ΣΥΝΟΜΙΛΙΑΚΟ ΥΦΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑ: Ο ΕΥΘΥΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΕΙΔΗΣΕΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ

Σωφρ. Χατζησαββίδης ΣΥΝΟΜΙΛΙΑΚΟ ΥΦΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑ: Ο ΕΥΘΥΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΕΙΔΗΣΕΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ 1. Το συνομιλιακό ύφος και ο ευθύς λόγος Θα ήταν ίσως κοινότυπο να ειπωθεί ότι ένα κείμενο, προφορικό ή γραπτό, αποτελεί φαινομενικά μεν ένα ατομικό αλλά ουσιαστικά ένα κοινωνικό προϊόν, το οποίο προϋποθέτει πάντα έναν παραγωγό, ο οποίος επιχειρεί με το προϊόν - λόγο του να καθορίσει τις σχέσεις του με τον κόσμο, με το κοινό (αναγνώστες, ακροατές) αλλά και με την ταυτότητά του 1. Οι σχέσεις αυτές καθορίζονται στο λόγο, επιτυχώς ή ανεπιτυχώς, με ορισμένες γλωσσικές επιλογές που κάνει από έναν αριθμό γλωσσικών συμβάσεων τις οποίες έχει στη διάθεσή του ο παραγωγός του λόγου και οι οποίες πηγάζουν από τους ιστορικά και κοινωνικά διαμορφωμένους κανόνες που διέπουν το είδος λόγου, στο πλαίσιο του οποίου παράγεται αυτός. Εκτός όμως από τις απαραίτητες για την αποτελεσματικότητα του λόγου γλωσσικές συμβάσεις, ο παραγωγός του λόγου επιλέγει και άλλες τεχνικές και διαδικασίες για να αποδώσει διάφορα νοήματα και στόχους. Μερικές από τις τεχνικές αυτές επιδιώκουν μια πολυφωνικότητα του κειμένου επιτρέποντας την «ακρόαση» και άλλων «φωνών» 2, διαφορετικών από την κυρίαρχη «φωνή» του παραγωγού του λόγου. Έτσι, σε ένα λόγο μπορεί να ακούγονται ποικίλες «φωνές», οι οποίες παρουσιάζονται μέσα από μορφές λόγου και μέσα από διάφορες κειμενικές τεχνικές και διαδικασίες. Μία από αυτές τις τεχνικές και διαδικασίες είναι η χρήση του συνομιλιακού ύφους (conversationalization) 3, το οποίο συμβάλλει στην προφορικοποίηση του γραπτού λόγου, διαδικασία που βοηθά στη διαμόρφωση των σχέσεων του παραγωγού με τους αναγνώστες και τον κόσμο. Το συνομιλιακό ύφος είναι για τον Fairclough 4 μια στρατηγική, με την οποία προσδιορίζονται τα όρια μεταξύ της δημόσιας και της ιδιωτικής τάξης του λόγου, δηλαδή μια στρατηγική που μικραίνει την απόσταση ανάμεσα στο κείμενο και τον αναγνώστη. Σε τελευταία ανάλυση, το συνομιλιακό ύφος μετατρέπει ένα προφορικό ή γραπτό κείμενο από φαινομενικά μονοφωνικό σε ουσιαστικά πολυφωνικό. Ιδιαίτερα, στην περίπτωση του γραπτού λόγου το συνομιλιακό ύφος προφορικοποιεί κατά κάποιο τρόπο το λόγο, με αποτέλεσμα να δρα στο γραπτό κείμενο ως καταλύτης, ο 1 Νorman Fairclough, Language and Power. London, Longman, 1989. 2 Για τον Fairglough (Norman Fairclough, Media discourse. London, Arnold, 1995, σ. 77) φωνή είναι «οι ταυτότητες συγκεκριμένων ατόμων ή συλλογικά δρώντων προσώπων». 3 Ο όρος δημιουργεί ορισμένες δυσκολίες στη μεταφορά του στα ελληνικά. Εδώ υιοθετείται ως πλέον αντιπροσωπευτική του νοήματος η μετάφραση των Σηφιανού & Τζάννε. Βλ. Μαρία. Σηφιανού, Αγγελική Τζάννε, «Πολλά μποφόρ στο Αιγαίο : Μερικές σκέψεις για τη γλώσσα των δελτίων καιρού την ελληνική τηλεόραση», στο Αιμ. Μόζερ (επιμ.) Ελληνική Γλωσσολογία 97. Πρακτικά του Γ διεθνούς γλωσσολογικού συνεδρίου για την ελληνική γλώσσας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα., 1999, σ. 666. 4 Norman Fairclough, «Conversationalization of public discourse and the authority of consumer» στο K. Russel, N. Whiteley, N. Abercombie, The Authority of the Consumer. London, Routledge, 1994, σ. 260. Οι ίδιες απόψεις εκφράζονται και στο Νorman Fairclough, Media discourse (1995), ό.π. σ. 9-14. 1

οποίος μετριάζει ή -σε ορισμένες περιπτώσεις- αναιρεί ορισμένα χαρακτηριστικά της γραπτότητας. Με αυτόν τον ορισμό γίνεται σαφές ότι το συνομιλιακό ύφος αποτελεί μια στρατηγική-όχι τη μοναδική-, η οποία συμβάλλει στην ελαχιστοποίηση των στεγανών που υφίστανται μεταξύ του γραπτού και του προφορικού λόγου. Το συνομιλιακό ύφος περνάει στη σημερινή κοινωνία σε πολλά είδη λόγου, αλλά κυρίως στο λόγο που παράγεται από τα Μ.Μ.Ε., και κατασκευάζει υβριδικού τύπου κείμενα. Η προφορικοποίηση αποτελεί μια διαδικασία, η οποία επενεργεί άλλοτε ρητά και άλλοτε υπόρρητα στα κείμενα του γραπτού λόγου και οδηγεί στη μεταλλαγή τους από κείμενα γραπτού λόγου σε κείμενα υβριδικού τύπου. Πρόκειται για μια διαδικασία, η οποία καταργεί τα στεγανά ανάμεσα στον προφορικό και το γραπτό λόγο, πραγματικότητα η οποία προφανώς σχετίζεται και με την κατάργηση ορισμένων κοινωνικών στεγανών. Έχοντας υπόψη ότι κάθε είδος λόγου διαφοροποιείται από τα άλλα όχι μόνο στο περιεχόμενο αλλά και σε άλλα χαρακτηριστικά (δομή, κειμενικά χαρακτηριστικά, μορφή κτλ.), γιατί συνδέεται με μια ορισμένη κοινωνική πρακτική, η οποία έχει και διαφορετικά χαρακτηριστικά από τις άλλες, θεωρούμε καταρχήν ότι η διαμόρφωση υβριδικών κειμένων συνδέεται και με ορισμένες κοινωνικές πρακτικές. Το συνομιλιακό ύφος και η προφορικοποίηση οφείλουν την υπόστασή τους και το ρόλο που καλούνται να διαδραματίσουν στο λόγο κυρίως στη χρήση του ευθύ λόγου και της συνακόλουθης διάκρισής του από τον πλάγιο λόγο. Η χρήση του ευθύ λόγου και των στοιχείων του προφορικού λόγου, με τα οποία επιτυγχάνεται το συνομιλιακό ύφος και η προφορικοποίηση, αποτελούν μέρος της «εμφανούς διακειμενικότητας» (manifest intertextuality), όπως την ορίζει ο Fairclough 5, της διακειμενικότητας δηλαδή όπου γίνεται εμφανής η ενσωμάτωση άλλων κειμένων σε ένα κείμενο. Ο Fairclough συσχετίζει την εμφανή διακειμενικότητα, μεταξύ άλλων περιπτώσεων, και με την περίπτωση της χρήσης του ευθύ λόγου σε ένα κείμενο. Ο ίδιος προτιμά τη χρήση του όρου «αναπαράσταση λόγου» (discourse representation) 6, όρος ο οποίος ενέχει και τον τρόπο με τον οποίο ο παραγωγός του κειμένου μεταφέρει και αναπαριστά τον εκφερόμενο από κάποιον λόγο. Κάθε αναπαράσταση, όπως είναι λογικό, προϋποθέτει επιλογές σε κειμενικό και σε γλωσσικό επίπεδο, οι οποίες προβάλλουν στοιχεία και ιδεολογίες που λαμβάνουν χώρα σε κοινωνικό επίπεδο. Και οι αναπαραστάσεις αυτές πραγματοποιούνται στο λόγο με σχήματα και γλωσσικές τεχνικές που δείχνουν τη σχέση πλάγιου και ευθύ λόγου. Ο ευθύς και o πλάγιος λόγος είναι για τον Halliday 7, μαζί με τον ελεύθερο πλάγιο λόγο, οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να παρασταθεί ο λόγος κάποιου. Ο ευθύς είναι, σύμφωνα με τον Halliday, παρατακτικός και πιστός στη μορφή, ενώ ο πλάγιος υποτακτικός και πιστός μόνο στο περιεχόμενο. Εδώ, ως ευθύ λόγο εννοούμε κάθε μέρος του λόγου που βρίσκεται μέσα σε εισαγωγικά. Σύμφωνα με την πρακτική που ακολουθείται στο γραπτό λόγο, ο ευθύς λόγος δηλώνεται είτε με παύλα, όταν βρίσκεται στην αρχή της παραγράφου, είτε με εισαγωγικά. Στα κείμενα που εξετάστηκαν στην παρούσα έρευνα η πρακτική αυτή περιορίζεται μόνο στη χρήση των εισαγωγικών. Επίσης αποκλείστηκαν οι περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες τα εισαγωγικά δήλωναν για το απόσπασμα του λόγου που βρίσκεται ανάμεσά τους 5 Norman Fairclough, Discourse and Social Change. Oxford, Polity Press, 1992, σ. 103-105. 6 Norman Fairclough, Media discourse, (1995), ό. π., σ. 79 και Norman Fairclough, Discourse and Social Change (1992), ό. π. σ. 18. 7 M.A.K. Halliday, An Introduction to Functional Grammar, London, Arnold, 1985, σ. 227-240. 2

διαφορετικές λειτουργίες από αυτές του ευθύ λόγου. Η χρήση των εισαγωγικών δίνει τη δυνατότητα στο συντάκτη ενός κειμένου να διαχωρίσει με λεπτομέρεια το δικό του λόγο από το λόγο κάποιου άλλου. Ο ευθύς λόγος -είναι γνωστόχρησιμοποιείται ως επί το πλείστον στον προφορικό λόγο και ιδιαίτερα σε συνομιλίες. Στο γραπτό λόγο χρησιμοποιείται σε ορισμένες περιστάσεις και σε ορισμένα είδη λόγου που προϋποθέτουν τη χρήση πρωτοπρόσωπης ή δευτεροπρόσωπης σύνταξης (επιστολές, βιώματα κτλ.). Στον ειδησεογραφικό λόγο, ο οποίος αποτελούσε στο παρελθόν τυπικό είδος αφηγηματικού λόγου, ο ευθύς λόγος αποτελεί το πεδίο γύρω και πάνω από το οποίο δοκιμάζονται και ισορροπούν ορισμένες παραδοσιακές διακρίσεις της σύγχρονης Γλωσσολογίας και Κειμενογλωσσολογίας, όπως προφορικός και γραπτός λόγος, αφηγηματικός και μη αφηγηματικός λόγος. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, με τη δημιουργία νέων ειδών λόγου, που παρήχθησαν κυρίως μέσω των ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας, κλονίστηκε σημαντικά η διάκριση προφορικού - γραπτού λόγου και αφηγηματικού - μη αφηγηματικού λόγου 8, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν κείμενα υβριδικού τύπου, όπως τα ηλεκτρονικά μηνύματα, τα γραπτά τρέιλερ στην τηλεόραση που αποδίδουν δηλώσεις σε προφορικό λόγο κ.ά. 9. Αυτά τα νέα είδη επηρέασαν παγιωμένα είδη λόγου, όπως για παράδειγμα τον ειδησεογραφικό λόγο, με αποτέλεσμα τα είδη αυτά να παρουσιάζουν αρκετές διαφορές συγκριτικά με το παρελθόν. Παρόλο ότι το φαινόμενο είναι γνωστό διεθνώς και οι γλωσσολόγοι έχουν αναπτύξει σχετικό προβληματισμό πάνω στο θέμα 10, στην Ελλάδα δεν έχει μελετηθεί αρκούντως το φαινόμενο. Ειδικά η μελέτη αυτή για το δημοσιογραφικό λόγο είναι πολύ περιορισμένη. Γι αυτό, στην έρευνα που ακολουθεί επιχειρείται να διερευνηθεί ο βαθμός της διάκρισης που γίνεται μεταξύ του προφορικού και του γραπτού λόγου στον ελληνικό ειδησεογραφικό λόγο με βάση ένα corpus κειμένων από τον ημερήσιο καθημερινό Τύπο. Πεδίο της έρευνας αποτελεί, όπως τονίστηκε και παραπάνω, η χρήση του ευθύ λόγου στα ειδησεογραφικά κείμενα και εξετάζεται το συνομιλιακό ύφος που επιτυγχάνεται, χαρακτηριστικό το οποίο οδηγεί στην προφορικοποίηση του γραπτού κειμένου. Το ζητούμενο, λοιπόν, στην έρευνα που ακολουθεί είναι η διερεύνηση των συνθηκών και γλωσσικών επιλογών, στο πλαίσιο του ευθύ λόγου, που γίνονται από του συντάκτες των ειδησεογραφικών γραπτών κειμένων για να προφορικοποιήσουν το κείμενο και των απώτερων λειτουργιών που έχει αυτή η πραγματικότητα. 2. Η έρευνα Το συνομιλιακό ύφος στον ελληνικό δημοσιογραφικό λόγο αποτελεί ένα αδιερεύνητο πεδίο, το οποίο επιχείρησα να προσεγγίσω με την έρευνα αυτή περιοριζόμενος αποκλειστικά στον ονομαζόμενο από την παραδοσιακή γραμματική ευθύ λόγο. Στηριζόμενος στις αρχές και στο θεωρητικό πλαίσιο που ανέπτυξα προηγουμένως προσπάθησα να απαντήσω στα εξής ερωτήματα: 8 Αλεξάνδρα Γεωργακοπούλου & Διονύσης Γούτσος, Κείμενο και επικοινωνία. Αθήνα., Ελληνικά Γράμματα. 1999, σ. 242. 9 Βάσω Τοκατλίδου, «Προφορικός/γραπτός λόγος και τα «υβρίδια» της τεχνολογίας. Η προβληματική της διδακτικής των γλωσσών», στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της 20 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2000, σ. 538. 10 Για τα θέματα αυτά μπορεί να δει ο αναγνώστης περισσότερα στα: M.A.K. Halliday, Spoken and written language, Oxford, Oxford University Press, 1985 και Walter Ong, Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997 3

α) με ποιες μορφές εμφανίζεται ο ευθύς λόγος στον ειδησεογραφικό λόγο, και ιδιαίτερα στα ρεπορτάζ που αναφέρονται στα κεντρικά θέματα της επικαιρότητας, τα οποία γίνονται πρωτοσέλιδα; β) υπάρχει διαφοροποίηση στη χρήση του ευθύ λόγου από εφημερίδα σε εφημερίδα; αν ναι, ποιοι είναι οι παράγοντες που καθορίζουν τη διαφοροποίηση αυτή; γ) ποια είναι τα ιδιαίτερα στοιχεία του ευθύ λόγου που δημιουργούν το συνομιλιακό ύφος; δ) διαφαίνεται τάση προφορικοποίησης του γραπτού λόγου; αν ναι, ποια είναι τα στοιχεία που επιφέρουν αυτήν την προφορικοποίηση; ε) ποια είναι η λειτουργία της προφορικότητας του ευθύ λόγου; Για το σκοπό αυτό, σε μια πρώτη φάση, ερεύνησα τον ειδησεογραφικό λόγο ενός μικρού αριθμού εφημερίδων, έρευνα η οποία με οδήγησε στη διαπίστωση ότι το συνομιλιακό ύφος χρησιμοποιείται συνήθως στα εκτενή ρεπορτάζ. Σε μια δεύτερη φάση επιχείρησα να εντοπίσω στοιχεία του συνομιλιακού ύφους στα ρεπορτάζ που αναφέρονται στο κύριο θέμα της ημέρας. Η έρευνα αυτή διήρκεσε 25 μήνες, σε μια πρώτη φάση από τον Αύγουστο του 2000 έως και τον Ιούλιο του 2001 και σε μια δεύτερη φάση από το Δεκέμβριο του 2004 έως και το Δεκέμβριο του 2005. Στο διάστημα αυτό παρατηρήθηκε ένας μεγάλος αριθμός των κύριων ρεπορτάζ εφημερίδων ευρείας κυκλοφορίας. Η παρατήρηση δεν ήταν συνεχής και συστηματική, αλλά μόνον επιλεκτική. Άλλωστε ο χαρακτήρας της έρευνάς μου δεν ήταν ποσοτικός αλλά πρωτίστως ποιοτικός. Το τελικό corpus συγκροτήθηκε από αυτόνομα δείγματα (ρεπορτάζ του κύριου θέματος), στα οποία αντιπροσωπεύονται όλες οι εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας (πολιτικές, οικονομικές, αθλητικές). Το δείγμα που μελετήθηκε αποτελείται από 70 θέματα - κείμενα ισάριθμων φύλλων εφημερίδων πανελλήνιας κυκλοφορίας. Από τις εφημερίδες που ερευνήθηκαν οι 26 ήταν καθημερινές πολιτικές εφημερίδες (Αγγελιοφόρος, Αδέσμευτος Τύπος [Ρίζος], Αδέσμευτος Τύπος [Μήτσης], Αθηναϊκή, Απογευματινή, Αυγή, Αυριανή, Το Βήμα, Βραδυνή, Έθνος, Εκτροπή, Ελεύθερη Ώρα, Ελεύθερος, Ελεύθερος Τύπος, Ελευθεροτυπία, Esspresso, Εστία, Θεσσαλονίκη, Καθημερινή, Στο Καρφί, Λόγος, Μακεδονία, Νίκη, Τα Νέα, Ριζοσπάστης, Χώρα), οι 16 κυριακάτικες ( Αδέσμευτος Τύπος της Κυριακής [Ρίζος], Αδέσμευτος Τύπος της Κυριακής [Μήτσης], Απογευματινή της Κυριακής, Αυγή της Κυριακής, Αυριανή της Κυριακής, Το Βήμα της Κυριακής, Βραδυνή της Κυριακής, Έθνος της Κυριακής, Τύπος της Κυριακής, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Esspresso της Κυριακής, Καθημερινή της Κυριακής, Λόγος της Κυριακής, Νίκη της Κυριακής, Ριζοσπάστης της Κυριακής, Χώρα της Κυριακής), οι 3 οικονομικές (Ημερησία, Κέρδος, Money), οι 3 αθλητικές (Αθλητική Ηχώ, Metrosport, Sportime) και οι δύο εβδομαδιαίες πολιτικές (Λοιπόν, Ποντίκι). Όπως φαίνεται από τα είδη των εφημερίδων και τους τίτλους τους, έγινε προσπάθεια να αντιπροσωπευθούν όλες οι τάσεις (ιδεολογικές, πολιτικές, κοινωνικές κτλ.) που εμφανίζονται στην ελληνική δημοσιογραφία και οι οποίες παράγουν λόγο ανάλογο με τη φύση της τάσης και της δραστηριότητας στην οποία εντάσσονται. Τα δείγματα αυτά μελετήθηκαν έτσι, ώστε να καταστεί δυνατή η απάντηση στα ερωτήματα που τέθηκαν στην αρχή και τα οποία διατυπώθηκαν προηγουμένως. Από τα 70 συνολικά ρεπορτάζ που εξετάστηκαν τα είκοσι εννέα είχαν πολιτικό περιεχόμενο, τα είκοσι έξι κοινωνικό, τα επτά οικονομικό και τα οκτώ αθλητικό. 3. Τα ευρήματα Η έρευνα στον ειδησεογραφικό λόγο των εφημερίδων έδωσε απαντήσεις στα ερωτήματα που τέθηκαν και έφερε στο φως ορισμένα στοιχεία, τα οποία δεν 4

είναι εμφανή με την απλή ανάγνωση των δημοσιογραφικών κειμένων. Η έρευνα, όπως τονίστηκε προηγουμένως, είχε σκοπό να διερευνήσει και να παρουσιάσει αφενός τις μορφές του ευθύ λόγου και αφετέρου τα στοιχεία προφορικότητας που χρησιμοποιούνται στον ελληνικό ειδησεογραφικό λόγο. 3.1. Οι μορφές του ευθύ λόγου Ένα από τα πρώτα ευρήματα είναι ο μεγάλος βαθμός παρουσίας του ευθύ λόγου στα κείμενα του ειδησεογραφικού λόγου που ερευνήθηκαν. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα -είτε λόγω θέματος είτε λόγω επιλογής του συντάκτη- είναι τόσο έντονη η παρουσία του που υπερβαίνει ποσοτικά το λόγο του παραγωγού του κειμένου του ρεπορτάζ. Εντυπωσιακός ακόμη είναι ο αριθμός των μορφών με τα οποία παρουσιάζεται ο ευθύς λόγος. Από τη μεγάλη ποικιλία των μορφών που παρουσιάζεται στο υλικό της έρευνας έγινε προσπάθεια κατηγοριοποίησής του. Έτσι, με βάση πρωτίστως μορφολογικά κριτήρια, τα οποία όμως περιορίζονται στη σχέση πρωτεύοντος (ομιλούν υποκείμενο και λεκτικό ή δοξαστικό ρήμα) και δευτερεύοντος (εντός εισαγωγικών) λόγου και δευτερευόντως σημασιολογικά κριτήρια, διέκρινα τις εξής κατηγορίες: α) «ελεύθερος ευθύς λόγος»: σε αυτήν περιλαμβάνονται όσες μορφές ευθύ λόγου παρουσιάζονται μέσα σε εισαγωγικά, είτε χωρίς, εμφανή τουλάχιστον, αναφορά στο ομιλούν υποκείμενο είτε με απλή αναφορά σε αυτό. Τα σχήματα αυτά εμφανίζονται κυρίως σε τίτλους. Βρέθηκαν και παραδείγματα μέσα σε κείμενο. «Δεν θα λέει ούτε πως αποσύρεται ούτε πως δεν εγκρίνεται. Θα λέει ότι ο υπουργός θέλει να συζητήσει σε συγκεκριμένους άξονες, όχι την πρότασή του. Να διαπιστωθεί το μέγεθος του προβλήματος και να μπουν ορισμένες αρχές. Τι θα πουν τότε τα συνδικάτα; Ότι δεν πάνε αν δεν αποσύρει την πρότασή του; μα, δεν θα έχει βάλει καμία πρόταση. Αν πουν ότι δεν πάνε, ας το πουν». (Στο Καρφί 26-4-2001, σ. 1) «Δεν πάω πουθενά, εδώ θα μείνω» (Metrosport 4-8-2005, σ. 1) β) «ελεύθερος ευθύς λόγος ως επεξήγηση»: σε αυτήν περιλαμβάνονται όσες μορφές ευθύ λόγου παρουσιάζονται είτε μέσα σε παρένθεση είτε μετά από δύο τελείες -πάντα μέσα σε εισαγωγικά- και σχολιάζουν κατά κάποιο τρόπο, λειτουργώντας επεξηγηματικά, τα όσα προηγούνται. Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι η σχετικά κυνική στάση για το νέο κόμμα [ ], και ότι η παράσταση περί διαφθοράς του ΚΕΠ («θα βοηθήσει κάποια μεγάλα συμφέροντα») είναι μεν μειοψηφική, όμως δείχνει τη «μίανση» του νέου κόμματος από μια διάχυτη αίσθηση ανομίας του κοινού. (Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 8-4-2001, σ. 8) γ) «μη εξαρτημένος ευθύς λόγος»: σε αυτήν περιλαμβάνονται όσες μορφές ευθύ λόγου παρουσιάζονται μέσα σε εισαγωγικά μετά από ένα ρήμα ή έκφραση λεκτικής ή δοξαστικής σημασίας και εμφανίζονται ως ομιλούντα πρόσωπα κάποιος άλλος και ο συντάκτης του κειμένου. Μια πρώτη γεύση της αντιπαράθεσης [ ] είχαμε χθες, αμέσως μετά την κατάθεση της τροπολογίας που, όπως υποστήριξαν τα κόμματα της αντιπολίτευσης, «μπάζει από παντού» (Έθνος 24-8-2000, σ. 9) 5

Στην έκθεση της Διεύθυνσης Δημόσιας Ασφαλείας της ΕΛ.ΑΣ., στις σοβαρότερες μορφές απάτης κατατάσσονται «αυτές με τις πιστωτικές κάρτες που είναι εξ υπαρχής πλαστές ή έχουν κλαπεί και εν συνεχεία έχουν παραποιηθεί» (Το Βήμα 8-8-2000, σ. Α16) δ) «εξαρτημένος ευθύς λόγος»: σε αυτήν περιλαμβάνονται όσα σχήματα ευθύ λόγου παρουσιάζονται μέσα σε εισαγωγικά είτε πριν είτε μετά είτε και πριν και μετά κάποιο λεκτικό ή δοξαστικό ρήμα με υποκείμενο το ομιλούν πρόσωπο. Μεταξύ του λεκτικού ή δοξαστικού ρήματος και του ευθύ λόγου μπορεί να παρεμβάλλεται είτε συμπληρωματικός δείκτης (ότι, πως) είτε δύο τελείες (:). Πρόκειται για το πιο συχνά εμφανιζόμενο στον Τύπο σχήμα ευθύ λόγου. Όμως ο κ. Καραμανλής ήταν σαφής λέγοντας: «Έληξε οριστικά η περίοδος των πλαστών στοιχείων. Από εδώ και πέρα είναι η ώρα της αλήθειας για όλους. Άλλοθι δεν υπάρχει» (Ελεύθερος 11-5-2001, σ. 8) «Η ψυχολογία είναι πολύ κακή», πρόσθεσε, «οι επενδυτές είναι αποκαρδιωμένοι, οι ξένοι απέχουν και η αγορά μοιραία κινείται προς χαμηλότερα επίπεδα» (Καθημερινή 10-8-2000, σ. 3) Ο Μπριάκος έφυγε στα αποδυτήρια και έγραψε στο Φ.Α. ότι «η διακοπή οφείλεται σε είσοδο των οπαδών του Άρη στο γήπεδο, αλλά και σε έλλειψη ισχυρής αστυνομικής δύναμης» (Metrosport 16-5-2005, 1) Τα πιο συνηθισμένα ρήματα του πρωτεύοντος λόγου είναι τα εξής: λέω, τονίζω, παραδέχομαι, αναφωνώ, αναφέρω, προσθέτω, υπογραμμίζω, επισημαίνω, δηλώνω, υποστηρίζω, προτείνω. ε) «πλάγιος λόγος εμφανιζόμενος ως ευθύς»: σε αυτήν περιλαμβάνονται όσα σχήματα ευθύ λόγου παρουσιάζονται μέσα σε εισαγωγικά μετά από έκφραση με λεκτική ή δοξαστική σημασία με υποκείμενο μη αναφερόμενο ρητά. Στις περιπτώσεις αυτές η διαφοροποίηση μεταξύ του ευθύ και του πλάγιου λόγου γίνεται αντιληπτή μόνο λόγω των εισαγωγικών. Επίσης, τόνισε ότι στόχος της κινητοποίησης είναι να γίνει αντιληπτό πως πρέπει να υπάρξει ενισχυμένη χρηματοδότηση του συστήματος ασφάλισης, μέσω μιας ευρύτερης αναδιανομής, για να είναι βιώσιμο το σύστημα, ενώ ζήτησε «να λυθούν τα προβλήματα της κοινωνικής ασφάλισης με βάση τις προτάσεις της Συνομοσπονδίας και να μην επανέλθουν μέτρα όπως τα προηγούμενα της κυβέρνησης» (Ο Λόγος 17-5-2001, σ. 2) Όλα τα παραπάνω προκάλεσαν την αντίδραση του κ. Παπαδόπουλου ο οποίος τόνισε ότι καμιά παρέμβαση δεν έγινε από τη δική του πλευρά «αλλά ότι εμείς ως Νομαρχία δεν κάνουμε τίποτα άλλο από το να εφαρμόζουμε τους νόμους και τις διαταγές των αρμόδιων Υπουργείων» (Αυριανή 29-5-2001, σ. 5) Ως προς τις υποψηφιότητες επισήμως δηλώνεται ότι «δεν έχουν συζητηθεί ονόματα» (Καθημερινή 7-8-2005, 4) 6

Όσον αφορά το βαθμό χρήσης του ευθύ λόγου από τις διάφορες εφημερίδες, η έρευνα έδειξε ότι οι εφημερίδες που παρουσιάζουν κάποια φειδώ στη χρήση του είναι τα φύλλα των κυριακάτικων εφημερίδων. Από τις καθημερινές εφημερίδες εκείνες που κάνουν μεγάλη χρήση είναι οι αθλητικές εφημερίδες, οι οικονομικές και αρκετές από τις πολιτικές. 11 Αν εξαιρέσει κανείς την πιθανότητα του τυχαίου, πράγμα που είναι πολύ πιθανό λόγω της μικρής αντιπροσώπευσης του κάθε φύλλου εφημερίδας, μπορούμε να πούμε ότι ευθύς λόγος χρησιμοποιείται κυρίως σε θέματα της καθημερινότητας, που σχετίζονται με τον αθλητισμό, τις κοινωνικές σχέσεις κτλ. Αντίθετα, στα θέματα που έχουν ένα γενικότερο ενδιαφέρον, που αποτελούν άλλωστε θέματα διαπραγμάτευσης από τα κυριακάτικα φύλλα, δε χρησιμοποιείται συχνά ο ευθύς λόγος. Τα χαρακτηριστικά κάθε κατηγορίας από αυτές που αναφέρθηκαν δημιουργούν και διαφορετική αντίληψη συνομιλιακού ύφους. Η αντίληψη αυτή φαίνεται να είναι περισσότερο έντονη στην κατηγορία του «ελεύθερου ευθύ λόγου» και λιγότερο στην κατηγορία του «πλάγιου λόγου εμφανιζόμενου ως ευθύ». Κινείται, δηλαδή το συνομιλιακό ύφος σε έναν άξονα μεταξύ των απόλυτων τιμών του ευθύ και πλάγιου λόγου και στο ενδιάμεσο βρίσκονται οι πέντε κατηγορίες που αναφέρθηκαν παραπάνω (βλ. σχήμα 1). α β γ δ ε στ ζ (α)=ευθύς λόγος (β)=ελεύθερος ευθύς λόγος (γ)=ελεύθερος ευθύς λόγος ως επεξήγηση (δ)=μη εξαρτημένος ευθύς λόγος (ε)=εξαρτημένος ευθύς λόγος (στ)=πλάγιος λόγος εμφανιζόμενος ως ευθύς (ζ)=πλάγιος λόγος Σχήμα 1. Μιλώντας με όρους λεκτικής επικοινωνίας θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το ειδησεογραφικό κείμενο ως αποτέλεσμα της επικοινωνίας μεταξύ συντάκτη -πομπού και αναγνώστη - δέκτη, στην οποία «παρεμβαίνουν» και «συμμετέχουν» και άλλες «φωνές» άλλοτε επεμβαίνοντας στην αρχή ή και στο μέσο της υποτιθέμενης συζήτησης χωρίς ρητή άδεια (περίπτωση ελεύθερου ευθύ λόγου), άλλοτε επεμβαίνοντας χωρίς ρητή άδεια με σκοπό την διασαφήνιση ορισμένων σημείων της «συζήτησης» (περίπτωση ελεύθερου ευθύ λόγου ως επεξήγησης), άλλοτε συμμετέχοντας στη «συζήτηση» με άδεια του συντάκτη - πομπού και σκοπό την επιβεβαίωση των απόψεών του (περίπτωση μη εξαρτημένου ευθύ λόγου), άλλοτε συμμετέχοντας στη «συζήτηση» με την «άδεια» του πομπού (περίπτωση εξαρτημένου ευθύ λόγου) και άλλοτε, τέλος, συμμετέχοντας μέσω της φωνής του συντάκτη - πομπού (περίπτωση πλάγιου λόγου εμφανιζόμενου ως ευθύ). 3.2. Στοιχεία προφορικότητας 11 Εδώ πρέπει να προστεθεί και το μοναδικό δείγμα ευθύ λόγου χωρίς εισαγωγικά, με τη μορφή ερώτησης - απάντησης (τύπος συνέντευξης) που παρουσιάστηκε στην εβδομαδιαία εφημερίδα Λοιπόν. 7

Τα ιδιαίτερα γλωσσικά στοιχεία προφορικότητας ερευνήθηκαν είτε στο πλαίσιο του ευθύ λόγου που χρησιμοποιείται για τη δημιουργία συνομιλιακού ύφους είτε στο επίπεδο του συνολικού κειμένου. Διαπιστώθηκε ότι γενικά διαφαίνεται μια περιορισμένη τάση χρήσης γλωσσικών στοιχείων προφορικότητας στα κείμενα του υλικού που ερευνήθηκε, η οποία διαφέρει από εφημερίδα σε εφημερίδα και η οποία πραγματώνεται με λεξιλογικά (λέξεις, συντάγματα κτλ.) και σημειολογικά στοιχεία (θαυμαστικά, αποσιωπητικά κτλ.). Ορισμένα από τα στοιχεία αυτά που βρέθηκαν στο υλικό είναι τα παρακάτω: α) Λεξιλογικά. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται οι εξής υποκατηγορίες: ι) λέξεις που χρησιμοποιούνται στον προφορικό λόγο: Ο νέος Υπουργός έχει προφανώς λάβει εντολή να «ξηλώση» ό,τι επεδίωξε ο προκάτοχός του. (Εστία 19-4-2001, 1) Ο Μιχάλης με έβλεπε συνέχεια «πεσμένη». Με ρώταγε τι έχω. (Espresso18-4-2001, 3) Δολοφονία του Άρη από 50 αληταράδες (Metrosport 16-5-2005, 1) ιι) νεολογισμοί και ξένες λέξεις που χρησιμοποιούνται κυρίως στον προφορικό λόγο. Η Τράπεζα της Ελλάδος ανακοίνωσε Ευρωεπιτόκιο 4, 75% (Αυγή 28-12-2000, σ. 1) Ο «μπος» της ΠΑΕ ΠΑΟΚ, Γιώργος Μπατατούδης[ ] στραγγίζοντας τις πηγές εσόδων του κατόρθωσε να κερδίσει ακόμη λίγη πίστωση την οποία του δίνουν, μήνες τώρα οι παίκτες. (Αγγελιοφόρος 15-5-2001, σ. 17) Ποιοι μένουν στα «ρετιρέ» (Το Βήμα της Κυριακής 19-6-2005, 1) ιιι) λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνά με μεταφορική έννοια στον προφορικό λόγο. Σύμφωνα με πληροφορίες, ο κ. Σημίτης έδωσε το «πράσινο φως» για την εξαίρεση του μαθήματος των θρησκευτικών από τα εξεταζόμενα μαθήματα. (Ελεύθερος Τύπος 23-8-2000, σ. 5) Οι Λογοθέτης, Αναγνώστου, Χαραλαμπίδης, μαζί με τους «μικρούς» Τσεβά και Σταυρόπουλο, βρίσκονταν με πολιτικά στον πάγκο και ενίσχυσαν τις προσπάθειες των συμπαικτών τους στο γήπεδο. (Αθλητική Ηχώ 18-4-2001, 25) Ο υπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας που «τα άκουσε» χθες από τον πρωθυπουργό.. (Ελευθεροτυπία 11-8-2005, 1) β) Συντακτικά. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται συντακτικές κατασκευές που χρησιμοποιούνται κυρίως στον προφορικό λόγο. Έξι δήλωσαν παρών (Metrosport 9-4-2001, σ. 5) 8

λόγο. γ) Φρασεολογικά. Περιλαμβάνονται φράσεις συνηθισμένες στον προφορικό Με «το νι και με το σίγμα» τις κατευθυντήριες γραμμές της ΕΕ στο Ασφαλιστικό εκτελούσε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ. (Ριζοσπάστης της Κυριακής 6-5-2001, 5) Συγκεκριμένα, εκτιμάται ότι ένας στους δύο υποψηφίους θετικής και τεχνολογικής κατεύθυνσης θα βαθμολογηθεί στα μαθηματικά από 8,5 έως 11,5, δηλαδή με βαθμούς που θα του επιτρέψουν μεν να προαχθεί, αλλά θα τον βγάλουν «εκτός κούρσας» για τις λεγόμενες «καλές σχολές». (Εκτροπή 7-62001, σ. 21) Φουλ επίθεση στο Εργασιακό (Ελευθεροτυπία 28-5-2005, 1) δ) Σημειολογικά. Περιλαμβάνονται στην κατηγορία αυτή όλα τα σημειολογικά στοιχεία του γραπτού λόγου, με τα οποία επιχειρείται να δηλωθούν παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται στον προφορικό λόγο. Χθες, πάντως, ο Nasdaq έφτασε να κερδίζει έως 9% (!) (Ημερησία 19-4-2001, σ. 3) Το πρώτο βήμα μηδενισμού των αποδόσεων Ταμιευτηρίου έγινε χθες από την Εθνική τράπεζα που ανακοίνωσε ΜΗΔΕΝ επιτόκιο για καταθέσεις. (Αυγή 28-12-2000, σ. 7) Τώρα, ήρθε η στιγμή για τον Χρήστο Λαμπράκη να αφιερωθεί αποκλειστικά στο Μέγαρο Μουσικής. Από την 1 η Οκτωβρίου δεν θα ασχολείται σχεδόν καθόλου με τον ΔΟΛ! (Ποντίκι 11-8-2005, 40) Εδώ, θα πρέπει να προστεθεί ότι συχνά και σε επιλεγμένες περιπτώσεις οι εφημερίδες Αθλητική Ηχώ, Το Βήμα, Ελευθεροτυπία, Ποντίκι και Sportime χρησιμοποιούν σε παραθέματα ευθύ λόγου διαφορετική γραμματοσειρά (πλάγια ή σκούρα μαύρα), στοιχεία που κατά την άποψή μου συμβάλλουν στην προφορικοποίηση του κειμένου. ε) Αλλαγή προσώπου. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται οι περιπτώσεις χρήσης του πρώτου προσώπου από το συντάκτη, που δίνει την εντύπωση συνομιλίας με τον αναγνώστη. Όλοι σήμερα απεργούμε (Ποντίκι 17-5-2001, σ. 3) Εμείς τι άλλο να πούμε; (Ποντίκι 17-5-2001, σ. 3) 4. Συμπέρασμα Η έρευνα έδειξε ότι ο ονομαζόμενος από την παραδοσιακή γραμματική ευθύς λόγος κάνει έντονη την παρουσία του στον ειδησεογραφικό λόγο και ιδίως στα ρεπορτάζ που αναφέρονται στο σημαντικότερο για τους υπεύθυνους της εφημερίδας γεγονός της ημέρας. Ο βαθμός της παρουσίας αυτής δεν είναι ενιαίος. Ποικίλλει από έντυπο σε έντυπο -και από ρεπορτάζ σε ρεπορτάζ- και πρέπει να σχετίζεται οπωσδήποτε με τη στάση των υπεύθυνων κάθε εφημερίδας απέναντι στους νέους εκφραστικούς τρόπους που χρησιμοποιούν οι συντάκτες του δημοσιογραφικού 9

λόγου τόσο σε νέα ελληνική όσο και σε άλλες γλώσσες, αλλά και απέναντι στο βαθμό αφηγηματικότητας που θέλουν να προσδώσουν στα ειδησεογραφικά κείμενα. Δε φαίνεται πάντως να σχετίζεται με ιδεολογικοπολιτικούς και άλλους κοινωνικούς λόγους, παρά μόνο με λόγους που πηγάζουν από το θέμα πραγμάτευσης του ρεπορτάζ. Μεγαλύτερη χρήση γίνεται σε θέματα αθλητικά και της κοινωνικής καθημερινότητας, ενώ πολύ περιορισμένη είναι η χρήση σε θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος και διαχρονικά. Η χρήση του ευθύ λόγου στα ρεπορτάζ διαμορφώνει ένα ιδιαίτερο είδος, που τοποθετείται κειμενογλωσσολογικά ανάμεσα στον ευθύ και τον πλάγιο λόγο και ονομάζεται από τη βιβλιογραφία ελεύθερος πλάγιος λόγος («Free indirect discourse») 12, όρος που χρησιμοποιήθηκε αρχικά και ευρύτατα για να χαρακτηρίσει μια σειρά γλωσσικών δομών που βρίσκονται μεταξύ ευθύ και πλάγιου λόγου και συναντώνται στο λογοτεχνικό λόγο. 13 Οι μορφές με τις οποίες παρουσιάζεται ο ελεύθερος πλάγιος λόγος είναι αρκετές, πολύ περισσότερες από όσες τουλάχιστον έχει δείξει η πρόσφατη έρευνα στον ελληνικό δημοσιογραφικό λόγο 14. Κάθε μία από αυτές τις μορφές έχει διαφορετική επικοινωνιακή λειτουργία, γιατί διαφοροποιεί το βαθμό συμμετοχής και την ένταση της «φωνής» του τρίτου- εκτός του πομπού και του δέκτη- συμμετέχοντος και δημιουργούν διαφορετικά επίπεδα πολυφωνικότητας. Ο μεγάλος αριθμός των μορφών που παίρνει ο ελεύθερος πλάγιος λόγος στον ελληνικό ειδησεογραφικό λόγο μπορεί να ερμηνευτεί ως προσπάθεια των δημοσιογράφων - συντακτών να προσδώσουν μεγαλύτερη εγκυρότητα μέσω της διοχέτευσης στον αναγνώστη των πραγματικών «φωνών», που προσφέρονται μέσω του ευθύ λόγου, αλλά και ως προσπάθεια είτε «τηλεοπτικοποίησης» είτε «ραδιοφωνοποίησης» του γραπτού ειδησεογραφικού λόγου των εφημερίδων. Με άλλα λόγια, θεωρώ ότι τόσο η αυξητική τάση που παρουσιάζει η χρήση του ελεύθερου πλάγιου λόγου όσο και η ποικιλία των μορφών με τις οποίες παρουσιάζεται προκύπτει ως αποτέλεσμα του ανταγωνισμού που υφίσταται ανάμεσα στον έντυπο και τον ηλεκτρονικό λόγο ή καλύτερα ανάμεσα στις εφημερίδες και την τηλεόραση, ανταγωνισμός που πηγάζει από τον εμπορικό χαρακτήρα που έχουν τα σύγχρονα Μ.Μ.Ε. Πρόκειται, δηλαδή, για το χαρακτήρα ενός κοινωνικού θεσμού, αυτού που εκφράζεται μέσω του κυκλώματος παραγωγής, διακίνησης και μετάδοσης κατεξοχήν πολιτικοκοινωνικής υφής πληροφοριών επίκαιρου και εφήμερου χαρακτήρα, που η διαφοροποίηση (ή εξέλιξη) των πρακτικών που χρησιμοποιούνται για την πραγμάτωσή του τις τελευταίες δεκαετίες υπήρξε εντονότατη, διαφοροποίηση που αντικατοπτρίζεται και στη μορφή που παίρνει ο λόγος με τον οποίο επενδύεται 12 Ο M.A.K. Halliday (M.A.K. Halliday, στο ίδιο, σ. 238-240) ορίζει τον ελεύθερο πλάγιο λόγο ως ένα τρόπο αναπαράστασης του λόγου (projection) που βρίσκεται ανάμεσα από τον ευθύ και τον πλάγιο λόγο. Σε υποσημείωση μάλιστα τονίζει ότι με τον όρο αυτό περιγράφεται μια κλίμακα συνδυασμών με διαφορετικά χαρακτηριστικά και ότι πρόκειται περισσότερο για μια αναπαράσταση του λόγου στο χώρο παρά για ένα μοναδικό και αμετάβλητο χαρακτηριστικό. Για τον ορισμό του ελεύθερου πλάγιου λόγου μπορεί να δει κανείς και στo Ελένη Πανάρετου, «Η πολυφωνικότητα του κειμένου: ευθύς, πλάγιος, ελεύθερος πλάγιος λόγος», στο Αιμ. Μόζερ (επιμ.) Ελληνική Γλωσσολογία 97. Πρακτικά του Γ διεθνούς γλωσσολογικού συνεδρίου για την ελληνική γλώσσα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα., 1999, σ. 745. Στο άρθρο αυτό αναλύονται και τα διαφορετικά χαρακτηριστικά με τα οποία παρουσιάζεται ο ελεύθερος πλάγιος λόγος στο λογοτεχνικό και στο δημοσιογραφικό λόγο 13 Τα τελευταία χρόνια ο όρος χρησιμοποιείται από τη βιβλιογραφία για ανάλογες γλωσσικές δομές που συναντώνται και στο δημοσιογραφικό λόγο, χρήση που με οδήγησε στην υιοθέτησή του στο παρόν κείμενο. Βλ. σχετικά ενδεικτικά στα Ελένη Πανάρετου, στο ίδιο και Ulla Tuomarla, «Le discours direct de la presse écrite: Un lieu de l oralisation de l écrit». Faits de langues. Revue de Linguistique, 13, 1999, σ. 219-229. 14 Ελένη Πανάρετου, στο ίδιο. 10

ο θεσμός αυτός. Άλλωστε, κατά τον Kress 15, «οι λόγοι είναι συστηματικά οργανωμένοι τρόποι έκφρασης των νοημάτων και των αξιών των κοινωνικών θεσμών». Η διαπίστωση αυτή δημιουργεί μια νέα υπόθεση προς διερεύνηση, αυτή της σχέσης ανάμεσα στην εξέλιξη των πρακτικών του θεσμού της δημοσιογραφίας και της εξέλιξης του λόγου που την εκφράζει. Η χρήση του ελεύθερου πλάγιου λόγου στα ειδησεογραφικά κείμενα δημιουργεί το συνομιλιακό ύφος, το οποίο προσδίδει στο κείμενο κατά κύριο λόγο μια εντύπωση πολυφωνικότητας και κατά δεύτερο λόγο δίνει τη δυνατότητα να στεγαστούν πολλά στοιχεία (λεξιλογικά, συντακτικά, φρασεολογικά και σημειολογικά), τα οποία προφορικοποιούν τα κατεξοχήν γραπτά ειδησεογραφικά κείμενα και έτσι κλονίζουν τις παραδοσιακές διακρίσεις μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου, μεταξύ αφηγηματικού και μη αφηγηματικού λόγου. Γίνεται πλέον το ειδησεογραφικό κείμενο ένας λόγος πολυφωνικός, όπου συνυπάρχουν ο δημόσιος και ο ιδιωτικός λόγος, όπου τα στοιχεία γραπτότητας εναλλάσσονται με στοιχεία προφορικότητας και όπου η αφηγηματική δομή «σπάει» από μη αφηγηματικές μικροδομές. Παράλληλα, η είσοδος του ιδιωτικού στο δημόσιο, που γίνεται με αιχμή του δόρατος τον ελεύθερο πλάγιο λόγο δημιουργεί προϋποθέσεις εμπλουτισμού και διαφοροποίησης των κλασικών μορφών του ευθύ λόγου, αλλά παράλληλα θέτει και ερωτήματα ηθικά τόσο για την προέλευση των νέων ειδών λόγου όσο και για τις κοινωνικές πρακτικές που αντιπροσωπεύουν. Πάντως διαπιστώθηκε ότι η προφορικοποίηση αποτελεί μια διαδικασία αγαπητή στους συντάκτες του γραπτού ειδησεογραφικού λόγου και διενεργείται με την παράθεση είτε εκτενών αποσπασμάτων ευθύ λόγου είτε μεμονωμένων λέξεων και φράσεων είτε συντακτικών κατασκευών που προέρχονται από τον καθημερινό προφορικό λόγο -ευθύ και πλάγιο 16. Η προφορικοποίηση, ενώ αποτελεί επιμέρους αποτέλεσμα της χρήσης του ελεύθερου πλάγιου λόγου, δε στοχεύει τόσο στη δημιουργία αίσθησης εγκυρότητας στον αναγνώστη όσο στη δημιουργία μιας αίσθησης οικειότητας και ιδεολογικής ή συναισθηματικής γειτνίασης του συντάκτη αλλά και του διαμεσολαβημένου ειδησεογραφικού λόγου με τον αναγνώστη-καταναλωτή του. Το βέβαιο είναι ότι ο ελεύθερος πλάγιος λόγος γίνεται το πεδίο με το οποίο επιτυγχάνεται στα ειδησεογραφικά γραπτά κείμενα το συνομιλιακό ύφος και η προφορικοποίηση του γραπτού λόγου, στοιχεία που, όπως υποστηρίζει και ο Fairclough 17 καταργούν τα στεγανά μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού λόγου και σχηματίζουν με τον αναγνώστη έναν κοινό «βιόκοσμο», σύμφωνα με τη σημασία που δίνει στην έννοια ο Habermas 18. Πρόκειται, σε τελευταία ανάλυση, για τη σύγχρονη τάση των Μ.Μ.Ε. να κινούνται μεταξύ πληροφόρησης και ψυχαγωγίας, μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού. Και κάτι τελευταίο. Το συνομιλιακό ύφος και η προφορικοποίηση λειτουργούν, εκτός των άλλων, έμμεσα και ως γλωσσικές διαδικασίες που μετασχηματίζουν πεποιθήσεις, ιδεολογίες και επιδιώξεις του παραγωγού του κειμένου και της κυρίαρχης οικονομικά και πολιτικά τάξης σε πεποιθήσεις, ιδεολογίες και στόχους της κοινής γνώμης. Σε τελευταία ανάλυση, η χρήση του ευθύ λόγου και της προφορικοποίησης, όπως και η χρήση όλων των γλωσσικών στοιχείων, κατασκευάζουν μια πραγματικότητα ιδεολογικά φορτισμένη με την ιδεολογία του 15 Gunterr Kress, Linguistic processes in sociocultural practice. Oxford, Oxford University Press, 1989, σ. 7. 16 Ulla Tuomarla, στο ίδιο. 17 Norman Fairclough, Media discourse, (1995), ό. π., σ. 10. 18 Jürgen Habermas, Theory of Communicative action. London, Heinemann, 1984. 11

ευρισκόμενου σε θέση εξουσίας υποκειμένου μέσα στο ιεραρχημένο πλέγμα των ιδεολογικών σχέσεων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Fairclough Norman, Language and Power. London. Longman, 1989. Fairclough Norman, Discourse and Social Change. Oxford. Polity Press, 1992. Fairclough Norman, «Conversationalization of public discourse and the authority of consumer», στο K. Russel, N. Whiteley & N. Abercombie (eds.) The Authority of the Consumer. London. Routledge, 1994. Fairclough Norman, Media discourse. London, Arnold, 1995. Γεωργακοπούλου Αλεξάνδρα, Γούτσος Διονύσης, Κείμενο και επικοινωνία. Αθήνα. Ελληνικά Γράμματα, 1999. Habermas Jürgen, Theory of Communicative action. London. Heinemann, 1984. Halliday M.A.K., An Introduction to Functional Grammar. London. Arnold, 1985. Halliday M.A.K., Spoken and written language. Oxford. Oxford University Press, 1985. Kress Gunter, Linguistic processes in sociocultural practice. Oxford. Oxford University Press, 1989. Ong Walter, Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη. Ηράκλειο. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997. Πανάρετου Ελένη, «Η πολυφωνικότητα του κειμένου: ευθύς, πλάγιος, ελεύθερος πλάγιος λόγος», στο Αιμ Μόζερ (επιμ.) Ελληνική Γλωσσολογία 97. Πρακτικά του Γ διεθνούς γλωσσολογικού συνεδρίου για την ελληνική γλώσσα. Αθήνα. Ελληνικά Γράμματα., 1999, σ. 745-752. Σηφιανού Μαρία, Τζάννε, Αγγελική «Πολλά μποφόρ στο Αιγαίο : Μερικές σκέψεις για τη γλώσσα των δελτίων καιρού στην ελληνική τηλεόραση», στο Αιμ Μόζερ (επιμ.) Ελληνική Γλωσσολογία 97. Πρακτικά του Γ διεθνούς γλωσσολογικού συνεδρίου για την ελληνική γλώσσα. Αθήνα. Ελληνικά Γράμματα., 1999, σ. 665-672. Τοκατλίδου Βάσω «Προφορικός/γραπτός λόγος και τα «υβρίδια» της τεχνολογίας. Η προβληματική της διδακτικής των γλωσσών», στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της 20 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, 2000, σ. 534-542. Tuomarla Ulla, «Le discours direct de la presse écrite: Un lieu de l oralisation de l écrit» Faits de langues. Revue de Linguistique 13, 1999, σ. 219-229. Λέξεις-Κλειδιά: διακειμενικότητα, ειδησεογραφικός λόγος, ευθύς λόγος, Ελεύθερος Πλάγιος Λόγος, εφημερίδα, πλάγιος λόγος, πολυφωνία, προφορικοποίηση, ρεπορτάζ, συνομιλιακό ύφος, υβριδικός λόγος, 12