ΣΧΟΛΙΑ Οι θεσμοί της Ιασού και η διαδικασία του ψηφίσματος Eνδιαφέρουσα πτυχή της ανάλυσης των ψηφισμάτων είναι η άντληση πληροφοριών για τη διαδικασία της ψήφισής τους, καθώς επίσης για τους αξιωματούχους και τα συλλογικά όργανα που έχουν εμπλακεί σε αυτή (McLean 2002: 218-227, 229-232). Το παρόν ψήφισμα προσφέρει σαφείς πληροφορίες σε αυτήν την κατεύθυνση. Οι στ. 1-3 αποτελούν το προοίμιο. Από το στ. 1 και συγκεκριμένα από τη σύντομη εισαγωγική φράση ἔδοξε τῇ βουλῇ καὶ τῶι δήμωι προκύπτει ότι το συγκεκριμένο ψήφισμα της Ιασού είναι προβουλευματικό, έχει δηλ. την επικύρωση τόσο της βουλής όσο και του δήμου. 1 Αυτό σημαίνει ότι η εισήγηση έγινε στη βουλή, η οποία διατύπωσε και ψήφισε το κείμενο (προβούλευμα) που προώθησε στη συνέχεια στην εκκλησία του δήμου, και ότι η εκκλησία του δήμου υιοθέτησε το προβούλευμα. Στους στ. 1-2 διευκρινίζεται ότι η απόφαση της βουλής και του δήμου στηρίχθηκε σε πρόταση που έκαναν οι πρυτάνεις (στ. 1-2: πρυτάνεων γνώμη). Στις ελληνικές πόλεις δικαίωμα να καταθέσουν πρόταση για συζήτηση στη βουλή είχαν μόνο βουλευτές, ανώτατοι διοικητικοί αξιωματούχοι και συμβούλια αξιωματούχων, όχι όμως απλοί πολίτες ή απεσταλμένοι. Στην Ιασό αλλά και σε άλλες πόλεις της Μ. Ασίας και των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, όπως Αστυπάλαια, Βαργυλία, Κάλυνδα, Ερυθρές, Αλικαρνασσό, Σάμο, οι πρυτάνεις αποτελούσαν διοικητικό σώμα αντίστοιχο των προβούλων και στρατηγών, με ισχύ ίση ή και μεγαλύτερη των βουλευτών. 2 Η πρότασή τους βασίστηκε στην αρχική εισήγηση που έκαναν οι προστάτες και οι στρατηγοί (στ. 2-3), οι οποίοι αποτελούσαν, επίσης, σώματα ανώτατων αξιωματούχων με εκτελεστικές δικαιοδοσίες στην Κω και στην Ιασό αντίστοιχα (βλ. Sherwin-White 1978: 199-207 και τις σχετικές λέξεις στα ευρετήρια του I.Iasos) 1 Κάποια ψηφίσματα αποφασίζονταν μόνο από τη βουλή (ἔδοξεν τῆι βουλῆι) και άλλα μόνο από το δήμο (ἔδοξεν τῶι δήμωι, βλ. Ε2 στ. 6-7). Υπάρχουν, επίσης, ορισμένα όπου το προβούλευμα υφίσταται σημαντικές τροποποποιήσεις στην εκκλησία του δήμου σε αυτές τις περιπτώσεις πρόκειται για διαφορετικές διαδικασίες από αυτή που μας απασχολεί εδώ. Για σχετικές αναλύσεις με βάση τα ψηφίσματα της Αθήνας βλ. Rhodes 1972: 52-87 Rhodes, Decrees σ. 11-29. 2 Gschnitzer 1973: 760-771, 779-781, 785-787. Για το ρόλο αυτών των συναρχιών στις ελληνικές πόλεις βλ. Busolt 1920: 312 σημ. 2.
Μέχρι εδώ η δομή του ψηφίσματος είναι συνηθισμένη. Στη συνέχεια, μετά από σύντομη αιτιολόγηση (στ. 3-8), απαριθμούνται οι τιμές σε επτά τελικές προτάσεις που συντάσσονται με ἵνα + ρήμα σε υποτακτική (στ. 8-19). Η αναλυτική απαρίθμηση των τιμών με αυτού του είδους τη σύνταξη ξεφεύγει από την τυπική μορφή των ελληνιστικών προβουλευματικών ψηφισμάτων (για αντίστοιχες εκφράσεις, αν και όχι της ίδιας έκτασης, βλ. I.Iasos 36 και IG XII 6, 11 και 12). Ακολουθούν (στ. 20-34) απαρέμφατα που αποτελούν υποκείμενα στη φράση δεδόχθαι Ἰασεῦσι (στ. 20) και επαναλαμβάνουν με διευρυμένο τρόπο τις τιμές. Επομένως, οι τιμές διατυπώνονται στο κείμενο δύο φορές σε πλάγιο λόγο: την πρώτη φορά (στ. 8-19) ως τελικές προτάσεις διατύπωση που ενδεχομένως ανάγεται στην αρχική εισήγηση των προστατών και στρατηγών και την πρόταση των πρυτάνεων και τη δεύτερη φορά (στ. 20-34) ως απαρέμφατα εξαρτώμενα από το δεδόχθαι σύνταξη που οφείλεται στο γεγονός ότι το κείμενο που έχουμε μπροστά μας αναπαράγει το προβούλευμα. Στο τελευταίο τμήμα της επιγραφής (στ. 34-41) ρυθμίζεται η γνωστοποίηση των τιμών στην πατρίδα του τιμώμενου Τελευτία. Η ρητορική των τιμών και η αιτιολόγησή τους Η παρούσα επιγραφή είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα μίας σύντομης γενικής και τυπικής αιτιολόγησης της απόδοσης τιμών που διακρίνεται από την επιχειρηματολογία των εκτενέστερων βιογραφικών τιμητικών ψηφισμάτων. Με τρεις αιτιολογικές προτάσεις, που συνδέονται παρατακτικά (στ. 3-7: ἐπειδὴ Τελευτίας Θευδώρου Κῶιος ἀνὴρ καλὸς καὶ ἀγαθός ἐστιν εἰς τὴν πόλιν καὶ ἰδίαι τε τοῖς ἐντυνχάνουσιν τῶν πολιτ[ῶ]ν εὐχρηστῶν διατελεῖ καὶ κατὰ κοινὸν παντὶ τῶι δήμωι εὔνους ὑπάρχει) και δύο αιτιολογικές μετοχές (στ. 7-8: ἀεί τι καὶ λέγων καὶ πράσσων ὑπὲρ τοῦ πλήθους), απαριθμούνται οι λόγοι για τους οποίους ο Τελευτίας αξίζει τις τιμές που προτείνονται και τελικά του αποδίδονται. Η διαφοροποίηση ανάμεσα στα τρία ρήματα (ἐστίν, διατελεῖ, ὑπάρχει) δίνει τον τόνο της επιχειρηματολογίας. Αδιαμφισβήτητο είναι ότι ο Τελευτίας ανταποκρίνεται στο πρότυπο του καλού και αγαθού πολίτη (ἐστίν). Αυτή η απόλυτη δήλωση σχετικά με τη στάση του σε ό,τι αφορά τα εἰς τὴν πόλιν συμπληρώνεται με την αναγνώριση της συνεχούς καλής του διάθεσης (εὐχρηστῶν διατελεῖ ρήμα στο οποίο κρύβεται ενδιάθετα η έννοια της διάρκειας) στην ιδιωτική σφαίρα (ἰδίαι), απέναντι σε κάθε πολίτη ξεχωριστά (τοῖς ἐντυνχάνουσιν τῶν πολιτῶν) και επισφραγίζεται με την κατά περίπτωση
απόδειξή της (εὔνους ὑπάρχει) αναφορικά με τις δημόσιες υποθέσεις (κατὰ κοινόν) και μάλιστα έναντι όλου του σώματος των πολιτών (παντὶ τῶι δήμωι). Ποια είναι η έμπρακτη απόδειξη αυτής της διάθεσης επεξηγείται από τις μετοχές λέγων και πράσσων: η με λόγια και πράξεις υπηρέτηση του συμφέροντος του λαού. 3 Ολόκληρο το κείμενο, όπως και κάθε άλλο κείμενο αυτού του είδους, διαποτίζεται από την περιγραφή της έννοιας του σωστού πολίτη. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, οι όροι εὔνοια, ἀρετή και τα συναφή τους καθώς και το μοντέλο του καλοῦ κ ἀγαθοῦ (Bourriot 1995) απαντούν συχνότατα στα τιμητικά ψηφίσματα και ανήκουν στο τυπικό λεξιλόγιο και στη στερεότυπη γλώσσα απόδοσης τιμών (για την ορολογία των τιμητικών ψηφισμάτων της κλασικής περιόδου πρβλ. Veligianni-Terzi 1997). Κατά την ελληνιστική εποχή, όταν πλέον έχουμε μεγάλη αύξηση των τιμητικών ψηφισμάτων, τη γλώσσα αυτή υπαγόρευαν συγκεκριμένα πρότυπα συμπεριφοράς της εποχής που απαιτούσε τη συνεχώς αυξανόμενη συμμετοχή του ατόμου στις δημόσιες υποθέσεις (βλ. παρακ.). Κάτω από τις νέες συνθήκες, που προέκυψαν στα αστικά κέντρα του ελληνιστικού κόσμου, η συμβολή του ατόμου στα κοινά αναγνωριζόταν και επαινούνταν μέσα ακριβώς από αυτά τα τιμητικά ψηφίσματα, τα οποία στήνονταν σε περίοπτη θέση, ώστε να είναι ορατή από όσο το δυνατόν περισσότερους μάρτυρες η αναγνώριση από πλευράς της πόλης των υπηρεσιών οποιασδήποτε μορφής προς όφελός της. 4 Οι τιμές και προνόμια για τον Τελευτία Οι τιμές που προτείνονται για τον Τελευτία είναι επίσης τυπικές του είδους του ψηφίσματος και της εποχής (για τις τιμές στην Αθήνα από τον 5ο ώς τον 3ο αι. π.χ., βλ. Henry 1983). Η πρώτη από τις τιμές, που αποδίδονται συνήθως σε φίλους της πόλης, είναι ο δημόσιος έπαινος στα ιερά και στις δημόσιες γιορτές. Ακολουθεί η συχνότατη τιμή της στεφάνωσης (Blech 1982). Η φράση χρυσῶι στεφάνωι ἀπὸ πλήθους ὅσου πλείστου ἔξεστι ἐκ τῶν νόμων, 3 Αξιοσημείωτη είναι, επίσης, η διαφοροποίηση ανάμεσα στους όρους πόλις πολῖται και δῆμος πλῆθος: με το πρώτο ζεύγος λέξεων εννοείται περισσότερο η πόλη ως πολιτικά οργανωμένη κοινότητα, ενώ ο όρος δῆμος, που περικλείει και την έννοια του πλήθους, ανταποκρίνεται περισσότερο στο λαό ως κοινωνική ομάδα (για τους όρους αυτούς στα αθηναϊκά ψηφίσματα του 5ου αι. π.χ. βλ. Welwei 1986) 4 Ενδιαφέρουσες αναλύσεις για τα τιμητικά ψηφίσματα της ελληνιστικής εποχής υπό το πρίσμα του ρητορικού τους χαρακτήρα και με βάση τη διαμόρφωση μίας εικόνας ιδανικού πολίτη βρίσκουμε στα άρθρα των Wörrle 1995, Habicht 1995b και Zanker 1995.
αντιστοιχεί στην έκφραση ὁ μέγιστος στέφανος ἐκ τοῦ νόμου που απαντά σε πολυάριθμα τιμητικά ψηφίσματα ελληνικών πόλεων (π.χ. F.Delphes III 3, 214 στ. 21-22, 25-26 IG XII 5, 817 AvP VIII 2, 252 στ. 31-32, 253 στ. 17-18) και δείχνει ότι και στην Ιασό υπήρχαν διαβαθμίσεις στα πλαίσια της από το νόμο προβλεπόμενης αξίας του στεφανιού ως αποδέκτης του ακριβότερου στεφανιού ο Τελευτίας τοποθετείται σε προνομιακή θέση σε σχέση με άλλους τιμώμενους. 5 Η επόμενη τιμή είναι η πολύ συνηθισμένη στα ελληνιστικά τιμητικά ψηφίσματα χορήγηση του τίτλου του προξένου. Ήδη από τα κλασικά χρόνια προξένους ονομάτιζαν οι πόλεις ξένους τους οποίους επιφόρτιζαν με την υποχρέωση να παρέχουν βοήθεια και εξυπηρέτηση στους πολίτες τους που θα ταξίδευαν στις πατρίδες των προξένων. Η άποψη ότι κατά τα ελληνιστικά χρόνια η προξενία έπαψε να είναι τιμητικό καθήκον και κατέληξε να είναι απλώς ένας τιμητικός τίτλος (Marek 1984: 121-161), δεν βρίσκει πλήρη αποδοχή (Gschnitzer 1973a). Πέρα από αυτές τις τιμές, στον Τελευτία χορηγείται το δικαίωμα του πολίτη. Η πολιτογράφηση αποτελεί μία από τις ιεραρχικά υψηλότερες ανταμοιβές που επιφυλάσσουν οι πόλεις στους ξένους ευεργέτες τους (διαφορετικός είναι ο χαρακτήρας των ομαδικών πολιτογραφήσεων, βλ. Ε4). Όπως σε πολλές πολιτογραφήσεις, έτσι κι εδώ προβλέπεται η ένταξη του Τελευτία σε μία από τις φυλές του πολιτικού σώματος με κλήρωση (στ. 29-30). Πέρα από υψηλή διάκριση, η χορήγηση πολιτείας συνεπάγεται ορισμένα προνόμια ιδιαίτερα χρήσιμα για τους ξένους τιμώμενους κατά τη διάρκεια ενδεχόμενης παραμονής τους στην πόλη που τους τιμά ένα από αυτά είναι η ἰσοτέλεια ή η ἐντέλεια, δηλ. η εξίσωση με τους πολίτες στην καταβολή φόρων, αν φυσικά ο τιμώμενος δεν έχει απαλλαγεί εντελώς από την υποχρέωση της καταβολής τους μέσω της ἀτέλειας και της ἀνεισφορίας (περί προνομίων πρβλ. Ε1, Π4). Τα δικαιώματα αυτά μεταβιβάζονται και στους απογόνους του Τελευτία. Ένα ακόμη προνόμιο που παραχωρείται στον Τελευτία είναι η προεδρία, δηλ. η πρώτη θέση στις γιορτές της πόλης και στο θέατρο (Maass 1972). 5 Το ότι στην Ιασό εμφανίζεται και η απλούστερη έκφραση στεφανῶσαι χρυσῶι στεφάνωι ἀπὸ πλήθους τοῦ ἐκ τοῦ νόμου/τῶν νόμων (πρβλ. I.Priene 8 στ. 18-19 και 26-27, 9 στ. 16-17, 53 στ. 44) υποδεικνύει ότι υπήρχαν διαβαθμίσεις αξίας και εντός της κατηγορίας των χρυσών στεφανιών. Για τις διάφορες κατηγορίες στεφανιών και τις διαφοροποιήσεις τους όχι μόνο ως προς το υλικό και την τιμή (π.χ. στέφανος ἀρετῆς), βλ. Chaniotis 2005a.
Τέλος, ορίζεται ότι η στεφάνωσή του θα ανακοινωθεί στα αμέσως επόμενα Διονύσια και μάλιστα σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή κατά τη διάρκεια της γιορτής (στ. 33-34: ἐν τοῖς πρώτοις Διονυσίοις μετὰ τὴν πομπήν, πρβλ. I.Kyme 13). Ο προσδιορισμός τόσο της αξίας του στεφανιού όσο και του χρόνου αναγγελίας των τιμών δείχνουν ότι ακόμα και μέσα στην ομογενοποίηση της γλωσσικής έκφρασης των πιο γενικόλογων ψηφισμάτων υπάρχουν λεπτές διαφορές και μικρές λεπτομέρειες που υποδεικνύουν κάποιου είδους διαφοροποίηση ανάμεσα στους τιμώμενους, αν όχι μία ιεραρχική κατάταξή τους (βλ. Chaniotis 2005a: 55-57). O Τελευτίας ως ευεργέτης της Ιασού Ο Τελευτίας είναι επιφανής πολίτης της Κω, γνωστός εκτός από την παρούσα επιγραφή και από άλλες που τον αναμειγνύουν στα δημόσια πράγματα της πατρίδας του (βλ. χρονολόγηση). Το οικογενειακό δένδρο της σημαντικής οικογένειας του Τελευτία ανασυγκροτείται σε κάποιο βαθμό με βάση τις λίστες επιδόσεων από την Κω (για τον πατέρα του Θεύδωρο βλ. PH 10d γύρω στο 200 π.χ. πρβλ. SEG XLVI 1086). Αν και το ακριβές περιεχόμενο της προσφοράς του Κώιου Τελευτία στην πόλη της Ιασού δεν διευκρινίζεται, το παρόν ψήφισμα εντάσσεται στο πολύπλευρο και πολυσύνθετο φαινόμενο του ευεργετισμού, που γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση κατά την ελληνιστική περίοδο και στηρίζεται στην αρχή της αμοιβαιότητας. 6 Οι ενέργειες προς όφελος της πόλης επέφεραν ως αντάλλαγμα τις αντίστοιχες τιμές, που δεν ήταν πάντα μόνο τυπικές, αλλά είχαν συχνά και πρακτικό, οικονομικό αντίκρισμα. Κάποτε οι τιμές αυτές έφερναν αλυσιδωτά νέες ενέργειες προς όφελος της πόλης ή αποτελούσαν κίνητρο και παράδειγμα προς μίμηση για άλλους ζηλωτές ανάλογων 6 Εξαιρετική ανάλυση για το φαινόμενο αυτό προσφέρει ο Gauthier 1985, ο οποίος μάλιστα βλέπει μία μεταβολή του περιεχομένου του ευεργετισμού τον 2ο αι. π.χ. Βλ. επίσης Veyne 1976 (κοινωνιολογική προσέγγιση) Quaß 1993 (λεπτομερής καταγραφή του υλικού). Οι κατηγορίες των ατόμων που αναγνωρίζονται και τιμώνται από τις πόλεις ως ευεργέτες είναι ποικίλες, όπως ποικίλες είναι και οι υπηρεσίες για τις οποίες μπορεί να τους αποδοθεί ο χαρακτηρισμός αυτός: 1) βασιλείς (βλ. Ε8 με σημ. 72), 2) εύποροι πολίτες (Migeotte 1997 Fröhlich 2005: 225-256), 3) ξένοι που μεσολαβούν σε διαφωνίες μεταξύ πόλεων (Crowther 1995 Robert 1973), 4) δημόσιοι αξιωματούχοι που εκτέλεσαν με αφοσίωση το καθήκον τους (Kleijwegt 1994) και 5) καλλιτέχνες και άνθρωποι των γραμμάτων που λάμπρυναν την πόλη με το έργο τους (βλ. π.χ. Syll. 3 689 I.Iasos 153 Bouvier 1985).
πράξεων, κυρίως, όμως, για τους ζηλωτές των τιμών, τους φιλότιμους εκπροσώπους της ανώτερης κοινωνικής τάξης των πόλεων (για τις κοινωνικές αλλαγές κατά την ύστερη ελληνιστική εποχή βλ. Gruen 1994 και Wörrle 2005). Αυτή η αρχή του do ut des, με βάση την οποία ερμηνεύονται τέτοιου είδους φαινόμενα αλληλοϋποστήριξης και ανταλλαγής, βρίσκει την κατά γράμμα έκφρασή της στο τμήμα εκείνο των ψηφισμάτων που ονομάζεται προτρεπτική διάταξη. Μέσα από τη διάταξη αυτή, που αποτελεί βασικό συστατικό των τιμητικών ψηφισμάτων της ελληνιστικής εποχής και εμφανίζεται συχνότατα με μικρές μόνο διαφοροποιήσεις σε κείμενα από ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο, 7 οι πόλεις αποσκοπούσαν στο να παρακινήσουν περισσότερα άτομα να λειτουργήσουν προς το συμφέρον τους. Μολονότι το συγκεκριμένο τμήμα απουσιάζει από την επιγραφή για τον Τελευτία, η αμφίδρομη σχέση μεταξύ ευεργέτη και πόλης εκφράζεται εύγλωττα από την πρόβλεψη για την ενημέρωση των συμπατριωτών του τιμώμενου προσώπου σχετικά με τὴν Τελευτία καλοκἀγαθίαν [καὶ] τὴν Ἰασέων εὐχαριστίαν (στ. 34-36): η συμμετρία στη σύνταξη και το ομοιοτέλευτο συνδέουν τόσο οπτικά όσο και ηχητικά την αιτία για την παραχώρηση τιμών, δηλ. την ευνοϊκή διάθεση του Τελευτία προς την πόλη, και την υποχρέωση που νιώθουν οι Ιασείς απέναντί του. Στην παρακίνηση άλλων πολιτών και την ενεργοποίηση ενός πνεύματος άτυπου ανταγωνισμού στοχεύει και η ευρύτερη δυνατή γνωστοποίηση της ευεργεσίας και των συνακόλουθων τιμών. 8 Η πρόβλεψη για δημοσιοποίηση (με αναγγελία και αναγραφή) είναι αναπόσπαστο τμήμα των τιμητικών ψηφισμάτων (στο συγκεκριμένο ψήφισμα στ. 31 κ.ε.). Αποτελεί στην ουσία μέρος των τιμών και μάλιστα όχι ανέξοδο, αφού τόσο στην περίπτωση της αναγραφής όσο και της αναγγελίας όταν αυτή γίνεται όχι μόνο στην πόλη που τιμά (στ. 31-34), αλλά και στην πόλη από την οποία προέρχεται ο τιμώμενος (στ. 34 κ.ε.) γίνονται έξοδα για την ενεπίγραφη στήλη και την αποστολή πρεσβείας αντιστοίχως. Όσο για το είδος των υπηρεσιών που έφεραν αυτές τις τιμές στον Τελευτία, μόνον υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Δεν αποκλείεται η 7 Βλ. ενδεικτικά IG II 2 360 στ. 63-65, 75-77 I.Sestos 1 στ. 86-92. Για την προτρεπτική διάταξη βλ. Henry 1996. 8 Δεν είναι τυχαίο ότι οι ελληνιστικές επιγραφές βρίθουν από εκφράσεις σχετικές με το ρήμα φαίνομαι και τα παράγωγά του, π.χ. φανεράν, εὐχάριστος φαίνηται τιμῶν, ἐν τῶι ἐπιφανεστάτωι τόπωι, ἐκφανής. Εδώ στ. 39: ἐμφανίσαι.
συγκεκριμένη ευεργεσία να ήταν πολιτικο-στρατιωτικού τύπου (βλ. Höghammar 1996: 341-343 και το σχόλιο A. Χανιώτη στο SEG XLVI, 1086).