του με τον τίτλο είναι άμεση. Ο τίτλος προοικονομεί μια αναγνώριση με την παραδοσιακή διαδικασία των σημαδιών. Στην προκειμένη περίπτωση, το σημάδι, το «σημείο αναγνωρίσεως», είναι τα δεμένα χέρια. Από αυτά και μόνο το ποιητικό υποκείμενο αναγνωρίζει τη γυναίκα, την αναγνωρίζει δηλαδή ως γυναίκα από την αιχμαλωσία της. 2. Είναι σωστή η άποψη πως στο ποίημα αναιρείται ο συμβολισμός του γλυπτού για να λειτουργήσει τελικά ως σύμβολο το πρότυπο του γλύπτη; Με την αναγνώριση του γυναικείου γλυπτού με τα δεμένα χέρια της γυναίκας είναι φανερό ότι το ποιητικό υποκείμενο αναιρεί το συμβολισμό που έδωσε ο γλύπτης στο έργο του. Τα δεμένα χέρια είναι και για το γλύπτη και για το ποιητικό υποκείμενο το κοινό στοιχείο στο συμβολισμό τους. Όμως, ενώ ο γλύπτης συμβολίζει με αυτά τη σκλαβωμένη Βόρεια Ήπειρο, για το ποιητικό «εγώ» είναι το σύμβολο της αιχμάλωτης γυναίκας όλων των εποχών, λειτουργεί δηλαδή ως σύμβολο στο ποίημα το πρότυπο του γλύπτη. Αυτό φανερώνει πόσο υποκειμενική μπορεί να είναι η πρόσληψη ενός έργου τέχνης, η οποία μπορεί να εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως τα βιώματα του καθενός, η καλλιέργεια, η ευαισθησία, η ευφυία κ.ά. 3. Να σχολιάσετε τους στίχους: «Για τα δεμένα χέρια σου που έχεις / όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω, / σε λέω γυναίκα». Ο λόγος στο σημείο αυτό είναι ρητός. Το ποιητικό υποκείμενο αναγνωρίζει ανεπιφύλακτα τη γυναίκα από το μοναδικό ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 4

χαρακτηριστικό της σημάδι, το οποίο διατηρεί ανά τους αιώνες και που είναι τα δεμένα της χέρια. Με τον προσδιορισμό «όσους πολλούς αιώνες» εντοπίζεται ο χρόνος της αιχμαλωσίας, που κινείται από το βάθος της ιστορίας μέχρι και το παρόν. Με την τοποθέτηση στο χρόνο η αιχμαλωσία αποτελεί μια πραγματικότητα βιωμένη από τις γυναίκες όλων των εποχών, την οποία συνειδητοποιεί απόλυτα και το ποιητικό «εγώ», σαν γυναίκα που είναι. Για το λόγο αυτό, ισχυρίζεται με κατηγορηματικό τόνο ότι γνωρίζει τη γυναίκα από πολλούς αιώνες. Είναι τελικά ο ίδιος ο εαυτός της. Έτσι, με την αναγνώριση της γυναικείας αιχμαλωσίας ανά τους αιώνες το ποιητικό υποκείμενο οδηγείται και σε μια αυτοαναγνώριση και αυτογνωσία. 6. Απαντήσεις στις εργασίες του σχολικού βιβλίου: 1. Να εξετάσετε συγκριτικά το «Σημείο Αναγνωρίσεως» της Δημουλά με το ποίημα της Ζωής Καρέλλη «Ο έφηβος των Αντικυθήρων» (βλ. Παράλληλα Κείμενα). Κοινό στοιχείο είναι ότι αφορμή της έμπνευσης και στα δυο ποιήματα είναι ένα άγαλμα. Κοινό στοιχείο επίσης είναι η συνομιλία του ποιητικού υποκειμένου με το άγαλμα, προς το οποίο απευθύνεται σε β' πρόσωπο. Τέλος, άλλο κοινό είναι ότι και στα δυο ποιήματα το υποκείμενο δίνει μεγάλη σημασία στη στάση του αγάλματος και στην εντύπωση της κίνησης που δημιουργεί. Στο «Σημείο Αναγνωρίσεως» η στάση οδηγεί σε προβληματισμό, ενώ στον «Έφηβο των Αντικυθήρων» γεννά το θαυμασμό. Υπάρχουν ακόμα και άλλες διαφορές. Αντίθετα από το ποίημα της Δημουλά, στο ποίημα της Καρέλλη δεν υπάρχει διαφοροποίηση από την πρόθεση του γλύπτη. Επίσης, στο πρώτο υπάρχει κοινωνικός προβληματισμός, ενώ στο δεύτερο μεταφυσικός προβληματισμός και σκέψεις που αναφέρονται στη ζωή και στην ύπαρξη. Στο ποίημα της Δημουλά ο λόγος έχει αμεσότητα και οικειότητα, στο δεύτερο ποίημα έχει περισσότερο ρητορισμό. Η Δημουλά επιμένει κυρίως στο σημείο αναγνώρισης, ενώ η Καρέλλη κάνει λεπτομερή περιγραφή της στάσης και του σώματος του εφήβου. Ακόμα, το ποιητικό υποκείμενο στο ποίημα της Δημουλά θλίβεται για τα δεσμά της γυναίκας, τα οποία αποτελούν το σύμβολο της αιχμαλωσίας της, ενώ στην Καρέλλη είναι διάχυτη η αγαλλίαση για τις υπέροχες αναλογίες του εφηβικού σώματος που αποκαλύπτουν την εσωτερική του ελευθερία. Γενικά, το άγαλμα της γυναίκας δεν αντιμετωπίζεται αισθητικά, σαν καλλιτεχνικό έργο, αντίθετα με το άγαλμα του εφήβου. Στο ποίημα της Δημουλά, τέλος, ο γλύπτης συμβολίζει το καταπιεστικό κοινωνικό κατεστημένο, ενώ στο ποίημα της Καρέλλη ο γλύπτης αντιμετωπίζεται σαν ένας αξιοθαύμαστος δημιουργός. 2. Όταν προσεγγίζουμε ένα έργο τέχνης με το προσωπικό μας βιωματικό υλικό, είναι δυνατόν να οδηγηθούμε σε ερμηνεία του που αναιρεί τις προθέσεις του δημιουργού του. Μπορεί η «ερμηνεία» μας αυτή να γίνει αφετηρία μιας άλλης πρωτότυπης καλλιτεχνικής δημιουργίας; Τα βιώματα, η καλλιέργεια, η ευφυΐα και άλλοι παράγοντες διαφοροποιούν την ερμηνεία που μπορεί να δώσει ο καθένας σε ένα έργο τέχνης. Είναι πολύ πιθανό η διαφοροποίηση στην πρόσληψη του έργου να οδηγήσει και στην αναίρεση των προθέσεων του δημιουργού. Η διαφορετική αυτή «ερμηνεία» είναι επίσης πιθανό να γίνει αφορμή μιας άλλης πρωτότυπης καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση το γλυπτό ενέπνευσε το ποίημα της Δημουλά. Το φαινόμενο αυτό είναι όχι μόνο πιθανό αλλά και συχνό, και είναι στα πλαίσια του «διαλόγου» των έργων των καλλιτεχνών και των λογοτεχνών μεταξύ τους, καθώς και με το σύνολο της καλλιτεχνικής παράδοσης. Ο «διάλογος» αυτός, όταν είναι δημιουργικός, οδηγεί σε ποικίλες πρωτότυπες εμπνεύσεις. Επιμέλεια: Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης Φιλόλογος ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 5