ΟΙ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ (Β. Κοτζαμάνης) Η κατανομή του συνόλου των ατόμων ενός πληθυσμού κατά ηλικία και φύλο οδηγεί στο σχεδιασμό μιας γραφικής αναπαράστασης, της πυραμίδας των ηλικιών, που κατανέμει τον πληθυσμό σύμφωνα με το διπλό κριτήριο της ηλικίας και του φύλου Η επιφάνεια της πυραμίδας υποδεικνύει το συνολικό πληθυσμό, η μορφή της (το προφίλ της) μας πληροφορεί σχετικά με τη δομή του πληθυσμού κατά ηλικία, γεγονός που παραπέμπει στις συνθήκες γονιμότητας και θνησιμότητας (και στη περίπτωση που ο πληθυσμός μας δεν είναι κλειστός, και στις μεταναστεύσεις). Η πυραμίδα έχει μια βάση τόσο πιο ευρεία, όσο η γονιμότητα είναι έντονη, και μια κορυφή τόσο πιο επιμήκη, όσο η θνησιμότητα είναι χαμηλή. Οι εσοχές και εξοχές της πυραμίδας μεταφράζουν τις διακυμάνσεις της γονιμότητας και της θνησιμότητας καθώς και τα ιστορικά ατυχήματα που μπορεί να έπληξαν τον εν λόγω πληθυσμό, όπως πχ στην πυραμίδα των ηλικιών του γερμανικού πληθυσμού το 1955 (σχήμα 1). Είναι προφανές ότι στην πυραμίδα του πληθυσμού της Γερμανίας αποτυπώνονται σαφώς οι επιπτώσεις των δύο παγκοσμίων πολέμων. Καταρχάς, οι γυναίκες είναι σαφώς πολυπληθέστερες των ανδρών των αντίστοιχων ηλικιακών ομάδων (1/2) στις «ώριμες» ηλικίες» (35-54 ετών, β παγκόσμιος πόλεμος) και στις μεγάλες ηλικίες (60-74 ετών), α παγκόσμιος πόλεμος) στο βαθμό που οι άνδρες ως στρατεύσιμοι είχαν σαφώς υψηλότερες απώλειες (στις μεγάλες όμως ηλικιακές ομάδες, σημαντικό ρόλο παίζει και η διαφορική θνησιμότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών, που κάνει ακόμη ποιο έντονες τις διαφοροποιήσεις). Ταυτόχρονα, στη δεκαετία 1940-49 οι γεννήσεις συρρικνώνονται σημαντικά, στο βαθμό που η περίοδος αυτή δεν είναι η ευνοϊκότερη δυνατή για τον σχηματισμό οικογένειας και την έλευση παιδιών, με αποτέλεσμα οι αντίστοιχες γενεές να είναι ιδιαίτερα ολιγοπληθείς (σχηματικά παιδιά ηλικίας 5-14 ετών το 1955) (3). Οι αντίστοιχες επιπτώσεις του πρώτου παγκοσμίου πολέμου (μείωση των γεννήσεων στην διάρκεια της περιόδου 1914-1919), αποτυπώνονται επίσης στην πυραμίδα (4), στο βαθμό που οδηγούν στην εμφάνιση ελλειμματικών γενεών (τα άτομα που γεννήθηκαν στην περίοδο 1914-1919, το 1955 έχουν ηλικία 36-41 ετών και ανήκουν σε αυτές τις «ελλειμματικές» γενεές). Στην πυραμίδα αποτυπώνεται επίσης αφενός μεν η αναπλήρωση των γεννήσεων του πολέμου (δηλαδή οι γεννήσεις που εμποδίστηκαν από τον πόλεμο και που συσσωρευτικά έγιναν στην αμέσως επόμενη πενταετία, με αποτέλεσμα οι γενεές 1950-1954 -άτομα ηλικίας 0-4 ετών το 1955- να είναι πολυπληθέστερες από αυτές της προηγούμενης πενταετίας άτομα ηλικίας 5-9 ετών-)(5).τέλος στην πληθυσμιακή πυραμίδα της Γερμανίας του 1955 αποτυπώνεται και το mini-baby-boom (6) της πενταετίας που προηγήθηκε του πολέμου, συνέπεια της ιδιαίτερα ενεργής παρεμβατικής πολιτικής ενίσχυσης των γεννήσεων της «άριας φυλής» από το χιτλερικό καθεστώς: τα άτομα που γεννήθηκαν μετά το 1935 και πριν το 1942 (σχηματικά ηλικίας 15-19 ετών το 1955), είναι σαφώς πολυπληθέστερα από αυτά των προηγούμενων γενεών.
Οι πληθυσμιακές πυραμίδες είναι δυνατόν να σχεδιασθούν είτε λαμβάνοντας ως βάση τα απόλυτα μεγέθη είτε τις αναλογίες (υπολογίζοντας δηλαδή το ειδικό βάρος -επί τοις % ή τις - κάθε ηλικιακής ομάδος για τους άνδρες και τις γυναίκες επί του συνολικού πληθυσμού της εξεταζόμενης χωρικής ενότητας (πληθυσμού ανδρών και γυναικών). Σε μια πυραμίδα ηλικιών το πλήθος ή οι αναλογίες (ποσοστά) κάθε ηλικιακής ομάδας του πληθυσμού μας αναπαρίσταται από επιφάνειες με βάση: μια κοινή κλίμακα στον κατακόρυφο άξονα και για τα δύο φύλα, όπου τοποθετούνται οι ηλικίες. δύο κλίμακες στον οριζόντιο άξονα, πάνω σε ημι-άξονες, όπου σημειώνονται αντιστοίχως είτε οι αντρικοί και γυναικείοι πληθυσμοί (αν πρόκειται για απόλυτα μεγέθη) είτε τα ποσοστά τους (αναλογίες). Συνήθως οι άρρενες απεικονίζονται στην αριστερή πλευρά και οι θήλεις στη δεξιά πλευρά του σχήματος. Οι κλίμακες αυτές έχουν κοινά διαστήματα, και αν στραφούν κατά 180 μοίρες οφείλουμε να έχουμε την πλήρη επίθεσή των κλιμάκων. Κατά κανόνα τα δεδομένα που διαθέτουμε για τον σχεδιασμό μιας πυραμίδας αναφέρονται σε μονοετείς η πενταετείς ηλικιακές ομάδες, οπότε η ομάδα κάθε ηλικιακής τάξης αντιπροσωπεύεται από ένα οριζόντιο ορθογώνιο. Υπενθυμίζουμε ότι το σχήμα παραπέμπει συνήθως σε μια πυραμοδοειδή φόρμα, στην οποία και οφείλει το όνομα του (πυραμίδα), αναλόγως της κυρίαρχης επίδρασης που έχουν η θνησιμότητα και η γονιμότητα (και συνήθως, δευτερευόντως η μετανάστευση). Έτσι, στην επίδραση της θνησιμότητας προστίθενται εκείνες της γονιμότητας και των μεταναστεύσεων για τον ακριβή προσδιορισμό του τύπου της πυραμίδας: η βάση της πυραμίδας μας θα είναι πχ. ιδιαίτερα διευρυμένη αν πρόκειται για έναν νεανικό πληθυσμό ή αντιθέτως, ιδιαίτερα στενή εάν ο πληθυσμός μας είναι γηρασμένος. Στην ειδική περίπτωση ενός στάσιμου πληθυσμού το περίγραμμα της πυραμίδας θα ταυτίζεται με εκείνο της καμπύλης επιβίωσης που λαμβάνεται υπόψη για τον καθορισμό αυτού του πληθυσμού. Οφείλουμε να επισημάνουμε εδώ ότι είναι δυνατόν να χρησιμοποιήσουμε την απεικόνιση της πυραμίδας και για «ειδικούς πληθυσμούς» (σχολικό πληθυσμό, πληθυσμό μιας μεγάλης επιχείρησης, αγροτικό πληθυσμό κτλπ ). Όταν όμως καταρτίζουμε μια πυραμίδα ηλικιών για ειδικούς υπο-πληθυσμούς (τον πληθυσμό των εκπαιδευτικών της μέσης εκπαίδευσης, τον πληθυσμό των ενεργών γιατρών, τον πληθυσμό των απασχολούμενων σε μια μεγάλη επιχείρηση κ.ο.κ) η εικόνα μπορεί να αποκλίνει αισθητά από την πυραμοειδή αναπαράσταση
Σχηματικά δυνάμεθα να διακρίνουμε τρεις τύπους πυραμίδων που αντιστοιχούν σε αντίστοιχους τύπους πληθυσμούς (νεανικό, ώριμο, γηρασμένο). Τα σχήματα 2, 3, και 4 (ΕΕ, Αφρική, Ασία), αντιστοιχούν κατά το μάλλον η ήττον σε αυτούς τους ακραίους τύπους πληθυσμών που απαντώνται και σήμερα ακόμη στον πλανήτη μας, ενώ τα σχήματα 5, 6 αντιστοιχούν στους προαναφερθέντες τύπους (νεανικό, γηρασμένο) που συνυπάρχουν στο εσωτερικό γειτονικής μας χώρας (της νέας Γιουγκοσλαβίας), που χαρακτηρίζεται από σημαντική χωρική διαφοροποίηση των δημογραφικών της δομών (Κοσσυφοπέδιο, Βοϊβοντίνα). Σχήματα 2, 3, και 4: Πληθυσμιακές πυραμίδες της Ε.Ε, της Αφρικής και της Ασίας (1995,%)
Σχήματα 5 και 6 Πληθυσμιακές πυραμίδες Κοσσυφοπεδίου και της Βοϊβοντίνας (1997,%) Τέλος, τα σχήματα 7 και 8 αποτυπώνουν τις δημογραφικές δομές δύο από τους νομούς της χώρας μας που βρίσκονται στον αντίποδα όσον αφορά την δημογραφική γήρανση (η Ξάνθη εντάσσεται στην ομάδα των πλέον «νεανικών νομών», σε αντίθεση με την Φωκίδα που εντάσσεται στην ομάδα των πλέων «γηρασμένων»
Σχήματα 7 και 8: Πληθυσμιακές πυραμίδες των νομών Ξάνθης και Φωκίδας κατά το 1991 (κοινή κλίμακα,%) Καθίσταται προφανές, ότι η σύγκριση διαφορετικών χωρικών ενοτήτων σε ένα κοινό έτος (πχ των πληθυσμών του Λουξεμβούργου, της Ελλάδας και της Γερμανίας, 82.165.εκατομ., 10.543 και 0,436 εκατομ. κάτοικοι αντιστοίχως, /σχήματα 9-10-11) η ακόμη η σύγκριση διαχρονικά των δομών του πληθυσμού μιας και αυτής χωρικής ενότητας (πχ του ΠΣ Πρωτευούσης το 1951και 1991, με πληθυσμούς αντιστοίχως 1,379 και 3.073 εκατομ. / σχήματα 12-13) δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί επί τη βάσει πυραμίδων που έχουν σχεδιασθεί λαμβάνοντας υπόψη την κατανομή του πληθυσμού μας σε απόλυτες τιμές και σε κοινές κλίμακες. Στην περίπτωση των τριών πρώτων προαναφερθεισών χωρών, με διαφορετικούς πληθυσμιακούς όγκους, η σύγκριση είναι ανέφικτη: η πυραμίδα του Λουξεμβούργου δίδει μια γραμμή, της δε Ελλάδας έναν οβελία. Η σύγκριση αντιθέτως είναι εφικτή όταν οι πληθυσμιακές μας πυραμίδες έχουν επανασχεδιασθούν, με αναγωγή του πληθυσμού των υπό σύγκριση χωρικών ενοτήτων σε 100 ή 1000 άτομα (όταν δηλαδή έχουν σχεδιασθεί με βάση το ειδικό βάρος (ποσοστιαία αναλογία, % στο συγκεκριμένο παράδειγμα) της κάθε ηλικιακής ομάδας στον συνολικό πληθυσμό (Σχήματα 9bis/10bis/11bis).
Σχήματα 9/10/11:Πληθυσμιακές πυραμίδες της Γερμανίας, της Ελλάδας και του Λουξεμβούργου σε απόλυτες τιμές (κοινή κλίμακα, απόλυτες τιμές).
Σχήματα 9bis/10bis/11bis: Πληθυσμιακές πυραμίδες της Γερμανίας, της Ελλάδας και του Λουξεμβούργου σε ποσοστιαίες αναλογίες (κοινή κλίμακα,%). Όσον αφορά το δεύτερο παράδειγμα, είναι εξίσου προφανής η δυσκολία σύγκρισης των πληθυσμιακών πυραμίδων των ιδίων χωρικών ενοτήτων σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, όταν αυτές είναι σχεδιασμένες σε απόλυτες τιμές (σχήματα 12/13). Ο πληθυσμός του ΠΣΠ αυξήθηκε κατά 2,3 φορές. ανάμεσα στο 1951 και το 1991. Η αλλαγή των πληθυσμιακών δομών ανάμεσα στο 1951 και το 1991 είναι σαφώς ευκολότερη όταν οι πυραμίδες μας σχεδιασθούν με αναγωγή σε ποσοστιαίες αναλογίες (σχήματα 12bis/13bis). Διαπιστώνουμε, έτσι ότι ο πληθυσμός του ΠΣΠ, από νεανικός-ώριμος το 1951 τείνει να μεταβληθεί σε ώριμο-γηρανσμένο το 1991. Η μετά το 1971 συρρίκνωση της γεννητικότητας αποτυπώνεται σαφώς στην βάση της πυραμίδας του 1991 (ηλικιακές ομάδες 0-9 ετών). Στη πυραμίδα του 1951 οι εσοχές και εξοχές μεταφράζουν βασικά τις διακυμάνσεις της θνησιμότητας καθώς και τα ιστορικά ατυχήματα που έπληξαν τον εν λόγω πληθυσμό (βασικά δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος και εμφύλιος). Οι επιπτώσεις του δευτέρου παγκοσμίου
πολέμου, ιδιαίτερα εμφανείς και έντονες το 1951 έχουν αμβλυνθεί το 1991, βοηθούσας και της ιδιαίτερα έντονης εσωτερικής μετανάστευσης προς την πρωτεύουσα στην διάρκεια της πρώτης μεταπολεμικής εικοσαπενταετίας, με αποτέλεσμα η πυραμίδα του 1991 να είναι πολύ ποιο ομαλή από αυτήν του 1951. Σχήματα 12/13:Πληθυσμιακές πυραμίδες σε απόλυτες τιμές (κοινή κλίμακα) Σχήματα 12bis-13bis: Πληθυσμιακές πυραμίδες του ΠΣΠ το1951 και 1991 σε ποσοστιαίες αναλογίες (κοινή κλίμακα,%).
Δημιουργία Πυραμίδας Ηλικιών στο MS Excel. Το MS Excel δεν υποστηρίζει άμεσα τη δημιουργία πυραμίδας ηλικιών. Έτσι ακολουθούμε τα παρακάτω βήματα (για να υλοποιήσετε τα κατωτέρω βήματα και να δημιουργήσετε την δική σας πυραμίδα στο Excel, κάντε κλικ στο αρχείο: CreatePyramid.xls). 1. Αρχικά δεδομένα Έχουμε τον πληθυσμό ανά φύλο και ηλικιακή ομάδα. (Εδώ έχουμε τον πληθυσμό της απογραφής της Ελλάδας το 1991, προσοχή: αν η τελευταία ηλικιακή ομάδα είναι ανοιχτή, πχ 100+, για να δημιουργήσουμε μια σωστή πυραμίδα, θα πρέπει να την «κλείσουμε», πχ να θεωρήσουμε ότι οι 100+ εντάσσονται όλοι στην ομάδα 100-104 ετών στην περίπτωσή μας είναι η καλύτερη λύση, και αυτό κάναμε (βλέπε πίνακα 1)-. Αν όμως είχαμε στο πίνακα των δεδομένων μας σαν τελευταία ηλικιακή ομάδα 90, το να θεωρήσουμε ότι όλα τα άτομα εντάσσονται σε μια μόνο ηλικιακή ομάδα (90-94 ετών) δεν θα ήταν η καλύτερη λύση. Στην περίπτωση αυτή, το λογικότερο θα ήταν να επιμερίσουμε το πλήθος των ατόμων ηλικίας 90+ στις ηλικιακές ομάδες 90-94, 95-99, 100-104 ετών ισομερώς, να διαιρέσουμε το πλήθος των 90+ του πίνακα δεδομένων /3 και να βάλουμε το αποτέλεσμα της πράξης σε τρία νέες γραμμές που θα προσθέσουμε στο τέλος του πίνακα: 90-94, 95-99, 100-104 ετών και εν συνεχεία να περάσουμε στο επόμενο βήμα. Στο παράδειγμά μας, αν η ΕΣΥΕ μας έδιδε πληθυσμό (ανδρών) 90+ = 11.412, θα έπρεπε να έχουμε 11.412/3=3.804, και να θέσουμε 3.804 και στις τρεις νεο-δημιουργηθείσες ηλικιακές ομάδες (90-94,95-99, 100-104 ετών) και μετά να προχωρήσουμε στην δημιουργία του πίνακα 2
Πίνακας 1: Κατανομή του πληθυσμού της Ελλάδας κατά φύλο και ηλικία ( σε πενταετετείς ηλικιακές ομάδες στην απογραφή του 1991, απόλυτες τιμές) Ηλικία Άνδρες Γυναίκες 0-4 286143 270844 5-9 341078 322356 10-14 387720 366726 15-19 394647 371958 20-24 399821 391591 25-29 359353 362398 30-34 361163 367777 35-39 342078 339238 40-44 336449 336802 45-49 278589 281374 50-54 319255 338060 55-59 322616 332648 60-64 308493 336371 65-69 210148 243707 70-74 150627 193396 75-79 129403 166749 80-84 81436 110621 85-89 34977 50895 90-94 9378 16847 95-99 1523 2928 100++ 511 1206 2.Υπολογίζουμε τα ποσοστά κάθε ηλικιακής ομάδας ΠΡΟΣΟΧΗ: Το ποσοστό κάθε ηλικιακής ομάδας υπολογίζεται στο σύνολο του πληθυσμού (και όχι στο σύνολο των ανδρών ή των γυναικών). Σημείωση: Δείτε στο αρχείο excel τον τύπο που υπάρχει μέσα στα κελιά. Προσέξτε τη χρήση του συμβόλου $. (Μας επιτρέπει να «σύρουμε» τον τύπο που υπάρχει στο πρώτο κελί, χωρίς να χαλάσει το άθροισμα).
Πίνακας 1: Κατανομή του πληθυσμού της Ελλάδας κατά φύλο και ηλικία ( σε πενταετετείς ηλικιακές ομάδες στην απογραφή του 1991, %) Ηλικία Άνδρες Γυναίκες 0-4 2,79 2,64 5-9 3,32 3,14 10-14 3,78 3,57 15-19 3,85 3,63 20-24 3,90 3,82 25-29 3,50 3,53 30-34 3,52 3,58 35-39 3,33 3,31 40-44 3,28 3,28 45-49 2,72 2,74 50-54 3,11 3,29 55-59 3,14 3,24 60-64 3,01 3,28 65-69 2,05 2,38 70-74 1,47 1,88 75-79 1,26 1,63 80-84 0,79 1,08 85-89 0,34 0,50 90-94 0,09 0,16 95-99 0,01 0,03 100-104 0,00 0,01 Σημείωση: το άθροισμα όλων των τιμών του παραπάνω πίνακα πρέπει να ισούται με 100. 3. Βάζουμε αρνητικό πρόσημο στη στήλη των ανδρών Άνδρες Γυναίκες 0-4 -2,79 2,64 5-9 -3,32 3,14 10-14 -3,78 3,57 15-19 -3,85 3,63 20-24 -3,90 3,82 25-29 -3,50 3,53 30-34 -3,52 3,58 35-39 -3,33 3,31 40-44 -3,28 3,28 45-49 -2,72 2,74 50-54 -3,11 3,29 55-59 -3,14 3,24 60-64 -3,01 3,28 65-69 -2,05 2,38 70-74 -1,47 1,88 75-79 -1,26 1,63 80-84 -0,79 1,08 85-89 -0,34 0,50 90-94 -0,09 0,16 95-99 -0,01 0,03 100-104 0,00 0,01
4.Κάνουμε ένα γράφημα τύπου bar α) Επιλέγουμε (μαυρίζουμε) όλο τον παραπάνω πίνακα. β) Επιλέγουμε από το μενού Insert και Chart ή πατάμε το Chart Wizard (βλ εικονίδιο) γ) Επιλέγουμε για τύπο γραφήματος το bar (βλ εικόνα). δ) Πατάμε finish 5. Το γράφημα Τώρα κανονικά πρέπει να έχει δημιουργηθεί το παρακάτω γράφημα. 6.Μορφοποίηση του γραφήματος α) Επιλέγουμε (με δύο απλά κλικ) τις μπλε ή κόκκινες μπάρες Σημείωση: με ένα κλικ συνήθως επιλέγεται ολόκληρη η περιοχή του γραφήματος. Οπότε θα χρειαστούν δύο απλά κλικ. β) Διαλέγουμε από το μενού Format και μετά Selected Series. Σημείωση: Αν στο μενού κάτω από την επιλογή Format δεν υπάρχει το Selected Series σημαίνει ότι δεν έχουν επιλεγεί σωστά οι μπάρες (βλ προηγούμενη σημείωση). γ) Κανονικά, τώρα πρέπει να έχει εμφανιστεί το παρακάτω παράθυρο.
δ) Επιλέγουμε την καρτέλα Options (από το πάνω μέρος του παραθύρου). Βλέπουμε το παρακάτω παράθυρο.
ε) Δίνουμε τις εξής τιμές: Overlap : 100 Gap width : 0 στ) Το γράφημα έχει τώρα την παρακάτω μορφή 7. Αρνητικές τιμές Για να φύγουν οι αρνητικές τιμές από τον άξονα τον ανδρών, επιλέγουμε τον άξονα των X και στη συνέχεια από το μενού Format και Selected Axis. Στο παράθυρο που εμφανίζεται διαλέγουμε την καρτέλα number και επιλέγουμε ως τύπο το custom. Στο σημείο type δίνουμε την τιμή 0,0;0,0 (βλ εικόνα)
8.Περεταίρω διαμόρφωση Αν επιλέξουμε το γράφημα και από το μενού Chart και Chart Options και Titles μπορούμε να προσθέσουμε τίτλο Αν επιλέξουμε το άξονα Υ και από το μενού Format και Selected Axis και στη συνέχεια την καρτέλα Patterns και Tick Mark Labels μπορούμε να σβήσουμε τις ηλικίες ενώ εάν, στο ίδιο παράθυρο, επιλέξουμε Scale και Number of categories between tick mark labels μπορούμε να αλλάξουμε τον αριθμό τον ηλικιακών ομάδων που φαίνονται στον άξονα. 9.Η πυραμίδα στην τελική της μορφή