H ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΙΑΓΕΝΕΑΚΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΕΝΑΛΛΑΓΕΣ ΠΡΟΤΥΠΩΝ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΟΝΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Βύρων Κοτζαµάνης, Ελευθερία Ανδρουλάκη Πληθώρα εργασιών εξετάζουν την εξέλιξη της συγχρονικής γονιµότητας στη χώρα µας, περιορισµένος ωστόσο παραµένει ο αριθµός άρθρων και µελετών που επικεντρώνονται στη µελέτη της διαγενεακής γονιµότητας. Ταυτόχρονα, ελάχιστες είναι οι εργασίες που αναδεικνύουν ή και επικεντρώνονται στη χωρική διάσταση του φαινοµένου (συγχρονική ή διαγενεακή προσέγγιση). Έντονη είναι παράλληλα η ιδεολογικοποίηση του «επιστηµονικού λόγου» σε άµεση συνάρτηση µε την πτώση των συγχρονικών δεικτών της γονιµότητας µετά το 1981 και την σταθεροποίησή τους εν συνεχεία σε ιδιαίτερα χαµηλά επίπεδα, την αυξανόµενη γήρανση και τα επάγωγα «προβλήµατα», την αναστροφή των µεταναστευτικών ρευµάτων (και ιδιαίτερα τη µαζική είσοδο στη χώρα µας αλλοδαπών µετά το 1990) και τέλος τις πληθυσµιακές δυναµικές των γειτονικών χώρων. 2. ΤΑ ΙΑΘΕΣΙΜΑ Ε ΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΙΑΓΕΝΕΑΚΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΜΑΣ (ΠΗΓΕΣ, ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟΙ) Η ΕΣΥΕ παραµένει η µόνη αξιόπιστη πηγή. Τα συλλεχθέντα δεδοµένα από τις ελάχιστες έρευνες που έχουν διεξαχθεί από ερευνητικά κέντρα συµπληρωµατικά και µόνον δύνανται να αξιοποιηθούν για τη διερεύνηση των αναπαραγωγικών συµπεριφορών. Τα δεδοµένα της ΕΣΥΕ επιτρέπουν τη συγχρονική ανάλυση σε εθνικό επίπεδο για την περίοδο 1956-1999 και τη διαγενεακή ανάλυση της γονιµότητας των γενεών που γεννήθηκαν µετά το 1930. Αισθητή εποµένως είναι η έλλειψη µακρών χρονολογικών σειρών. Ταυτόχρονα τα διατιθέµενα δεδοµένα για τις γεννήσεις και τους πληθυσµούς ανά πενταετείς ηλικιακές οµάδες δεν επιτρέπουν εκλεπτυσµένες αναλύσεις ακόµη για την αναπαραγωγική συµπεριφορά των διαδοχικών γενεών. Η διάθεση δεδοµένων κατά µονοετείς ηλικιακές οµάδες (γεννήσεις και πληθυσµοί αναφοράς) σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο (περιφέρεια / νοµός) µετά το 1981 καθιστούν δυνατή τη χωρική συγχρονική προσέγγιση και ανάλυση του φαινοµένου. εν επιτρέπουν φυσικά τη χωρική διαγενεακή ανάλυση (αναπαραγωγική συµπεριφορά των γενεών), στο βαθµό που η διαθέσιµη σειρά δεν έχει χρονικό βάθος. Η απογραφή πληθυσµού του 1991, στην οποία για πρώτη φορά συµπεριλήφθηκε ερώτηση για τον αριθµό των παιδιών που έφεραν στον κόσµο οι απογραφείσες γυναίκες αποτελεί τη µόνη πηγή
για τη χωρική προσέγγιση των αναπαραγωγικών συµπεριφορών των διαδοχικών µετά το 1990 γενεών. Τα συλλεχθέντα στοιχεία (µετά από µια πρώτη επεξεργασία) επιτρέπουν, σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο (περιφέρεια, νοµό, επαρχία, κοινότητα): α) την εκτίµηση της συµπληρωµένης γονιµότητας των διαδοχικών µετά το 1890 γενεών. Οφείλουµε εδώ να αναφέρουµε ότι πρόκειται για 100 περίπου γενεές εκ των οποίων οι 60 περίπου έχουν ολοκληρώσει (ή σχεδόν ολοκληρώσει την αναπαραγωγή τους, γενεές 1890-1950-55), οι υπόλοιπες δε 35 βρίσκονται σε διαφορετικές στιγµές του αναπαραγωγικού τους κύκλου (πχ οι γυναίκες που γεννήθηκαν το 1975 έχουν ηλικία 16 ετών το 1991 και µόλις εισέρχονται σε αυτόν...) β) τον υπολογισµό της κατανοµής των γυναικών των διαδοχικών αυτών γενεών αναλόγως του αριθµού των παιδιών που έφεραν στον κόσµο (γυναίκες µε 0,1,2 >10 παιδιά). Εποµένως, αν περιορισθούµε στη συγκριτική ανάλυση της γονιµότητας στους 52 νοµούς της χώρας µας δυνάµεθα να δηµιουργήσουµε δύο µήτρες: Η πρώτη αποτελείται από 52 στήλες (νοµοί) και 85 γραµµές (γενέες/ηλικίες). Ο πίνακας αυτός µας δίδει: α) ανά γραµµή τη συµπληρωµένη ανά νοµό κατά το 1991 γονιµότητα των διαδοχικών µετά το 1890 γενεών (ο δείκτης δίδει τον µέσο αριθµό παιδιών ανά γυναίκα σε κάθε γενεά ) και β) ανά στήλη τις τιµές της συµπληρωµένης κατά το 1991 γονιµότητας στην ίδια κάθε φορά γενεά στους 52 νοµούς της χώρας. Η δεύτερη αποτελείται από 85 πίνακες διπλής εισόδου. Έκαστος εξ αυτών αναφέρεται σε µία γενεά και αποτελείται από 52 στήλες (νοµοί) και 10 γραµµές (αριθµός γυναικών αναλόγως του αριθµού των παιδιών τους). Κάθε πίνακας µας δίδει για το 1991 και για κάθε γενεά: α) ανά γραµµή την κατανοµή ανά νοµό των γυναικών αναλόγως του αριθµού των παιδιών που έφερε στον κόσµο και β) ανά στήλη το πλήθος των γυναικών µε 0,1,2,3 >10 παιδιά στους 52 νοµούς της χώρας. Τα συλλεχθέντα στοιχεία δεν επιτρέπουν την πλήρη ανασύσταση της αναπαραγωγικής ιστορίας των προαναφερθεισών γενεών (δηλαδή την εκτίµηση της συµπληρωµένης σε κάθε ηλικία γονιµότητά τους) Τα συλλεχθέντα στοιχεία οφείλουν να χρησιµοποιηθούν µε ιδιαίτερη προσοχή για τη συναγωγή συµπερασµάτων όσον αφορά την ένταση της συµπληρωµένης κατά το 1991 γονιµότητας των διαδοχικών γενεών (όπως επίσης και πορισµάτων που στηρίζονται στην κατανοµή των γυναικών αναλόγως του αριθµού των παιδιών που έφεραν στον κόσµο). Ειδικότερα, στο βαθµό που στο τιθέµενο ερώτηµα απήντησαν οι γυναίκες που ευρέθησαν παρούσες στην χώρα µας την ηµέρα της απογραφής, η γενίκευση των συµπερασµάτων για τη γονιµότητα των γενεών από τις οποίες προέρχονται, επί τη βάσει των απαντήσεων που έδωσαν στην απογραφή και η χρήση των δεικτών (ιδιαίτερα για τις ανάγκες συγκριτικών χωρικών αναλύσεων) απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Οφείλουµε, επίσης, να επισηµάνουµε ότι η ύπαρξη σχεσιακών σχέσεων ανάµεσα στη γονιµότητα και τη µετανάστευση/θνησιµότητα είναι γνωστή. Στο βαθµό που η µετανάστευση και η
θνησιµότητα των γυναικών των εξεταζοµένων χωρικών ενοτήτων στην διάρκεια του 20 ου αιώνα διαφέρει σηµαντικά, οι παρατηρούµενες διαφορές στη συµπληρωµένη γονιµότητα των γενεών δύνανται να αποδοθούν µερικώς στο διαφορικό παίγνιο των δύο άλλων δηµογραφικών µεταβλητών. Επί πλέον, στο βαθµό που η µνήµη είναι συνάρτηση και της ηλικίας, οι συλλεχθείσες πληροφορίες επί τη βάσει των απαντήσεων των ηλικιωµένων- υπερήλικων γυναικών θα πρέπει να αξιολογηθούν µε ιδιαίτερη προσοχή. 3. ΤΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΕΝΤΑ Ε ΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΙΑΓΕΝΕΑΚΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΜΑΣ Για τους προαναφερθέντες λόγους, και παρόλο που τα συλλεχθέντα στοιχεία επιτρέπουν όπως προαναφέρθηκε τη συγκριτική χωρική ανάλυση της συµπληρωµένης γονιµότητας πλέον των εξήντα γενεών (1890-1950/55), θα περιορισθούµε µόνον σε αυτήν των γενεών 1930-1955. Οι προ του 1910 γενεές αποτελούνται από ιδιαίτερα µικρό πλήθος γυναικών και ο παράγων «µνήµη» υπεισέρχεται σαφώς ως «ζιζάνιο» φαινόµενο. Ταυτόχρονα για όλες τις προ του 1930 γενεές οι παράγοντες µετανάστευση και θνησιµότητα έχουν βαρύνουσα σηµασία. Οι µετά το 1955 γενεές αποκλείονται από την ανάλυση στο βαθµό που έχουν το 1991 ηλικία µικρότερη των 35 ετών, και εποµένως µια δεκαπενταετία για να κλείσουν τον αναπαραγωγικό τους κύκλο. Οι γενεές 1945-1955 εξετάζονται, παρόλο που δεν έχουν ολοκληρώσει τη γονιµότητά τους (οι γυναίκες των γενεών αυτών είναι 45-35 ετών κατά το 1991), στο βαθµό που γνωρίζουµε από άλλες µελέτες ότι: α) σε εθνικό επίπεδο, η συµπληρωµένη γονιµότητα στις γενεές αυτές στην ηλικία των 35 ετών αποτελεί άνω του 90% περίπου της τελικής έντασης του φαινοµένου (δηλαδή της συµπληρωµένης γονιµότητας στα 50 έτη). Τέλος, οι γενεές των γυναικών που γεννήθηκαν ανάµεσα στο 1955 και το 1975 αποκλείονται από τη µελέτη στο βαθµό που αφενός µεν η συµπληρωµένη γονιµότητα αποτελεί <90% της τελικής αφετέρου δε στις γενεές αυτές υπάρχουν σηµαντικές µεταβολές του ηµερολογίου της γονιµότητας (αύξηση της µέσης ηλικίας στην τεκνογονία). Εποµένως οι διαφορές ανάµεσα στις χωρικές ενότητες της συµπληρωµένης γονιµότητας των γενεών αυτών αντικατοπτρίζουν περισσότερο τις διαφορές του ηµερολογίου και πολύ λιγότερο αυτές της έντασης του φαινοµένου. 4. ΤΑ ΥΠΟ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Τα βασικά ερωτήµατα-υποθέσεις που δύνανται να διερευνηθούν καταρχάς επί τη βάσει των διαθέσιµων δεδοµένων είναι δύο: Υπάρχει τάση σύγκλισης των αναπαραγωγικών συµπεριφορών στους 52 νοµούς της χώρας µας (συγκλίνει δηλαδή η διαγενεακή γονιµότητα στις γενεές 1930-1955);
Σε περίπτωση θετικής απάντησης στο πρότερο ερώτηµα, ποιοι οι ρυθµοί/ ταχύτητα της σύγκλισης και που οφείλεται η οµοιογενοποίηση του χώρου; Αλλάζει και µε ποιο τρόπο το χωρικό πρότυπο της γονιµότητας; (Υπόθεση ότι παραµένει σχετικά σταθερό); Ποιο το ειδικό βάρος των γυναικών χωρίς παιδιά/ µε πάνω από 4 παιδιά; 5. ΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΕΡΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΙΑΓΕΝΕΑΚΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΙΚΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Από πρότερες µελέτες γνωρίζουµε ότι σε εθνικό επίπεδο: α) η διαγενεακή γονιµότητα στις µετά το 1925 γενεές συρρικνώνεται προοδευτικά. Αν και οι ρυθµοί µεταβολής σε όλες τις υπό εξέταση γενεές είναι σταθερά αρνητικοί, διαπιστώνεται σαφώς τάση επιτάχυνσης της πτώσης στις µετά το 1950 γενεές. Η συρρίκνωση της έντασης της αναπαραγωγής στην πρώτη δέσµη γενεών (γυναίκες που γεννήθηκαν ανάµεσα στο 1925 και το 1950) οφείλεται βασικά στην ταχεία πτώση των ποσοστών γονιµότητας στις "µεγάλες" ηλικίες (> 35 ετών), και κατ' επέκταση στη συρρίκνωση των πολύτεκνων οικογενειών. Στις µετά το 1950 γενεές η πτώση της έντασης οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στη συρρίκνωση των ποσοστών γονιµότητας στις πλέον γόνιµες ηλικιακές οµάδες (γυναίκες 20-30 ετών). Η πτωτική αυτή τάση εγγράφεται στα πλαίσια µιας µακρόσυρτης πορείας συρρίκνωσης της διαγενεακής γονιµότητας στη χώρα µας που πιθανότατα έχει ξεκινήσει, σε ορισµένους χώρους (τµήµα της Παλαιάς Ελλάδας και νησιώτικες περιοχές) µε τις γενεές των γυναικών που γεννήθηκαν στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα µας. Οι διαφορές στη γονιµότητα της γενεάς 1930 στους 52 νοµούς της χώρας αντικατοπτρίζουν κυρίως τον διαφορετικό χρόνο εκκίνησης της πτώσης, δευτερευόντως δε τους διαφοροποιηµένους ρυθµούς µεταβολής στους υπό εξέταση χώρους. β) η συγχρονική γονιµότητα, σταθεροποιηµένη σε επίπεδα άνω του 2,1 παιδιά ανά γυναίκα (2,4-2,2) στην πρώτη µεταπολεµική περίοδο (µέχρι τα τέλη του 1970), καταρρέει στην επόµενη δεκαπενταετία για να σταθεροποιηθεί εν συνεχεία σε ιδιαίτερα χαµηλά επίπεδα (1,3-1,4 παιδιά ανά γυναίκα). Η κατάρρευση οφείλεται κυρίως στην ταχύτατη συρρίκνωση των ποσοστών στις ηλικίες 15-30 ετών. γ) η χώρα µας δεν γνώρισε το baby-boom (την έκρηξη δηλαδή των γεννήσεων στην πρώτη µεταπολεµική εικοσαπενταετία), διαφοροποιούµενη ως προς αυτό σαφώς των λοιπών ανεπτυγµένων περιοχών του πλανήτη µας. Στις χώρες αυτές η µακρά πορεία της πτώσης της διαγενεακής γονιµότητας ανακόπτεται στις γενεές 1925-1940, για να συνεχισθεί απρόσκοπτα στις νεώτερες γενεές. Η "ιδιαιτερότητα" όµως αυτή της Ελλάδας χαρακτηρίζει όλες τις χωρικές της συνιστώσες ή µόνον µέρος αυτών. Με βάση τα µέχρι τώρα δεδοµένα δεν ήταν δυνατόν να δοθεί σαφής απάντηση στο ερώτηµα, στο βαθµό που η χωρική προσέγγιση δεν ήταν εφικτή.
6. Η ΧΩΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΙΑΓΕΝΕΑΚΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΤΟΥ 1991: ΠΡΩΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ξεκινώντας την ανάλυση της έντασης της διαγενεακής γονιµότητας επιλέχθηκαν έπειτα από προσεκτική εξέταση της χρονοσειράς 1930-1955 τρεις χαρακτηριστικές γενεές, εκείνη του 1930, 1940 και 1955. Σε γενικές γραµµές η γενεά του 1930 βρίσκεται σε «ώριµο» στάδιο της δηµογραφικής µετάβασης, η γενεά του 1955 σε «ύστερο», ενώ η γενεά του 1940 σε ενδιάµεσο. Όπως το ζητούµενο είναι η χωρική προσέγγιση της διαγενεακής γονιµότητας (κατανοµή τόσο της έντασης των συγκεκριµένων γενεών όσο και των αλλαγών ανάµεσά τους) χρησιµοποιήθηκε η µέθοδος της ταξινοµικής ανάλυσης (cluster analysis) βάσει της οποίας εντοπίστηκαν και χαρτογραφήθηκαν διακριτές οµάδες. 6.1 Η σύγκλιση της έντασης της γονιµότητας των γενεών 1930, 1940, 1955 (Χάρτες1,2,3) Από τα πορίσµατα της ταξινοµικής ανάλυσης επιβεβαιώνεται πλήρως η πρότερα διατυπωθείσα υπό µορφή ερωτήµατος υπόθεσή µας για τη σύγκλιση των αναπαραγωγικών συµπεριφορών στους 52 νοµούς της χώρας µας, στο βαθµό που το εύρος των τιµών του διαγενεακού δείκτη µειώνεται σταδιακά και ταχύτατα ανάµεσα στις εξεταζόµενες γενεές (κατά 13% ανάµεσα στην γενεά 1930 και 1940, κατά 30% ανάµεσα στην τελευταία και σε αυτή του 1955), µε αποτέλεσµα οι διακριτές οµάδες από 5 το 1930 να γίνονται 4 το 1940 και 3 το 1955. Ειδικότερα: Γενεά 1930 (Χάρτης 1). ιαπιστώνεται καταρχάς εντονότερη γονιµότητα σε ένα τόξο που ξεκινά µε τη Μακεδονία και τη Θράκη, συµπεριλαµβάνει όλους σχεδόν τους νοµούς της δυτικής Ελλάδας, την Κρήτη, τις Κυκλάδες και τα ωδεκάνησα (δυτικό κρουασάν). Στην «αγκαλιά» αυτού του τόξου βρίσκονται οι λιγότερο γόνιµοι νοµοί κυρίως της κεντρικής και ανατολικής Ελλάδας και οι µη συνοριακοί, νότιοι νοµοί της Μακεδονίας και της Θράκης. ιαπιστώνεται παράλληλα ότι τη χαµηλότερη γονιµότητα στη γενεά αυτή έχουν οι νοµοί που έµελλαν να φιλοξενήσουν τα µεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας µας (ας µην ξεχνάµε ότι οι γυναίκες της γενεάς αυτής εισέρχονται στον αναπαραγωγικό τους κύκλο περίπου δύο δεκαετίες µετά, δηλαδή στα τέλη της δεκαετίας του 1940). Γενεά 1940 (Χάρτης 2) Η γονιµότητα του «δυτικού τόξου» συρρικνώνεται και ο ελλαδικός χώρος τείνει προς οµογενοποίηση. Στη δεύτερη οµάδα, µε µέσο αριθµό παιδιών ανά γυναίκα 1,98-2,2 εντάσσονται πλέον οι περισσότεροι νοµοί της χώρας (31 στους 52). Στα πλαίσια του προαναφερθέντος γόνιµου τόξου παραµένουν ωστόσο «πυρήνες» αυξηµένης γονιµότητας (Ξάνθη, ορισµένοι νοµοί της Κεντρικής Μακεδονίας και της Ηπείρου, η Αιτωλοακαρνανία, η Κεντρική Πελοπόννησος, η Κρήτη και τα ωδεκάνησα), πυρήνες που διασφαλίζουν ακόµη την απρόσκοπτη αναπαραγωγή τους (>2,26
παιδιά/γυναίκα). Οι νοµοί που εµπεριέχουν τα δύο µεγάλα αστικά κέντρα εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται µεν από σχετικά χαµηλή γονιµότητα (<2,0 παιδιά ανά γυναίκα), η γονιµότητα ωστόσο της γενεάς 1940 σε αυτούς σε σχέση µε αυτή του 1930 παρουσιάζει µικρές θετικές µεταβολές. Γενεά 1955 (Χάρτης 3) ιαπιστώνεται καταρχάς η έντονη µείωση των τιµών του δείκτη και παράλληλα του εύρους της έντασης. Ενδεικτικά η µέγιστη γονιµότητα στη γενεά αυτή ανέρχεται σε 2,3 παιδιά/ γυναίκα, η ελάχιστη σε 1,6 παιδιά αντιστοίχως, η δε διαφορά ανάµεσα στις ακραίες τιµές περιορίζεται σε µόλις 0,7 παιδιά (έναντι 1,2 στην γενεά του 1930). Ωστόσο αν και στο χάρτη της γονιµότητας της γενεάς αυτής το «γόνιµο τόξο» τείνει να διασπασθεί, µερικοί από τους νοµούς του συνεχίζουν να έχουν τον υψηλότερο προσµετρώµενο µέσο αριθµό παιδιών/γυναίκα (>2,08) και να αναπαράγονται απρόσκοπτα. Οι Β.Α της ΠΣ Πρωτευούσης νοµοί χαρακτηρίζονται από σχετικά υψηλή γονιµότητα, ενώ παράλληλα δηµιουργείται ένας διάδροµος χαµηλής γονιµότητας που εκκινεί βορείως από το Κιλκίς και κλείνει µε την Χίο. 6.2. Η χωρική διάσταση των ποσοστιαίων µεταβολών της γονιµότητας ανάµεσα στις γενεές 1930-1940 και 1940-1955 (Χάρτες 4 και 5) Η εξέταση των ποσοστιαίων αυτών µεταβολών δύναται να χρησιµοποιηθεί επικουρικά για την κατανόηση των προαναφερθέντων τάσεων σύγκλισης της γονιµότητας στον Ελλαδικό χώρο. Ειδικότερα υπολογίστηκε ο ποσοστιαίος δείκτης κάθε µεταβολής ανάµεσα στις διαδοχικές γενεές και χαρτογραφήθηκαν µετά από ταξινόµηση οι τιµές του. *Μεταβολές ανάµεσα στις γενεές 1930-40 (Χάρτης 4) Οι ποσοστιαίες µεταβολές της έντασης της γονιµότητας ανάµεσα στις γενεές 1930 και 1940 είναι ιδιαίτερα έντονες και κυµαίνονται ανάµεσα στο 19% και το +20%. Στις 3 πρώτες κατηγορίες ανήκουν νοµοί οι οποίοι χαρακτηρίζονται από έντονες αρνητικές ποσοστιαίες µεταβολές. Στην τέταρτη οµάδα ανήκουν νοµοί οι οποίοι διατήρησαν σχετικά σταθερή τη γονιµότητά τους. Τέλος, στις επόµενες δύο κατηγορίες εντάσσονται εκείνοι οι νοµοί που χαρακτηρίζονται από θετικές ποσοστιαίες µεταβολές της γονιµότητάς τους. Οι νοµοί εκείνοι που ανήκουν στις 3 πρώτες οµάδες είναι σχεδόν στην πλειοψηφία τους νοµοί που χαρακτηρίζονται συγκριτικά από ιδιαίτερα υψηλή γονιµότητα στη γενεά του 1930, ανήκουν δηλαδή στο πρότερα διαπιστωθέν «γόνιµο τόξο». Αντιθέτως οι περισσότεροι εκ των νοµών οι οποίοι χαρακτηρίζονται από θετικές ποσοστιαίες µεταβολές της γονιµότητας ανάµεσα στη γενεά 1930 και 1940 είναι εκείνοι οι οποίοι διακρίνονται για τις ιδιαίτερα χαµηλές τιµές της γονιµότητας στη γενεά του 1930. Είναι προφανές ότι στα πλαίσια της µακρόσυρτης πτωτικής πορείας της γονιµότητας στη χώρα µας και σύγκλισης των χωρικών µοτίβων (Pattern) αναπαραγωγής, εκείνοι οι χώροι που είχαν
σχετική υστέρηση στα πλαίσια της δηµογραφικής µετάβασης συρρικνώνουν αναπόφευκτα ταχύτατα την αναπαραγωγή τους. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το γεγονός της αύξησης της γονιµότητας ανάµεσα στη γενεά του 1930 και 1940 κυρίως στους νοµούς εκείνους οι οποίοι είχαν ήδη µε τη γενεά του 1930 διανύσει ένα µεγάλο µέρος της πτώσης της αναπαραγωγής στα πλαίσια της δηµογραφικής τους µετάβασης. Πρόκειται αναµφισβήτητα για ένα µικρό baby-boom αντίστοιχο αυτού που παρατηρήθηκε στις περισσότερο αναπτυγµένες χώρες του πλανήτη µας και χαρακτηρίζει τις ίδιες γενεές. Οι εθνικοί µέσοι σαφώς αποκρύπτουν αυτό το baby-boom. Οι αντίθετες αυτές πορείες της αναπαραγωγής ανάµεσα στις δύο εξεταζόµενες γενεές οδηγούν σε µια πρώτη χωρική σύγκλιση και άµβλυνση των διαφορών της γονιµότητας ανάµεσα στους διάφορους νοµούς της χώρας µας. *Μεταβολές ανάµεσα στις γενεές 1940-1955 (Χάρτης 5) Οι ποσοστιαίες µεταβολές της αναπαραγωγής ανάµεσα στις δύο προαναφερθείσες γενεές είναι λιγότερο έντονες και κυµαίνονται ανάµεσα στο 20,1% και το +0,7%. Αξιοσηµείωτο είναι ότι όλοι οι νοµοί παρουσιάζουν αρνητικές µεταβολές και µόνο ένας (νοµός Καρδίτσας) εµφανίζει µικρή ποσοστιαία αύξηση. Οι διαφοροποιηµένες αυτές ποσοστιαίες µεταβολές της γονιµότητας οδηγούν σε ακόµα περαιτέρω χωρικές συγκλίσεις γύρω από το όριο αναπαραγωγής. Οι διαφοροποιηµένες αυτές µεταβολές οδηγούν σε διεύρυνση του πλήθους των νοµών εκείνων που εντάσσονται πλέον στη ζώνη χαµηλής γονιµότητας (οι γενεές που δε διασφαλίζουν την αναπαραγωγή τους έχοντας κατά µέσο όρο λιγότερα από 2,1 παιδιά ανά γυναίκα). 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Εκ της πρότερης παρουσίασης καθίσταται προφανές ότι: Η αναπαραγωγική συµπεριφορά των χωρικών ενοτήτων (νοµών) συγκλίνει προς ένα κοινό πρότυπο στη διάρκεια του χρόνου. Λαµβάνοντας υπόψη τις τάσεις οµοιογενοποίησης του χώρου και τις σηµαντικές γεωγραφικές διαφορές της αναπαραγωγής στις γενεές που γεννήθηκαν µετά τη µικρασιατική καταστροφή (του µέσου δηλαδή αριθµού παιδιών/γυναίκα), οι ρυθµοί (ταχύτητες) σύγκλισης παρουσιάζουν σηµαντικές διαφοροποιήσεις. Επόµενο ήταν χωρικές ενότητες µε διαφορετικές αφετηρίες να ακολουθήσουν διαφοροποιηµένες στο χρόνο πορείες τείνοντας σε ένα κοινό πρότυπο αναπαραγωγής. Το mini baby-boom που χαρακτήρισε ορισµένους νοµούς της χώρας µας δεν είχε τέτοια ένταση ώστε να αντικατοπτριστεί στους µέσους εθνικούς δείκτες αναπαραγωγής. Συνέτεινε παρόλα αυτά στην οµοιογενοποίηση του χωρικού µοτίβου.
Τα πρότερα συµπεράσµατα, άκρως ενδιαφέροντα, αναδεικνύουν τη χρησιµότητα αναλύσεων σε χαµηλότερο του εθνικού χωρικών επιπέδων, αναλύσεων που η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία δεν διευκολύνει και οι φορείς άσκησης πολιτικής (σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο) δε φαίνεται να έχουν κατανοήσει. Η ένδεια χωρικών δεδοµένων στη χώρα µας είναι σε πλήρη αναντιστοιχία µε την επικρατούσα διεθνώς τάση για συλλογή, ταξινόµηση, επεξεργασία, ανάλυση και χρήση τέτοιων δεδοµένων για λήψη µέτρων περιφερειακής πολιτικής.
ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βελέντζας, Κ., Χατζηπροκοπίου, Μ. (1997), Η εξέλιξη της γονιµότητας σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τευχ. 94, σσ. 153-183. Κοτζαµάνης, Β. (1988), Η αναπαραγωγή των Ελλήνων: Μύθοι και πραγµατικότητα, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τευχ. 70 και 72, σσ. 136-190 και 44-83, Αθήνα. Κοτζαµάνης, Β. (1993), ηµογραφικές εξελίξεις και προοπτικές, µερικές σκέψεις µε αφορµή τους πρόσφατους προβληµατισµούς για το δηµογραφικό «πρόβληµα» της Ελλάδας, Εκλογή, 97, σσ. 119-143. Κοτζαµάνης, Β. (1994α), ηµογραφική πολιτική και πολιτικές παρεµβάσεις, Το Βήµα των Κοινωνικών Επιστηµών, 14, σσ. 133-141. Κοτζαµάνης, Β. (1994β), ηµογραφικές ανησυχίες και δηµογραφική πολιτική, Σύγχρονα Θέµατα, 52-53, σσ. 133-141. Κοτζαµάνης, Β., Ανδρουλάκη, Ε. (2000), Οι χωρικές διαστάσεις των δηµογραφικών εξελίξεων της Ελλάδος 1981-1991, µια πρώτη προσέγγιση, Σειρά ερευνητικών εργασιών, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, ΤΜΧΠΑ, Σειρά ερευνητικών εργασιών, 1, 2000. Κοτζαµάνης, Β. (2000), Οι δηµογραφικές εξελίξεις κατά τη µεταπολεµική περίοδο στις Χώρες της ανατολικής Ευρώπης και στην Ελλάδα, µια πρώτη προσέγγιση, Αθήνα, ΕΚΚΕ, 57 σελ. Πολύζος, Ν., Τζιαφέτας, Γ., Έµκε-Πουλοπούλου, Η., Σιάµπος, Γ. (1988), Πρόσφατη ηµογραφική Κατάσταση της Ελλάδας. Αίτια, επιπτώσεις, πολιτική. Αθήνα, 57 σελ. Σιάµπος, Γ. (1994), Η δηµογραφική εξέλιξη στη µεταπολεµική Ελλάδα, σς. 71-99 στο: Κοτζαµάνης, Β., Αλιπράντη, Λ. (επιµ.) Οι δηµογραφικές αλλαγές στη µεταπολεµική Ελλάδα, Αθήνα, εκδ. Νέα Σύνορα. Τζιαφέτας, Γ. (1990), Το δηµογραφικό πρόβληµα της Ελλάδας η σηµερινή κατάσταση και η προοπτική των εξελίξεων, Αθήνα, ΙΑ ΗΠ, 202 σελ. Υπουργείο Εθνικής Οικονοµίας (1988), Το δηµογραφικό πρόβληµα, µια πρώτη προσέγγιση για την αντιµετώπισή του (Έκθεση της Επιτροπής για το δηµογραφικό πρόβληµα), Αθήνα, 81 σελ.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Χάρτης 1: Συµπληρωµένη γονιµότητα κατά το 1991 της γενεάς 1930 (µέσος αριθµός παιδιών / γυναίκα) 1930 1.68-1.99 2,00-2.17 2.18-2.35 2.36-2.50 2.51-2.90
Χάρτης 2: Συµπληρωµένη γονιµότητα κατά το 1991 της γενεάς 1940 (µέσος αριθµός παιδιών / γυναίκα) 1940 1.74-1.96 1.97-2.25 2.26-2.50 2.51-2.81
Χάρτης 3: Συµπληρωµένη γονιµότητα κατά το 1991 της γενεάς 1955 (µέσος αριθµός παιδιών / γυναίκα) 1955 1.56-1.92 1.92-2.08 2.09-2.31
Χάρτης 4: Ποσοστιαία µεταβολή της έντασης της γονιµότητας των γενεών στην εξεταζόµενη χρονική περιόδο (1930-1940) (1940-1930)/1930*100-18.68 - -13.11-13.10 - -7.98-7.97 - -3.11-3.1-2.06 2.06-4.56 4.56-20.05
Χάρτης 5: Ποσοστιαία µεταβολή της έντασης της γονιµότητας των γενεών στην εξεταζόµενη χρονική περιόδο (1940-1955) (1955-1940)/1940*100-20.1 - -14.81-14.8 - -9.73-9.72 - -6.43-6.42 - -1.13-1.12-0.69