γυναίκες µε παιδιά ( U.S. Bureau of the Census, 1993).

Κογκίδου,. (1998). Σε αναζήτηση µιας νέας κοινωνικής πολιτικής για την αντιµετώπιση του κοινωνικού αποκλεισµού των µονογονεϊκών οικογενειών. Το παράδειγµα του «Κέντρου Οικογενειών» στη Θεσσαλονίκη» Στο: Κοινωνικές Ανισότητες και Κοινωνικός Αποκλεισµός, σσ. 563-578. Αθήνα: Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα /Εξάντας. Σε αναζήτηση µιας νέας κοινωνικής πολιτικής για την αντιµετώπιση του κοινωνικού αποκλεισµού των µονογονεϊκών οικογενειών - Το παράδειγµα του «Κέντρου Οικογένειας» στη Θεσσαλονίκη. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα όλων των πρόσφατων ερευνών - ανεξάρτητα από κράτη - ο κυριότερος παράγοντας που συσχετίζεται µε τη φτώχεια είναι η µητρότητα (Mc Lanahan 1985, 1988 Evans, 1992). Κατά συνέπεια, εάν είσαι γυναίκα, ένα από τα πράγµατα που µπορείς να κάνεις κατά τη διάρκεια της ζωής σου για να αποφύγεις την στατιστικώς σηµαντική αυξηµένη πιθανότητα να διολισθήσεις στη φτώχεια είναι να «αποκλείσεις» τη µητρότητα. 1 Eάν παρ όλες τις προειδοποιήσεις επιµένεις να γίνεις µητέρα και δεν θέλεις να κινδυνεύσεις να περάσεις το υπόλοιπο της ζωής σου σε συνθήκες φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισµού, τότε, σύµφωνα µε όλες τις διαπολιτισµικές έρευνες (βλ. Roberts, 1994), δεν έχεις παρά να παντρευτείς και να παραµείνεις παντρεµένη και να έχεις µια δουλειά την οποία δεν θα εγκαταλείψεις. 2 Εάν δεν θεωρείς το γάµο ως το προσφορότερο µέτρο για την καταπολέµηση της φτώχειας και δεν πιστεύεις, όπως ο Galston (1991), «ότι το καλύτερο πρόγραµµα καταπολέµησης της φτώχειας των παιδιών είναι η σταθερή διγονεϊκή οικογένεια», τότε υπάρχει πιθανότητα να ενταχθείς στην 1 Για παράδειγµα, στις ΗΠΑ πάνω από το 80% των ατόµων σε φτωχές οικογένειες είναι γυναίκες µε παιδιά ( U.S. Bureau of the Census, 1993). 2 Οπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι AΧΙΝN and HΙRSCH (1993), µέσα από την εφαρµοζόµενη κοινωνική πολιτική ο γάµος προβάλλεται ουσιαστικά ως το προσφορότερο µέτρο για την καταπολέµηση της φτώχειας των γυναικών (είτε γιατί οι άνδρες κερδίζουν περισσότερα χρήµατα από τις γυναίκες, είτε γιατί υπάρχουν - δυνητικά - δυο φορείς εισοδήµατος στην οικογένεια).

διαρκώς αυξανόµενη οµάδα γυναικών µε παιδιά που ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Αυτό συµβαίνει γιατί ο καταµερισµός των οικιακών ευθυνών και της ανατροφής των παιδιών, οι ανισότητες που υπάρχουν στο οικονοµικό σύστηµα και στη δοµή της αγοράς εργασίας έχουν ως αποτέλεσµα η οικονοµική ευεξία των γυναικών και των παιδιών να εξαρτάται από το εισόδηµα του άνδρα. Η προτεινόµενη επιλογή, µέσω των πολιτικών του κράτους, δηλ. ο γάµος αντί του διαζυγίου και της µονογονεϊκότητας, ενθαρρύνει τις γυναίκες να εξαρτώνται από τους άνδρες για να ζήσουν πάνω από το όριο της φτώχειας, γεγονός που εµπεριέχει υποταγή. Οπως υποστηρίζει η Young (1995), η ιδιότητα του πολίτη για τις µητέρες δεν εµπεριέχει την ανεξαρτησία. Η κοινωνική πολιτική ενθαρρύνει ορισµένες µορφές οικογενειακής οργάνωσης και αποθαρρύνει άλλες - όπως τη µονογονεϊκότητα - ενώ θα µπορούσε να προωθήσει τις οικογενειακές αξίες παρέχοντας οικονοµική και κοινωνική στήριξη έτσι ώστε όλες οι οικογένειες να επιτελέσουν το έργο τους µε το καλύτερο δυνατό τρόπο. 1. ιάσταση του φαινοµένου της µονογονεϊκότητας Η µονογονεϊκή οικογένεια δεν αποτελεί πάντοτε µόνιµη, ούτε υποχρεωτικά µακροχρόνια µορφή οικογένειας για τα µέλη της. Είναι, δηλαδή, βέβαιο ότι περισσότερα άτοµα διαβαίνουν το κατώφλι της µονογονεϊκότητας απ όσα δείχνουν οι καταγραφές, όποιον ορισµό µονογονεϊκότητας κι αν έχουν αυτές, ως βάση. 3 Η συντριπτική πλειοψηφία των µόνων - γονέων είναι µητέρες. Στην Ευρώπη των 12, το ποσοστό των νοικοκυριών µε παιδιά κάτω των 18 ετών, που θεωρούνται µονογονεϊκά είναι 11%, εκ των οποίων 9% αποτελούνται από µόνες-µητέρες µε παιδιά.(πηγή: Eurostat: Labour Force Survey,1989. Ειδική ανάλυση από τη Στατιστική Υπηρεσία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων). Στις Η.Π.Α οι δηµογράφοι εκτιµούν ότι περισσότερα από τα µισά παιδιά που γεννήθηκαν στη δεκαετία του 80 θα ζήσουν σε µονογονεϊκά νοικοκυριά µε µόνη-µητέρα µέχρι την ηλικία των 18. Η µέση διάρκεια ζωής των παιδιών σε 3 Για τον ορισµό της µονογονεϊκής οικογένειας και τις διαφορετικές προσεγγίσεις στην καταγραφή του φαινοµένου στα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης βλ. ΚΟΓΚΙ ΟΥ ΗΜΗΤΡΑ, 1995, σσ.23-34.

µονογονεϊκές οικογένειες είναι 6 χρόνια, ενώ για τα παιδιά των ανύπαντρων µητέρων αυξάνεται σε 10.(Garfinkel and McLanahan, 1994). 2. Μονογονεϊκές οικογένειες µε µόνες-µητέρες: οµάδα υψηλού κινδύνου για φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισµό. Η µονογονεϊκότητα δε συνοδεύεται αναγκαστικά από τη φτώχεια γιατί οι µονογονεϊκές οικογένειες δεν αποτελούν µια οµοιογενή οµάδα, ακόµα κι αν ανήκουν στην ίδια κατηγορία (π.χ. χήροι/χήρες, διαζευγµένοι/ες), ιδιαίτερα οι µόνοι γονείς εντός της αγοράς εργασίας. Το γεγονός, όµως, ότι οι περισσότερες µονογονεϊκές οικογένειες έχουν µόνο-γονιό γυναίκα - τόσο µε βάση τη λογική των τιµών του µέσου όρου, όσο και µε βάση την υποκειµενική βίωση της κατάστασής τους - αυξάνει τον κίνδυνο να διολισθήσουν στη φτώχεια και στον κοινωνικό αποκλεισµό 4 και να παραµείνουν σε αυτήν για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα εξαιτίας της συνδυασµένης επίδρασης πολλών παραγόντων. Η εικόνα που έχουµε απ όλα τα κράτη-µέλη της ΕυρωπαΪκής Ένωσης, σύµφωνα µε το European Omnibus Survey του 1987, είναι ότι τα µονογονεϊκά νοικοκυριά εµπίπτουν στα νοικοκυριά µε το χαµηλότερο εισόδηµα στην εισοδηµατική κλίµακα. 5 Αναλυτικά στοιχεία για το επίπεδο του εισοδήµατος και τις εισοδηµατικές πηγές ορισµένων µονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα, υπάρχουν από την έρευνα που πραγµατοποιήθηκε στo πλαίσιo του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3 στη υτική Θεσσαλονίκη το 1990. Σύµφωνα µε τα ερευνητικά δεδοµένα, οι µονογονεϊκές οικογένειες ανήκουν στο φτωχότερο τµήµα του πληθυσµού της περιοχής. 6 4 Οι εµπειρογνώµονες του Παρατηρητηρίου για τον κοινωνικό αποκλεισµό ( βλ. European Community Observatory on national policies to combat social exclusion, 1991) ορίζουν πρωτίστως τον κοινωνικό αποκλεισµό σε σχέση µε τα κοινωνικά δικαιώµατα των πολιτών, δηλαδή ότι κάθε πολίτης έχει δικαίωµα σ ένα συγκεκριµένο βιοτικό επίπεδο και να συµµετέχει στους κύριους κοινωνικούς και εργασιακούς θεσµούς στην κοινωνία. 5 Για εκτενή ανάλυση βλ. ΚΟΓΚΙ ΟΥ ΗΜΗΤΡΑ, 1995, σσ.441-450 και 569-595. 6 Σχετικές αναφορές στο ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ., 1990 και ΚΟΓΚΙ ΟΥ., ΠΑΝΤΑΖΗΣ Π., 1990.

Περίπου τα µισά παιδιά των µονογονεϊκών οικογενειών στις Η.Π.Α ζουν σε οικογένειες µε εισόδηµα κάτω από το όριο της φτώχειας (U.S Bureau of the Census,1991). Το χαµηλό εισόδηµα είναι η πιο ακραία µορφή οικονοµικής ανασφάλειας που βιώνουν οι µονογονεϊκές οικογένειες στις Η.Π.Α, ενώ το ασταθές εισόδηµα είναι συνήθης συνθήκη. Πολλές διαζευγµένες µητέρες έχασαν ένα µεγάλο ποσοστό του εισοδήµατός τους, ακόµη κι αν δεν έπεσαν κάτω από το όριο της φτώχειας.(duncam and Hoffman,1985). Η κυριότερη δυσκολία που αντιµετωπίζουν οι µονογονεϊκές οικογένειες είναι η επίτευξη ή η διατήρηση ενός ικανοποιητικού επιπέδου διαβίωσης, στην καλύτερη εκδοχή µε µια εισοδηµατική πηγή από την απασχόληση του µόνου - γονιού. Προς την κατεύθυνση αυτή δε βοηθά ιδιαίτερα το σύστηµα παιδικής προστασίας γιατί δεν καλύπτει επαρκώς τις αυξηµένες ανάγκες για φροντίδα των παιδιών των µονογονεϊκών οικογενειών. Ο κίνδυνος διολίσθησης στη φτώχεια, µε περιορισµένες δυνατότητες εξόδου, είναι αρκετά µεγάλος εξαιτίας της δυσµενέστερης θέσης των γυναικών/µόνων-µητέρων στην αγορά εργασίας, την περιορισµένη εµβέλεια της κοινωνικής ασφάλισης ή της κοινωνικής βοήθειας και των διατροφών που δεν µπορούν να εξασφαλίσουν ένα επαρκές εισόδηµα για την κάλυψη των αναγκών των µονογονεϊκών νοικοκυριών. H είσοδος στην κατάσταση της µονογονεϊκότητας συνδέεται, στις περισσότερες περιπτώσεις, µε αλλαγές στο ποσόν του εισοδήµατος που έχει η οικογένεια. Το γεγονός αυτό όµως επιφέρει ορισµένες αλλαγές και στον τρόπο ζωής, όπως αλλαγή κατοικίας, αλλαγές στα σχήµατα κατανάλωσης, αλλαγή κοινωνικού περιβάλλοντος, απώλεια ορισµένων καταναλωτικών ειδών, νέοι διακανονισµοί για την παιδική προστασία, περιορισµούς ή απώλεια ορισµένων κοινωνικών αγαθών κ.ά. Οι περιορισµοί που θέτουν οι νέοι οικονοµικοί όροι, σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες, δηµιουργούν σταδιακά µια αποκοπή από την κοινωνική ζωή. 7 Ο στιγµατισµός εξαιτίας της φτώχειας και της µονογονεϊκότητας µπορεί να επιτείνουν τον κοινωνικό αποκλεισµό και να περιορίσουν τις δυνατότητες εξόδου εξαιτίας επιπλέον και 7 Στην έρευνά µας για τις µονογονεϊκές οικογένειες στη υτική Θεσσαλονίκη καταδείχτηκε ότι οι µονογονεϊκές οικογένειες συµµετέχουν εµφανώς λιγότερο στην κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική καθηµερινή ζωή από τον υπόλοιπο, γενικό πληθυσµό. Βλ. ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ.,1990 και ΚΟΓΚΙ ΟΥ., ΠΑΝΤΑΖΗΣ Π., 1990.

του αυτοαποκλεισµού του µόνου-γονέα από τα δυνητικά κοινωνικά υποστηρικτικά δίκτυα. Σε πολιτικό επίπεδο, οι µόνοι-γονείς - ιδιαίτερα αυτοί µε χαµηλά εισοδήµατα - αποκλείονται από τη λήψη αποφάσεων, καθώς δεν έχουν καµία πολιτική ισχύ ως οµάδα πίεσης και χαµηλή εκπροσώπηση στις γυναικείες οµάδες. 3. Πολιτική για τις µονογονεϊκές οικογένειες στην Ελλάδα Ενα από τα σηµαντικότερα ζητήµατα, που επηρεάζουν την συγκρότηση και εφαρµογή αποτελεσµατικής πολιτικής για τις µονογονεϊκές οικογένειες, κατά την άποψή µας, είναι η ελλιπής πληροφόρηση για την κοινωνική πραγµατικότητα των µονογονεϊκών οικογενειών ως συγκεκριµένης κατηγορίας και ότι δεν είναι πολιτικά ιδιαίτερα ορατές. Το γεγονός αυτό, σε συνάρτηση µε άλλα χαρακτηριστικά που διέπουν το σχεδιασµό και την εφαρµογή της κοινωνικής πολιτικής γενικά, αλλά και ειδικότερα αυτή που αποδέκτης της είναι οι γυναίκες και η παιδική ηλικία στην Ελλάδα, τις αδυναµίες της πολιτικής κατά τοµείς, µας επιτρέπει να αµφισβητήσουµε την ικανότητα αυτής της πολιτικής να ικανοποιήσει τις υπάρχουσες ανάγκες και να υποστηρίξουµε ότι αυτή η πολιτική δηµιουργεί ανισότητες που αποβαίνουν εις βάρος των µονογονεϊκών οικογενειών. Ο επιδοµατικός χαρακτήρας δεν αφορά µόνον τη συγκεκριµένη περίπτωση αλλά είναι κυρίαρχος σε όλο το φάσµα των προνοιακών υπηρεσιών. Η αναποτελεσµατικότητα δε του συγκεκριµένου µέτρου για τις µονογονεϊκές οικογένειες αυξάνεται από την συγκεντρωτική διοίκηση των συγκεκριµένων υπηρεσιών που την παρέχουν, την απουσία συντονισµού, τη µη αξιοποίηση όλων των εξειδικευµένων στελεχών τους, την έλλειψη προγραµµάτων που υιοθετούν µια κοινοτική διάσταση και τη µη συµµετοχή των µόνων-γονέων. 8 8 Οι όποιες διαφοροποιήσεις υπάρχουν οφείλονται σε µεµονωµένες πρωτοβουλίες στελεχών ή τµηµάτων µέσα στα συγκεκριµένα όρια που θέτει το θεσµικό πλαίσιο και η οργάνωση/διοίκηση των υπηρεσιών.

Ζητούµενο, συνεπώς, είναι ο σχεδιασµός και η υλοποίηση µιας κοινωνικά δίκαιης πολιτικής που θα στηρίζει τη µονογονεϊκή οικογένεια κατά τέτοιο τρόπο ώστε να µη µειωθούν τα ατοµικά κίνητρα και η δυνατότητα ατοµικών επιλογών, ενώ ταυτόχρονα θα δίνει τη δυνατότητα εγκαθίδρυσης ενός δικτύου που θα είναι αποτέλεσµα της ατοµικής αλλά και δηµόσιας προσπάθειας. 4. Σχεδιασµός της παρέµβασης 4.1 Ορισµός και κατανόηση του φαινοµένου της φτώχειας και η χρήση του στο σχεδιασµό πολυδιάστατης στρατηγικής για τις µονογονεϊκές οικογένειες. Η δυσκολία του ορισµού της φτώχειας αποτελεί ένα συνηθισµένο φαινόµενο στο χώρο της πολιτικής και ταυτοχρόνως στον ακαδηµαϊκό χώρο. Οταν άρχισε η εφαρµογή των προγραµµάτων «ΦΤΩΧΕΙΑ 3» το 1990 - το Κέντρο Οικογένειας αποτελεί µια από τις δράσεις του - οι δράσεις εµφανίζονταν σε εθνικό επίπεδο κάτω απ αυτό τον υπέρτιτλο και τον χαρακτηρισµό ως «πρόγραµµα οικονοµικής και κοινωνικής ένταξης των λιγότερο ευνοηµένων οµάδων». Κατά τη διάρκεια εφαρµογής των πρότυπων δράσεων η Κοινότητα µετακινήθηκε από την έννοια της φτώχειας σ αυτήν του κοινωνικού αποκλεισµού και υπογράµµισε τη σηµασία του κοινωνικού αποκλεισµού διαχωρίζοντάς τον από τη φτώχεια. 9 Αν θελήσουµε να ανάγουµε το σχεδιασµό του δικού µας προγράµµατος σε ένα από τα γνωστά µοντέλα, τότε ως πλησιέστερο µπορεί να θεωρηθεί εκείνο που περιγράφει πλούτο και φτώχεια τόσο ως ποσότητα των απαραίτητων για την επιβίωση οικονοµικών εφοδίων όσο και ως βαθµό απορρόφησης 9 Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισµού εισήχθη επίσηµα από τον πρόεδρο της Κοινότητας J. DΕLORS το 1993 [βλ. CΕC, European Social Policy Options for the Union (Green Paper), Brussels 1993]. Οπως αναφέρεται όµως από τον BRUTO DA COSTA (1994), «πριν ακόµη εισαχθεί η έννοια του κοινωνικού αποκλεισµού, ο αποκλεισµός ήταν µια από τις έννοιες του προγράµµατος καθώς η επίλυση των προβληµάτων που επρόκειτο να επιχειρηθεί ήταν µέσα από τη διαδικασία της ένταξης (η οποία είναι το αντίθετο του αποκλεισµού)».

δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών. Ως κατάσταση φτώχειας πρέπει να θεωρείται ακόµη και ο «απλός» αποκλεισµός των ανθρώπων από την διανοµή δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών, που προσφέρονται σε σηµαντικούς τοµείς της ανθρώπινης ύπαρξης - τοµείς, όπως η εργασία, η εκπαίδευση, η υγεία, η ψυχαγωγία, οι κοινωνικές σχέσεις, οι πολιτιστικές δραστηριότητες κ.λ.π. (Τσιάκαλος και Κογκίδου 1990). Οι µονογονεϊκές οικογένειες αποτελούν µια κατεξοχήν «µη ευνοηµένη οµάδα» όπου η φτώχεια δεν είναι αποτέλεσµα µόνον της έλλειψης επαρκών εισοδηµατικών πηγών. Υπάρχουν και άλλα χαρακτηριστικά που µπορεί να θεωρηθούν ως κατάσταση φτώχειας ή να προοιωνίσουν διολίσθηση σε κατάσταση φτώχειας. Η απορρόφηση δηλαδή δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών αποτελεί τις περισσότερες φορές προϋπόθεση για την εξασφάλιση επαρκών οικονοµικών εφοδίων και, αντιθέτως, η έλλειψη τους συχνά αποτελεί συνοδευτικό γνώρισµα ή και γενεσιουργό αιτία της οικονοµικής ανέχειας. Kατά συνέπεια, η διερεύνηση της φτώχειας των µονογονεϊκών οικογενειών στο πρόγραµµά µας επικεντρώθηκε - εκτός από την µελέτη τους ως συγκεκριµένης κατηγορίας - και στο κατά πόσον µια µονογονεϊκή οικογένεια µπορεί να έχει και κατά πόσον µπορεί να «καταναλώσει» αγαθά και υπηρεσίες που παρέχονται στο κοινωνικό σύνολο (για παράδειγµα, κατά πόσον µπορεί ένα παιδί µιας µονογονεϊκής οικογένειας να µορφωθεί έως το επίπεδο που του επιτρέπουν οι ικανότητές του και να αποκτήσει τις απαραίτητες δεξιότητες που χρειάζονται όλα τα άτοµα για λειτουργήσουν αποτελεσµατικά στην κοινωνία). Πιο συγκεκριµένα, πέραν της καταγραφής των διαστάσεων της φτώχειας των µονογονεϊκών οικογενειών, έγινε καταγραφή των κοινωνικών τους δικαιωµάτων όσον αφορά στην εργασία, στην εκπαίδευση, στη φροντίδα υγείας, στη στέγαση, στην πολιτική για την οικογένεια κ.α., αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας της εθνικής µας πολιτικής στη διασφάλιση αυτών των δικαιωµάτων και καθορισµός των εµποδίων και των διαδικασιών µέσα από τις οποίες οι µονογονεϊκές οικογένειες αποκλείονται από αυτά τα αγαθά και υπηρεσίες που χαρακτηρίζονται ως κοινωνικά επιθυµητές. 10 10 βλ. ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ., 1990 και ΚΟΓΚΙ ΟΥ., ΠΑΝΤΑΖΗΣ Π.,1990.

Η κατανόηση αυτή της έννοιας της φτώχειας στο πρόγραµµά µας είχε επίπτωση στην επιλογή της συγκεκριµένης οµάδας ως οµάδας - στόχου - όχι χωρίς αντιδράσεις - καθώς και στη συνέχεια στην επιλογή των συγκεκριµένων µονογονεϊκών οικογενειών µε τις οποίες συνεργαστήκαµε κυρίως στο Κέντρο Οικογένειας. Μετά την πρώτη αξιολόγηση των αναγκών όλων των οικογενειών, το µεγαλύτερο τµήµα της προσοχής µας επικεντρώθηκε κυρίως στις µονογονεϊκές οικογένειες που είναι ήδη αποκλεισµένες (ή καλύτερα ζουν σε συνθήκες φτώχειας - εδώ η χρήση του όρου φτώχεια ως αποτέλεσµα του αποκλεισµού αντικατοπτρίζει καλύτερα την πραγµατικότητα), αλλά και στις µονογονεϊκές οικογένειες που βρίσκονται σε µεγαλύτερο κίνδυνο να οδηγηθούν σε συνθήκες φτώχειας (εδώ ο όρος κοινωνικός αποκλεισµός είναι προτιµότερος καθώς η έµφαση εκ µέρους µας δίνεται στις δυναµικές διαδικασίες - µηχανισµούς που οδηγούν στον αποκλεισµό). 4. 1. 1 ιαδικασίες οικονοµικής και κοινωνικής ένταξης των µονογονεϊκών οικογενειών. Η κατανόηση, εκ µέρους του προγράµµατός µας, της σηµασίας της φτώχειας επηρέασε την επιλογή των στρατηγικών παρέµβασης στις µονογονεϊκές οικογένειες. Ετσι καταπολέµηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού των µονογονεϊκών οικογενειών σηµαίνει ενδυνάµωση της δυνατότητας πρόσβασης και συµµετοχής τους στη διανοµή δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών. Αυτή η αντίληψη κατευθύνει τη δράση όχι µόνο προς τις οικογένειες αλλά και προς την κοινωνία γενικά και τους θεσµούς της σε όλους τους τοµείς (π.χ. στην εκπαίδευση, στην υγεία, στην ψυχαγωγία) που καλούνται να εξασφαλίσουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την διασφάλιση των κοινωνικών, αστικών και πολιτικών δικαιωµάτων των µονογονεϊκών οικογενειών και τον µη αποκλεισµό τους (µε σκόπιµο ή µη περιορισµό στη πρόσβαση) από τη διανοµή αυτών των δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών.

Αρα, οι µηχανισµοί ένταξης 11 εξής συστήµατα: των µονογονεϊκών οικογενειών αφορούν τα - Το θεσµικό πλαίσιο λειτουργίας της κοινωνίας µας το οποίο οφείλει να προωθεί την ισότιµη συµµετοχή των πολιτών. - Την αγορά εργασίας (µε ιδιαίτερη έµφαση στην ανάγκη εναρµόνισης της εργασιακής και οικογενειακής ζωής). - Το πλαίσιο άσκησης της κοινωνικής πολιτικής και ιδιαίτερα της πολιτικής για την οικογένεια που θα επιτρέψει την απορρόφηση των δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών από τις µονογονεϊκές οικογένειες. - Το σύστηµα οικογενειακών και διαπροσωπικών σχέσεων (σε επίπεδο γειτονιάς, κοινότητας). Η ανάπτυξη της διαθεσιµότητας των τοπικών και µη φορέων για την δηµιουργία καλύτερων προϋποθέσεων ώστε να διασφαλιστούν τα δικαιώµατα των µονογονεϊκών οικογενειών, στα οποία αναφερθήκαµε προηγουµένως, αποτέλεσε αντικείµενο επίπονων, και χωρίς µεγάλη ελπίδα επιτυχίας, προσπαθειών µας, καθώς η ουσιαστική διασφάλιση αυτών των δικαιωµάτων προϋποθέτει θεσµικές, κοινωνικές και πολιτισµικές αλλαγές της τοπικής - και µη - κοινωνίας που ξεπερνούσαν τα όρια του προγράµµατος. Η περιορισµένη δυνατότητα επιτυχίας του παραπάνω στόχου µας οδήγησε, αναγκαστικά, να επικεντρώσουµε περισσότερο την προσοχή µας στην ίδια την οµάδα-στόχο και να αυξήσουµε τον διαµεσολαβητικό ρόλο του Κέντρου Οικογένειας ανάµεσα στις µονογονεϊκές οικογένειες και τους οργανωµένους θεσµούς έτσι ώστε να προωθηθεί η διασφάλιση των δικαιωµάτων τους και να 11 Η εφαρµογή των στρατηγικών ένταξης δεν µπορεί να είναι αποτελεσµατική χωρίς τη συµµετοχή των ίδιων των υποκειµένων. Ιδιαίτερα σηµαντικό στοιχείο για την επιλογή των εξειδικευµένων στρατηγικών και στόχων ήταν η διερεύνηση, µε ποιοτικές µεθόδους, της υποκειµενικής εκτίµησης των µόνων-µητέρων σχετικά µε τη δική τους κατάσταση, µε τις αιτίες που προκαλούν τη φτώχεια και τις δυνατότητες υπέρβασής της. Βλ. ΚΟΓΚΙ ΟΥ., 1995, σσ. 569-602 και ΚΟΓΚΙ ΟΥ., ΠΑΝΤΑΖΗΣ Π., 1990. Επίσης, η µελέτη των αναπαραστάσεων που έχουν οι µόνες-µητέρες για τη µορφή οικογενειακής οργάνωσης στην οποία ζουν αποδείχθηκε ιδιαίτερα χρήσιµη καθώς η εµφάνιση πολλών προβληµατικών καταστάσεων στο πλαίσιο της µονογονεϊκότητας - πέραν εκείνων που σχετίζονται µε την απασχόληση, οικονοµικά θέµατα κ.α. - είναι στενά συνυφασµένη µε συγκεκριµένες αναπαραστάσεις και συνεπώς η επίλυση των προβληµάτων αυτών συνδέεται µε την ανασυγκρότηση αυτών των αναπαραστάσεων. Βλ. ΚΟΓΚΙ ΟΥ., 1995, σσ. 265-283 και ΚΟΓΚΙ ΟΥ., 1994.

ενθαρρυνθεί η συµµετοχή τους στη διανοµή δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών. Ολες οι δραστηριότητες για την καταπολέµηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού των µονογονεϊκών οικογενειών που αποτελούν ένα πολυδιάστατο σχέδιο παρέµβασης προκύπτουν από τις προηγούµενες στρατηγικές. Από την ανάλυση που προηγήθηκε προκύπτει ότι πλήρης αντιµετώπιση της φτώχειας των µονογονεϊκών οικογενειών σηµαίνει: α) βελτίωση των όρων διαβίωσης των οικογενειών β) ενίσχυση της κοινωνικής συµµετοχής γ) πολιτιστικός εµπλουτισµός της ζωής και υπέρβαση των συµπεριφορών διακρίσεων που υπάρχουν στο κοινωνικό περιβάλλον. 12 H ανάγκη δηµιουργίας Κέντρου και Υποστηρικτικού ικτύου µε στόχο την ψυχοκοινωνική στήριξη των µονογονεϊκών οικογενειών πρέκυψε ως αναγκαιότητα από τη α φάση έρευνας του Ευρωπαϊκού προγράµµατος «ΦΤΩΧΕΙΑ 3» στις υτικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης, λειτούργησε στο πλαίσιό του και συµµετείχε στο Ευρωπαϊκό ίκτυο για τις µονογονεϊκές οικογένειες. Η υιοθέτηση µιας ολοκληρωµένης και πολυδιάστατης προσέγγισης 13 για τη καταπολέµηση της φτώχειας των µονογονεϊκών οικογενειών προϋποθέτει και επιβάλλει τη συµµετοχή διαφόρων εταίρων στη κοινότητα 14 καθώς και ίδιων των ενδιαφερόµενων ατόµων 15 στο πλαίσιο µιας νέας οργανωτικής δοµής. 16 Η 12 Βλ. ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ., ΚΟΓΚΙ ΟΥ., ΠΑΝΤΑΖΗΣ Π., ο.π. 13 Η ανάγκη για πολυδιάστατη προσέγγιση στην αντιµετώπιση της φτώχειας δεν ήταν τόσο εµφανής κατά την έναρξη του Ευρωπαϊκού προγράµµατος POVERTY 3. Η αποτελεσµατική καταπολέµηση ενός πολυδιάστατου φαινοµένου, όπως είναι η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισµός, κατέδειξε τη σηµασία µιας αντίστοιχης στρατηγικής Βλ. SIMONIN B. (Coordinator), 1994. 14 Η έννοια της εταιρικότητας ήταν µια από τις βασικές καθοδηγητικές αρχές του POVERTY 3. Κατά τη διάρκεια λειτουργίας των προγραµµάτων η σηµασία της, η αξία, και ο ρόλος της στην καταπολέµηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού διερευνήθηκε πολύ και περιλαµβάνεται στην Πράσινη Βίβλο για την Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική. Βλ. ESTIVILL J. (Coordinator), 1994. 15 Ηταν δύσκολο να διασφαλιστεί η συµµετοχή της οµάδας αυτής στη διαδικασία λήψης αποφάσεων εξ αρχής εξαιτίας της µη συγκρότησής της σε συλλογικό επίπεδο και των χαρακτηριστικών της. Η έννοια της συµµετοχής θεωρήθηκε, λοιπόν, ως στόχος και διαδικασία η οποία έπρεπε να επιτευχθεί µεσοπρόθεσµα. Για την έννοια της συµµετοχής στο Ευρωπαϊκό Πρόγραµµα POVERTY 3 βλ. VAN REES W. and RODRIGUES, 1993 and

ανάπτυξη δραστηριοτήτων που θα αποτελούν ένα συνεκτικό, συντονισµένο και ενοποιηµένο σύνολο, δηλ. µια ολοκληρωµένη αντιµετώπιση της φτώχειας των µονογονεϊκών οικογενειών σε τοπικό επίπεδο, ήταν ο πειραµατισµός που αναλάβαµε. 4. 1. 2. Kέντρο Οικογένειας: βασικές αρχές λειτουργίας. Η ανάπτυξη και λειτουργία του Κέντρου Οικογένειας διέπεται από ορισµένες βασικές αρχές: - Στηρίζεται σε µελέτη των κοινωνικοοικονοµικών συνθηκών της περιοχής και καταγραφή των αναγκών της συγκεκριµένης οµάδας έτσι όπως αυτές διαµορφώνονται από τις ιδιαίτερες συνθήκες ζωής στην περιοχή (µε ποσοτικές και ποιοτικές µεθόδους). - Περιλαµβάνει εξειδικευµένες και διαφοροποιηµένες παρεµβάσεις στο πλαίσιο ενός πολυδιάστατου µοντέλου που επιτρέπει την άµεση διαπίστωση της φτώχειας και των κινδύνων διολίσθησης στη φτώχεια και δίνει τη δυνατότητα πρόληψης και ολόπλευρης αντιµετώπισης σε τοπικό επίπεδο. - Η εφαρµογή της πολυδιάστατης και ολοκληρωµένης παρέµβασης - που αποτελεί σηµαντικό στοιχείο µιας κοινωνικής πολιτικής νέου τύπου - στηρίζεται: στην εταιρικότητα των φορέων που ασκούν άµεσα ή έµµεσα κοινωνική πολιτική, στη συµµετοχή των χρηστών/τριών στη διαµόρφωση και υλοποίηση των µέτρων, στην αυτοαξιολόγηση, στη δικτύωση στην κοινότητα, στην τοµεοποίηση και στην ισότιµη συνεργασία της διεπιστηµονικής οµάδας. - Καταβάλλεται συστηµατική προσπάθεια για ανίχνευση και περιοδική επαφή µε όλες τις µονογονεϊκές οικογένειες που κατοικούν στην περιοχή µε πρωτοβουλία των στελεχών της δράσης. «Beyond the Wall» - Papers on Participation. E. E. I. G. Animation and Research, Lille 1993. 16 Η υιοθέτηση µιας πολυδιάστατης στρατηγικής προϋποθέτει ένα νέο τύπο οργάνωσης. Η Κοινότητα πρότεινε τη λειτουργία µιας νέας οργανωτικής δοµής για τον καλύτερο συντονισµό σε όλα τα επίπεδα του Ευρωπαϊκού Προγράµµατος POVERTY 3 (τοπικό, εθνικό και σε επίπεδο Κοινότητας). Οι βασικές αρχές και τα προβλήµατα αυτής της δοµής αναφέρονται στο ABOU SADA G., BREUER W. and SWIERGIEL C., 1994. Επίσης, η αξιολόγηση θεωρήθηκε αναπόσπαστο τµήµα του POVERTY 3 και είχε συγκεκριµένο τµήµα του προϋπολογισµού. Για το σύστηµα αξιολόγησης βλ. O. CINNEIDE S. (Coordinator), 1994.

- Υπάρχει συνέχεια στην παροχή υπηρεσιών στην οικογένεια και συντονισµός των ενεργειών όταν η οικογένεια παραπέµπεται σε εξειδικευµένους φορείς - µε τους οποίους το Κέντρο αναπτύσσει δίκτυο συνεργασιών - στο πλαίσιο της πολυδιάστατης παρέµβασης. - Η αυτοαξιολόγηση - αναγκαία λόγω της λειτουργίας του Κέντρου Οικογένειας ως «πρότυπης δράσης» - έδoσε τη δυνατότητα µεγαλύτερης εξειδίκευσης των στόχων κατά την πορεία και αποτελεσµατικότερης χρήσης των υπαρχόντων πόρων και του στελεχιακού δυναµικού. - Η προσπάθεια για ορατότητα της δράσης για τις µονογονεϊκές οικογένειες επικεντρώθηκε κυρίως στα µέλη της οµάδας-στόχου - και ιδιαίτερα των πιο αποκλεισµένων µελών της - καθώς και στους φορείς που συµµετείχαν στο πρόγραµµα ΦΤΩΧΕΙΑ 3 και άλλους φορείς άσκησης κοινωνικής πολιτικής σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, συλλόγους, οργανώσεις κ. α. Για την ορατότητα της δράσης χρησιµοποιήθηκαν πολλά µέσα επικοινωνίας. - H αρχή της συµµετοχής εµπεριέχει την αντίληψη ότι αποτελεσµατική δράση µπορεί να υπάρξει µόνον µε τη συµµετοχή των ίδιων των ατόµων που βιώνουν τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό σε όλα τα επίπεδα λήψης αποφάσεων. Για το λόγο αυτό, έγινε προσπάθεια να τοποθετηθεί η οικογένεια ως «δρων υποκείµενο» στο επίκεντρο και να µην είναι παθητικός αποδέκτης και χρήστης των υπηρεσιών. - Το Κέντρο Οικογένειας ήταν ένα περιβάλλον πειραµατισµού και καινοτοµιών στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνικής πολιτικής διότι εισήγαγε νέους και διαφορετικούς τρόπους δράσης για µια οµάδα που για πρώτη φορά έρχεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. 4. 1. 3. Μορφές παρεµβάσεων Πολυδιάστατη προσέγγιση του φαινοµένου της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού της οµάδας των µονογονεϊκών οικογενειών δεν σηµαίνει υιοθέτηση µεµονωµένων δραστηριοτήτων οι οποίες θα εφαρµόζονται παράλληλα και προσθετικά, αλλά διασύνδεσή τους (συνοχή τους) στο πλαίσιο ενός µοντέλου, µιας ολοκληρωµένης στρατηγικής. 17 17 Η προσπάθεια αυτή αποτέλεσε ένα θέµα που ήταν στο επίκεντρο των συζητήσεων στο πρόγραµµα POVERTY 3 (βλ. SIMONIN B. ο.π.)

Η πολυδιάστατη αυτή προσέγγιση εµπεριέχει την πολλαπλότητα των παραγόντων που επηρεάζουν τις συνθήκες και όρους ζωής των οικογενειών συνολικά (και του κάθε µέλους της ατοµικά). Πρόκειται για µια συνολική προσέγγιση όπου, σε επίπεδο θεωρητικής αναζήτησης και πρακτικής παρέµβασης, επιδιώκεται η άρση των συνθηκών που οδηγούν τις οικογένειες στη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό µέσω της αντιµετώπισης συνολικότερων αναγκών (ιατρικών, οικονοµικών, ψυχολογικών, κοινωνικών, περιβαντολλογικών, νοµικών κ.α.). Η πολυπαραγοντική προσέγγιση δεν εννοείται, στη δική µας περίπτωση, κυρίως ως επίδραση διαφόρων παραγόντων στο άτοµο αλλά θίγεται και το ευρύτερο πλαίσιο και οι συνθήκες µέσα στις οποίες αναδεικνύονται αυτοί οι παράγοντες (και προς τους οποίους, επίσης, οφείλει να επιδιωχθεί αλλαγή). Η δράση του Κέντρου Οικογένειας είναι οργανωµένη σε δύο τοµείς δραστηριοτήτων: Α) ραστηριότητες προς την οικογένεια (εξατοµικευµένη αντιµετώπιση και οµαδικές δραστηριότητες) - δραστηριότητες για γονείς - δραστηριότητες για παιδιά Β) ραστηριότητες προς την κοινότητα Α. ραστηριότητες προς την οικογένεια Α1. ραστηριότητες για γονείς. - Παροχή πληροφόρησης ή πρακτικής βοήθειας σε θέµατα νοµικά, υγείας, εργασίας, ασφάλισης, κατοικίας, διαχείρισης ελεύθερου χρόνου και χρηµάτων, παιδικής φροντίδας, εκπαίδευσης των παιδιών κ.α. έτσι ώστε η οικογένεια να διερευνήσει τις δυνατότητες για επίτευξη αλλαγών στη ζωή της, να δραστηριοποιηθεί και να χρησιµοποιήσει το δυναµικό της πιο αποτελεσµατικά. - Συµβουλευτική υποστηρικτική εργασία - σε ατοµική και οµαδική βάση - µε σκοπό την αύξηση της αυτοεκτίµησης, αυτογνωσίας, αυτοβεβαίωσης και

ικανότητας επίλυσης προβληµάτων καθώς και της συγκρότησης δοµών κοινωνικής αυτοβοήθειας. - Ενίσχυση των δυνατοτήτων συµµετοχής των µονογονεϊκών οικογενειών στην ευρύτερη κοινωνική, πολιτισµική και πολιτική ζωή. - Υπηρεσίες διαµεσολάβησης/διασύνδεσης-ανάλογα µε τις ανάγκες των οικογενειών-σε φορείς υγείας, πρόνοιας, εκπαίδευσης, επαγγελµατικής κατάρτισης, παιδικής προστασίας, κ.α. καθώς και ανάπτυξη των διαµεσολαβητικών στρατηγικών και δεξιοτήτων της οικογένειας. - ηµιουργία προϋποθέσεων για ένταξη ή επανένταξη των µόνων-γονέων στην αγορά εργασίας, παροχή ευκαιριών για αυτοαπασχόληση µε συµβουλευτική και τεχνική υποστήριξη στην ανάληψη επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών. - Κάλυψη ειδικών αναγκών που δεν προσφέρονται από τις υπηρεσίες άλλων φορέων στην κοινότητα. Α2. ραστηριότητες για παιδιά - ηµιουργική απασχόληση, ψυχαγωγικές/εκπαιδευτικές δραστηριότητες και περιστασιακή κάλυψη αναγκών για παιδική φροντίδα. - Προώθηση της εκπαιδευτικής επιτυχίας των παιδιών µε ενισχυτική διδασκαλία και άλλες µορφές παρέµβασης. - Ενίσχυση της συµµετοχής των παιδιών σε οργανωµένους θεσµούς στην τοπική κοινωνία. - Λειτουργία οµάδας εφήβων Β. ραστηριότητες προς την κοινότητα - Παρέµβαση στην τοπική κοινωνία µε στόχο την ευαισθητοποίηση στις επιπλέον ανάγκες των µονογονεϊκών οικογενειών, τη δηµιουργία δικτύου αλληλεγγύης και τη µείωση των διακρίσεων. - Επαφές γνωριµίας, αλληλοενηµέρωση και συντονισµός υπηρεσιών µε ιατροκοινωνικές υπηρεσίες και άλλους φορείς που άµεσα ή έµµεσα ασκούν

κοινωνική πολιτική µε σκοπό την ευαισθητοποίησή τους και την αλλαγή στάσης και πρακτικής για τις µονογονεϊκές οικογένειες. - ηµιουργία δικτύου στήριξης των µονογονεϊκών οικογενειών και οµάδας εθελοντών/τριών για την προώθηση αλλαγών στην κρατική κοινωνική πολιτική και νοµοθεσία που θα βελτιώσουν το επίπεδο ζωής των µονογονεϊκών οικογενειών. 5. Μέθοδοι 5.1 Προϋποθέσεις και προβλήµατα στην εφαρµογή της πολυδιάστατης δράσης για τις µονογονεϊκές οικογένειες. Η υλοποίηση αυτού του προγράµµατος στηρίζεται σε ορισµένες βασικές προϋποθέσεις, όπως διεπιστηµονική και διατοµεακή συνεργασία, δραστηριοποίηση των πολιτών στο ευρύτερο πλαίσιο της κοινωνικής τους ζωής, κοινωνική - διοικητική και πολιτική οργάνωση αποκεντρωµένη που να δηµιουργεί απαραίτητους όρους για τη συµµετοχή των πολιτών στο σχεδιασµό, υλοποίηση και αξιολόγηση των προγραµµάτων, αξιοποίηση ουσιαστική όλων των πόρων. Στοιχεία από τα παραπάνω συναντούµε σε ορισµένα ευρωπαϊκά κράτη, αλλά όχι στην Ελλάδα και αυτό απετέλεσε πηγή πολλών προβληµάτων κατά την εφαρµογή του προγράµµατος. Η εφαρµογή της πολυδιάστατης προσέγγισης συνάντησε δυσκολίες που δεν οφειλόταν, ως επί το πλείστον, σε αδυναµίες του προγραµµατισµού αλλά κυρίως σε προβλήµατα που ανέκυψαν στην εγκαθίδρυση µιας λειτουργικής εταιρικής σχέσης που, σε µεγάλο βαθµό, καθόριζαν και τη ροή της χρηµατοδότησης από την Κοινότητα, στην υπολειµµατική λειτουργία του τοµέα της κοινωνικής πολιτικής και στην ανυπαρξία αρκετών συµπληρωµατικών δράσεων στην περιοχή. Η έλλειψη αυτή µας ώθησε στην ανάπτυξη και επιπρόσθετων δραστηριοτήτων για να καλυφθούν όσο το δυνατόν περισσότερες ανάγκες - τακτική που εµπεριέχει κινδύνους ως προς τη συνεκτικότητα συνολικά της δράσης. Επιπρόσθετα, ελάχιστοι ήταν οι φορείς οι οποίοι, καθ όλη τη διάρκεια του προγράµµατος, τροποποίησαν ορισµένες πρακτικές τους έτσι ώστε να ανταποκριθούν καλύτερα στις προϋποθέσεις εφαρµογής αυτής της

στρατηγικής, για όλες τις οµάδες-στόχους, σε τοπικό επίπεδο (παρά την αξιοσηµείωτη διαφοροποίηση ορισµένων φορέων). Σύµφωνα µε την εµπειρία µας από τη λειτουργία του Κέντρου Οικογένειας θεωρούµε ότι διαφορετικοί στόχοι µπορούν να συνδυαστούν στο πλαίσιο µιας συνεκτικής δράσης µε την προϋπόθεση ότι θα υπάρχει µια εταιρική σχέση και δυνατότητα συνέργειας µε άλλα προγράµµατα που θα προωθεί και όχι θα αναστέλλει ή θα υπονοµεύει την πολυδιάστατη δράση. Η εφαρµογή µιας τέτοιας δράσης έχει µεγαλύτερη επιτυχία όταν υπάρχει αρχικά ένας µικρός αλλά οµοιογενής πυρήνας στελεχών - ως προς την κατανόηση των στόχων του προγράµµατος και τη διάθεση για καινοτοµική δράση - που έχουν σαφείς στόχους για την ένταξη της οµάδας. 5. 1. 1. Εγκαθίδρυση της εταιρικότητας και προβλήµατα Η κατανόηση ότι η φτώχεια είναι ένα πολυδιάστατο φαινόµενο µας οδηγεί στην ανάγκη της πολυδιάστατης παρέµβασης. Αν αυτή η διαπίστωση γίνει αποδεκτή, τότε η εταιρικότητα αποτελεί απαραίτητο στοιχείο για την εφαρµογή της. H λειτουργία του προγράµµατος «ΦΤΩΧΕΙΑ 3» στη υτική Θεσσαλονίκη - και ιδιαίτερα του Κέντρου Οικογένειας που ήταν η πρώτη ολοκληρωµένη δράση του προγράµµατος - δοκιµάστηκε εξαιτίας του γεγονότος ότι η εταιρικότητα θεωρήθηκε αρχικά ως συµβατική υποχρέωση απέναντι στην Κοινότητα που επέτρεπε την απορρόφηση κονδυλίων και όχι ως τρόπο θεσµικής οργάνωσης σε τοπικό επίπεδο, ουσιαστικής συνεργασίας και αλληλεγγύης για την αντιµετώπιση του πολυδιάστατου φαινοµένου της φτώχειας. Τα πρακτικά προβλήµατα που προέκυψαν από αυτή τη συνεργασία που για πρώτη φορά δοκιµαζόταν σε τοπικό επίπεδο οφείλονται, ως ένα µεγάλο βαθµό, στο ότι η εταιρικότητα, ως έννοια και πρακτική, απουσιάζει από την άσκηση της κοινωνικής πολιτικής στην Ελλάδα και δεν είναι στη λογική της κοινής γνώµης και της τοπικής κοινωνίας καθώς δεν υπάρχει αντίστοιχη παράδοση. Επίσης, η κεντρική εξουσία πρόσφατα άρχισε να µεταφέρει τµήµα των αρµοδιοτήτων της και της υπευθυνότητας σε τοπικό επίπεδο, ούτε υπάρχουν ισχυροί σύλλογοι/οργανώσεις που να πιέζουν προς αυτή την

κατεύθυνση (ο σύλλογος των µονογονεϊκών οικογενειών δηµιουργήθηκε πολύ αργότερα). Η µη «νοµιµοποίηση» της εταιρικότητας σε θεσµικό επίπεδο υπήρξε ένας επιπλέον ανασταλτικός παράγοντας. Παρ όλα αυτά σηµαντική ήταν η συµβολή της «ανεπίσηµης» εταιρικότητας που δηµιουργήθηκε µέσω των διαπροσωπικών σχέσεων ορισµένων στελεχών του µε άλλα άτοµα σε φορείς, συλλόγους, επιστηµονικές εταιρείες κ.α. στην ανάπτυξη του Κέντρου Οικογένειας. Τέλος, πάρα πολλοί εταίροι - αλλά και στελέχη της δράσης για τις µονογονεϊκές οικογένειες - δεν ήταν εξοικειωµένοι µε τη λογική της συνεργασίας σε τοπικό επίπεδο, υπερασπιζόταν αµυντικά τη λογική, τον τρόπο λειτουργίας και τις µεθόδους εργασίας του φορέα τους, γεγονός που δυσχέραινε, τουλάχιστον χρονικά, την εξεύρεση κάποιων κοινά αποδεκτών λύσεων στο Κέντρο Οικογένειας. Η συνθήκη γινόταν ακόµη πιο σύνθετη εξαιτίας των διαφορετικών κινήτρων για τη συµµετοχή τους στη συγκεκριµένη δράση και πολιτικών σκοπιµοτήτων. Στην πορεία, πολλά από αυτά τα προβλήµατα εξοµαλύνθηκαν, οι σχέσεις µεταξύ των εταίρων οριοθετήθηκαν περισσότερο, χωρίς όµως αυτό να σηµαίνει ότι άρχισαν όλοι να θέτουν ως προτεραιότητα την αποτελεσµατική λειτουργία της δράσης. Η πιθανότητα αλλαγής των παραδοσιακών τρόπων χειρισµού κοινωνικών ζητηµάτων εκ µέρους των φορέων ήταν αναµενόµενο να προκαλέσει ορισµένες αντιστάσεις, ιδιαίτερα όταν οι φορείς καλούνται να κατανοήσουν ή και να αποδεχθούν νέα κοινωνικά φαινόµενα, όπως είναι η αύξηση του αριθµού των µονογονεϊκών οικογενειών, και να ανταποκριθούν σ αυτά. Βέβαια, τις περισσότερες φορές δεν υπήρχε πολιτική βούληση για να αντιµετωπιστούν µε σοβαρότητα κοινωνικά φαινόµενα, όπως είναι η φτώχεια και µονογονεϊκότητα. 5. 1. 2. ιοίκηση - ιαχείριση Η καινοτοµική φύση του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3 προϋποθέτει την ύπαρξη κατάλληλης οργανωτικής δοµής που θα διαφυλάττει τη συνεκτικότητα της δράσης, θα αποτελεί έκφραση - σε διοικητικό επίπεδο - της εταιρικότητας και της πολυδιάστατης προσέγγισης και θα ενισχύει - δυνητικά - την ορατότητα και τη συνέργεια µε άλλες δράσεις. Φαίνεται ότι η υτική

Θεσσαλονίκη δεν ήταν ο ιδανικός τόπος από την άποψη της δυνατότητας δηµιουργίας ενός τέτοιου κοινωνικού χώρου. Η ανάπτυξη του Κέντρου Οικογένειας αποτέλεσε ένα συνεχές πεδίο αγωνίας και πρόκλησης για την αντιµετώπιση των γραφειοκρατικών και άλλων εµποδίων που προέρχονταν από τις αντιστάσεις των συµµετεχόντων. Το πιο ουσιαστικό ζήτηµα, διοικητικής υφής, ήταν η επίτευξη της διοικητικής και επιστηµονικής αυτονοµίας του στο πλαίσιο της εταιρικότητας. Υπήρξαν πολλές δυσκολίες στη διαχείριση του Κέντρου Οικογένειας λόγω εξωτερικών εµποδίων τα οποία προέρχονταν κυρίως λόγω της µη κανονικής και πάντοτε χρονικά προβλέψιµης ροής της χρηµατοδότησης. Η κατάσταση αυτή είχε ορισµένα «πλεονεκτήµατα» γιατί µας ενίσχυσε περισσότερο προς την κατεύθυνση της πιο ορθολογικής χρήσης των υπαρχόντων πόρων, την εύρεση εναλλακτικών λύσεων και άλλων τρόπων απόκτησης πόρων (π.χ. δωρεές, εθελοντική προσφορά, αυτοοργάνωση των µόνων-µητέρων, κινητοποίηση του υποστηρικτικού δικτύου για τις µονογονεϊκές οικογένειες). Εξάλλου, παρά την πολυδιάστατη στρατηγική του, ήταν σχεδιασµένο ώστε να µπορεί να λειτουργεί µε µικρό αριθµό στελεχών υψηλής εξειδίκευσης. Το σύστηµα διοίκησης του Κέντρου Οικογένειας είχε ορισµένες ιδιαιτερότητες που δεν υπάρχουν σε άλλες κοινοτικές υπηρεσίες στην Ελλάδα - γεγονός που αποτέλεσε σηµείο τριβής και πηγή προβληµάτων - και από αυτή την άποψη έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η συλλογική/ συναινετική αναζήτηση λύσεων µεταξύ των στελεχών της δράσης και του Συλλόγου των µονογονεϊκών οικογενειών, η προσπάθεια για δηµιουργία κλίµατος εµπιστοσύνης, η διάχυση της εξουσίας στην διεπιστηµονική οµάδα για χειρισµούς που έχουν σχέση µε τις οικογένειες, η ευελιξία ρόλων µεταξύ των ειδικοτήτων, η έµφαση στα αιτήµατα και τον σεβασµό των επιλογών ζωής των οικογενειών, αντιµετωπίστηκαν αρχικά µε καχυποψία. Η πολυδιάστατη παρέµβαση του Κέντρου Οικογένειας - µε τους περιορισµούς που αναφέρθηκαν - ο προσανατολισµός του στην πληρέστερη φροντίδα κυρίως των οικογενειών και όχι στη διατήρηση της «υπηρεσίας» και του προσωπικού, η συµµετοχή των χρηστών /τριών, η ανάγκη για δικτύωση και

συντονισµό στην επίλυση των θεµάτων των µονογονεϊκών οικογενειών µε άλλες υπηρεσίες και τέλος οι σχετικές προκαταλήψεις και αντιστάσεις στην εισαγωγή στοιχείων όπως, κόστος/ωφέλεια, πειραµατισµός, αξιολόγηση του βαθµού επίτευξης των στόχων και, κατά συνέπεια, του συλλογικού επανακαθορισµού και αναπροσαρµογής, προκάλεσαν αρχικά ορισµένες αντιδράσεις αµηχανίας ή φόβου. 5. 1. 3. Πειραµατισµός και ανανέωση Στο Κέντρο Οικογένειας έγινε προσπάθεια να τοποθετηθεί η οικογένεια ως «δρών υποκείµενο» στο επίκεντρο και όχι ως παθητικός αποδέκτης και χρήστης των υπηρεσιών. Η προσέγγιση αυτή διευρύνθηκε από τον διεπιστηµονικό διάλογο και έγινε πολυδιάστατη παρέµβαση στο πλαίσιο του πολιτισµικού, πολιτικού και κοινωνικο-οικονοµικού περιβάλλοντος. Το Κέντρο Οικογένειας ήταν ένα περιβάλλον πειραµατισµού και καινοτοµιών για την ελληνική κοινωνική πολιτική καθώς ακολούθησε νέες µορφές οργάνωσης και δράσης, για µια οµάδα που για πρώτη φορά έρχεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Ο πειραµατισµός / καινοτοµία έγκειται : - στον τρόπο λειτουργίας και τις συγκεκριµένες προγραµµατικές αρχές (συγκεκριµένοι σκοποί και στόχοι που προέκυψαν µετά από µελέτη της οµάδας-στόχου, δράση µε συµµετοχικές διαδικασίες και στο πλαίσιο ενός ορθολογικά σχεδιασµένου µοντέλου). - στην δυναµική που εµπεριείχε για αλλαγή της υπάρχουσας αναποτελεσµατικής - κυρίως επιδοµατικής - πολιτικής για τις µονογονεϊκές οικογένειες µε µια πολιτική αποτελεσµατική και µε µακροπρόθεσµη ωφέλεια για τους χρήστες/ τριες. - στον συνυπολογισµό του κόστους / ωφέλειας - στην επιρροή στο δηµόσιο λόγο και την πρακτική ορισµένων φορέων - στη διερεύνηση µιας διαφορετικής σχέσης χρηστών/ τριών µε υπηρεσίες κοινωνικής πολιτικής

- στην επικοινωνία µε άλλα αντίστοιχα προγράµµατα για ανταλλαγή εµπειριών Η δηµιουργία ενός παραδείγµατος κοινωνικής πολιτικής νέου τύπου σε τοπικό επίπεδο δεν µπορεί, κατά την άποψή µου, να έχει µεγάλη δυνατότητα επιτυχίας µε τον υπάρχοντα τύπο και µορφή της χρηµατοδότησης και τις δεσµευτικές κεντρικές αποφάσεις ορισµένων φορέων που συγκροτούν την εταιρική σχέση. 6. Μελλοντική ανάπτυξη δράσεων για Μονογονεϊκές Οικογένειες - Μια πρόκληση για την κοινωνική πολιτική. Καθώς όλο και περισσότερες µορφές οικογενειακής οργάνωσης γίνονται όλο και πιο αποδεκτές και αυξάνεται ο αριθµός των µονογονεϊκών οικογενειών 18 προβλέπεται στο µέλλον αύξηση της ζήτησης δοµών που θα καλύπτουν τις ανάγκες τους. Η καθυστέρηση στην ανάπτυξη αντίστοιχων υπηρεσιών στην Ελλάδα οφείλεται σε πολλούς παράγοντες που επηρέασαν αρνητικά κάθε νεωτεριστική προσπάθεια (πολιτικοί, κοινωνικοί-πολιτιστικοί, οικονοµικοί). Η καθυστέρηση αυτή οφείλεται και σε ανυπαρξία οµάδων πίεσης (όπως το γυναικείο κίνηµα) για την ανάπτυξη ειδικών προγραµµάτων για γυναίκες και άτοµα που ζουν σε συνθήκες φτώχειας, η απουσία συγκροτηµένης πολιτικής για την οικογένεια και η απουσία εκπαιδευτικής πολιτικής για τη στελέχωση νέων δοµών (Κογκίδου, 1995). Εξ άλλου, ακόµη και στη περίπτωση που υπάρχει πολιτική βούληση για τη δηµιουργία αντίστοιχων δράσεων, ο κεντρικός-συγκεντρωτικός χαρακτήρας τους αποθαρρύνει, σε µεγάλο βαθµό, οποιαδήποτε αποκεντρωµένη κοινωνική πολιτική, πόσο µάλλον την αναζήτηση µιας νέας πολιτικής και τη δηµιουργία εναλλακτικών κοινοτικών δοµών. Η λειτουργία του Κέντρου Οικογένειας και συνολικά του προγράµµατος «ΦΤΩΧΕΙΑ 3» στη υτική Θεσσαλονίκη αποτελεί αξιόλογη αλλά µεµονωµένη εµπειρία, ως προς τα παραπάνω, που δεν ανατρέπει τη γενική κατάσταση. 18 Εκτιµάται ότι µε µία µικρή καθυστέρηση η Ελλάδα θα προσεγγίσει την εικόνα των άλλων ευρωπαϊκών κρατών. (Το 1990/91 το 5,7% των οικογενειών µε τουλάχιστον ένα παιδί κάτω των 16 ήταν µονογονεϊκές. Πηγή: Eurostat, 1995 β).

Αυτό το οποίο χρειαζόµαστε επειγόντως είναι µια κοινωνική πολιτική που να διασφαλίζει ένα ελάχιστο εισόδηµα στις µονογονεϊκές οικογένειες για µια αξιοπρεπή διαβίωση. Η κοινωνική πρόνοια, όχι µόνον στην Ελλάδα, δεν παρέχει τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τη στήριξη των µόνων-µητέρων. Επίσης, για τις µόνες-µητέρες µε περιορισµένα εφόδια και δεξιότητες ή και µικρά παιδιά, η εργασία δεν είναι ο τρόπος εξόδου από τη φτώχεια. Οπως υποστηρίζει και η Brandwein (1994), ούτε η αγορά εργασίας, ούτε η κοινωνική πρόνοια µόνες τους παρέχουν ικανοποιητικό εισόδηµα για µια αξιοπρεπή και ισότιµη διαβίωση µέσα στην κοινωνία. Εξαιτίας των περιορισµών των πολιτικών κατά τοµείς και κατά ειδικές κατηγορίες η τάση που διαγράφεται, τουλάχιστον στα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης, για την καταπολέµηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού είναι η υιοθέτηση µιας «σφαιρικής» στρατηγικής για την κάλυψη των πολυδιάστατων αναγκών των λιγότερο ευνοηµένων οµάδων. Πρόκειται για µια πολυδιάστατη προσέγγιση που συνδυάζει στοιχεία ενεργητικής πολιτικής για την εργασία και µείωση της κοινωνικής αποµόνωσης. Η πολιτική αυτή στοχεύει σε: α) πιο αποτελεσµατικό συντονισµό των πολιτικών έτσι ώστε να αντιµετωπιστούν οι πολυδιάστατες ανάγκες των ατόµων, β) προγράµµατα που λειτουργούν σε µια συγκεκριµένη γεωγραφικά περιοχή και γ) σταθερότητα και συνέχεια στις παρεµβάσεις έτσι ώστε να αντιµετωπιστούν οι συσσωρευτικές µειονεξίες. (βλ. European Community Observatory on National Policies to combat social exclusion, 1991). Αυτή η κοινωνική πολιτική νέου τύπου δηµιουργεί ένα νέο πλαίσιο για συνεργασία µετά από διαπραγµατεύσεις, ένα «συµβόλαιο» µε όσο το δυνατόν περισσότερους φορείς απ αυτούς που, εν δυνάµει, µπορούν να διαδραµατίσουν κάποιο ρόλο στην εφαρµογή της. Απαραίτητη προϋπόθεση για την αποτελεσµατικότητα αυτής της πολιτικής είναι η ένταξή της στο σχήµα αποκέντρωσης που προβλέπουν οι νέες πολιτικές τοπικής ανάπτυξης. Η δράση του Κέντρου Οικογένειας αποτελεί αναµφίβολα - παρά τις αδυναµίες που επισηµάναµε και αναλύσαµε - παράδειγµα καλής πρακτικής για το σχεδιασµό εθνικής πολιτικής στον τοµέα αυτό (Κοgidou, 1993). Η

αποτελεσµατικότητα αντίστοιχων εγχειρηµάτων στο µέλλον εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, καθώς υπάρχουν αντιστάσεις που προέρχονται από πολλούς τοµείς και οι νέες αυτές πολιτικές έχουν αποτελέσει αντικείµενο θεωρητικού προβληµατισµού σε µικρή έκταση και ελάχιστα συµπεριλαµβάνονται στη διαδικασία εκπαίδευσης ή µετεκπαίδευσης των στελεχών αυτού του τοµέα. Τα προβλήµατα αυτά δεν αναιρούν τα ελπιδοφόρα µηνύµατα από την εφαρµογή αυτής της δράσης. 7. Συµπεράσµατα Στόχος της δράσης για τις µονογονεϊκές οικογένειες ήταν ο πειραµατισµός σε νέες στρατηγικές για την καταπολέµηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού. Υπήρξε µια πρότυπη δράση - παρόλο που κατά κάποιο τρόπο ξέφυγε από τη λογική της καθώς, επιπρόσθετα, προσπάθησε να προωθήσει την ένταξη όσο το δυνατόν µεγαλύτερου αριθµού οικογενειών - εξαιτίας του πειραµατικού της χαρακτήρα ως προς την πολυδιάστατη προσέγγιση. Ηταν αποτέλεσµα της συνεργασίας πολλών φορέων στην κοινότητα, στην τελική του διαµόρφωση συνέβαλαν δραστήρια τα ίδια τα ενδιαφερόµενα άτοµα και η διεπιστηµονική οµάδα, υπήρχε συστηµατική καταγραφή και αξιολόγηση της πορείας υλοποίησης των στόχων του και της επίδρασής του, δόθηκε έµφαση στην ορατότητά του και στη κοινότητα και στη δικτύωσή του. Παράλληλα, η λειτουργία του Κέντρου Οικογένειας δηµιούργησε µια νέα συλλογικότητα στις µονογονεϊκές οικογένειες, ενίσχυσε την αλληλεγγύη µεταξύ των µελών της οµάδας έτσι ώστε να συµµετέχουν, στη συνέχεια, ενεργά στις διαδικασίες ανάπτυξης της τοπικής κοινωνίας και να παίζουν ενεργό ρόλο - στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του, στην αναδιάρθρωση της κοινωνικής πολιτικής και στην αναζήτηση νέων τρόπων καταπολέµησης του κοινωνικού αποκλεισµού. Παρ όλο που αναπτύχθηκε σ ένα γενικό κλίµα που δεν ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκό, η λειτουργία του αποτέλεσε ένα παράδειγµα καλής πρακτικής (από την άποψη της τεχνογνωσίας) για τις µονογονεϊκές οικογένειες, προώθησε και λειτούργησε ως µοντέλο για την ανάπτυξη άλλων πρωτοβουλιών στην περιοχή. Επίσης, η λειτουργία του υποσηµείωσε την ανάγκη για εκδήλωση

ενδιαφέροντος για τις µονογονεϊκές οικογένειες σε εθνικό επίπεδο, προώθησε τον δηµόσιο διάλογο σ αυτό τον τοµέα και αξιολογήθηκε θετικά σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση ΚΟΓΚΙ ΟΥ., Μονογονεϊκές οικογένειες, Πραγµατικότητα-Προοπτικές- Κοινωνική πολιτική, εκδ. «Νέα Σύνορα»-Α.Α.Λιβάνη, Αθήνα 1995. ΚΟΓΚΙ ΟΥ. «Μονογονεϊκές οικογένειες και αναπαραστάσεις της µονογονεϊκότητας από µόνες µητέρες», ίνη, τ.7, 1994, σσ 131-143). ΚΟΓΚΙ ΟΥ., ΠΑΝΤΑΖΗΣ Π., «Μονογονεϊκές οικογένειες: περιορισµοί, ανάγκες και προοπτικές (στην περιοχή Ελευθερίου - Κορδελιού, Ευόσµου, Μενεµένης)». Εκθεση για την πρότυπη δράση ΦΤΩΧΕΙΑ 3, Θεσσαλονίκη, 1990. ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ., «Εκθεση ραστηριοτήτων Α Περιόδου του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3», ΑΜ8 Θεσσαλονίκη, 1990. ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ., ΚΟΓΚΙ ΟΥ., «Ορισµός της φτώχειας ή : από τον ορισµό της φτώχειας εξαρτώνται οι στρατηγικές καταπολέµησής της», ΦΤΩΧΕΙΑ 3, Θεσσαλονίκη, 1991. Ξενόγλωσση ABOU SADA G., BREUER W. and SWIERGIEL C., Administration and management. E. E. I. G. Animation and Research, Lille, 1994. AXINN M. J. & HIRSCH E.A., «Welfare and the Reform of Women», Families in Society, vol. 74, No 9., 1993, p.p. 563-572. BRANDWEIN R., «Women s Reality: Making Welfare Work and Making Work Pay», Social Justice, vol. 21, No 1, 1994, pp.71-75. BRUTO DA COSTA (ed), Definitions of Poverty, Exclusion and Integration, Working paper. E.E.I.G. Animation and Research, Lille, POVERTY 3, 1994. DUNCAN G.J., and HOFFMAN S.D., «A Reconsideration of the Economic Consequences of Marital Dissolution», Demography, vol. 22, 1985, pp. 485-498.

GALSTON W., Liberal Purposes, Cambridge: Cambridge University Press, 1991. GARFINKEL I. and MCLANAHAN S., «Single-Mother Families, Economic Insecurity, and Goverment Policy», in S. H. Danziger, G. D. Sandefur, D. H. Weinberg (eds.), Confronting Poverty, Prescriptions for Change, Harvard, University Press, New York, 1994. EUROSTAT, Demographic Statistics 1995, EC Luxembourg, 1995β. EVANS P., «Targeting Single Mothers for Employment: Comparisons from the United States, Britain, and Canada», Social Service Review, September 1992, pp.378-398. ESTIVILL J. (Coordinator), with U. Becher, A. Papantoniou, L. Zanier, Partnership and the fight against exclusion. E. E. I. G. Animation and Research, Lille, 1994. KOGIDOU D., «Searching for a new social policy for single-parent family in poverty conditions: the paradigm of the Family Center in Western Thessaloniki», in P.Conroy and N. Flanagan, Women and poverty in the European Community. Issues in the current debate, European Commission, Employment, Industrial Relations and Social Affairs. DG V/A/3. Equal Opportunities Unit. Document Ref: V/42/94. Ireland, 1993. McLANAHAN S., «Family Structure and the Reproduction of Poverty», American Journal of Sociology 90, 1985, pp.873-901. McLANAHAN S., «Family Structure and Dependency: Early Transitions to Female Household Headship», Demography 25, 1988, pp.1-16. O. CINNEIDE S. (Coordinator), with Simonin B., Verzelen W., Commins P., The evaluation of a complex programme, Working paper, E. E. I. G. Animation and Research, Lille, 1994. ROBERTS P., «Child Support Enforcement and Assurance: One Part of an Anti-Poverty Strategy for Women», Social Justice,vol. 21, No 1, 1994, pp 76-79. ROOM G. et al, European Community observatory on national policies to combat social exclusion, First Annual Report, Summary, April 1991.

Commission of the European Communities, Directorate General V. Employment, Social Affairs, Industrial Relations. SIMONIN B. (Coordinator), with GEORIS P., The multidimensional approach as a principle of the programme. E. E. I. G. Animation and Research, Lille, 1994. U.S. Bureau of the Census 1991. Poverty in the United States: 1990. Current Population Reports, Ser P-60, no 16. Washington, D.C.: U.S. Goverment Printing Office. U.S. Bureau of the Census 1993. Poverty in the United States: 1992. Current Population Reports, Series P-60, No 185. Washington, DC: U.S. Gonernment Printing Office. VAN REES W. and RODRIGUES, Participation in the Third Poverty Programme. E. E. I. G. Animation and Research, Lille, 1993. YOUNG M.I., «Mothers, Citizenship, and Independence: A Critique of Pure Family Values», Ethics 105, April 1995, pp.535-556