Σπηλαιολογικές έρευνες στην Καστοριά από το Τοπικό Τμήμα Βόρειας Ελλάδας της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας. 2009-2011 Τρίμμης Προκόπιος Κωνσταντίνος 1 Καραδήμου Γεωργία 2 1 Αρχαιολόγος ΑΠΘ Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία - Τοπικό Τμήμα Βόρειας Ελλάδας trimmispk@hist.auth.gr 2 Φοιτήτρια Γεωλογίας ΑΠΘ Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία Τοπικό Τμήμα Βόρειας Ελλάδας karadimg@geo.auth.gr 1
Περίληψη Οι σπηλαιολογικές έρευνες στα σπήλαια του νομού της Καστοριάς από το Το.Τ.Β.Ε. της Ε.Σ.Ε. ξεκίνησαν τον Ιούνιο του 2009 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Στην διάρκεια των ερευνών αυτών έχουν καταγραφεί 22 σπηλαιομορφές οι οποίες παρουσιάζουν ως σύνολο σημαντικό γεωλογικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Summary Speleological researches in Kastoria s territory Greece have began from the summer of 2009. During these years, 6 exploratory expeditions took place in Kastoria and studied 22 cave forms. All the cave forms present very important geological and archaeological evidences. Λέξεις κλειδιά: Καστοριά, σπήλαια, ασβεστόλιθοι, μάργες, ανθρωπογενείς χρήσεις. Keywords: Kastoria, caves, limestone, marls, human uses. Εισαγωγή Ο νομός Καστοριάς εντάχθηκε στο εξερευνητικό πρόγραμμα του Τοπικού Τμήματος Βόρειας Ελλάδας της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας το καλοκαίρι του 2009. Από τότε μέχρι σήμερα μέλη του Το.Τ.Β.Ε. της Ε.Σ.Ε. έχουν επισκεφθεί το νομό άλλες 5 φορές. Συνολικά έχουν καταγραφεί 22 σπηλαιομορφές με τις περισσότερες από αυτές να έχουν εξερευνηθεί πλήρως. Μέχρι το 2009 στο αρχείο της Ε.Σ.Ε. υπήρχαν 13 καταγραφές (αρχείο Ε.Σ.Ε). Από αυτές μόνο το σπήλαιο του Δράκου στο λόφο της Καστοριάς είχε αποτελέσει αντικείμενο ενδελεχούς εξερεύνησης και μελέτης (Ζερβουδάκης, 1964 & Παλληκαρόπουλος, 1969). Από τις καταγραφές του αρχείου οι αποστολές του Το.Τ.Β.Ε ασχολήθηκαν με τρεις. Τα σπήλαια Παταράγκου, Γκολουπίντσας και Αγ. Τριάδας Γέρμας. Όλες οι άλλες καταγραφές είναι καινούριες και δεν αναφέρονται ούτε και στο τοπικό αρχείο που διατηρεί το τμήμα στη Θεσσαλονίκη. Οι ομάδες που έδρασαν στην Καστοριά ήταν σε κάθε περίπτωση ολιγομελείς. Αξίζει να σημειωθεί ότι η έρευνα δεν θα είχε επιτυχία χωρίς την αρωγή τόσο του Εθελοντικού Τμήματος Αντιμετώπισης Καταστροφών της Καστοριάς (Ε.Τ.Α.Κ. Καστοριάς) όσο και της ομάδας Cyberotsarka. Τα μέλη τόσο τoυ Ε.Τ.Α.Κ. όσο και της Cyberotsarka επιμελήθηκαν της φιλοξενίας των ομάδων, υπέδειξαν σπήλαια και συντρόφευσαν τους σπηλαιολόγους στην διάρκεια των εξερευνήσεων. Το χρονικό των ερευνών Η πρώτη αποστολή ήταν αναγνωριστικού χαρακτήρα. Στην εξόρμηση αυτή συμμετείχαν τα μέλη του Το.Τ.Β.Ε. της Ε.Σ.Ε. Καλογερόπουλος Ηρακλής και Τρίμμης Κωνσταντίνος καθώς και τα μέλη της Ε.Σ.Ε Έλληνας Φάνης και Φιλιππάτου Πέλη. Την ομάδα πλαισίωναν άτομα από το Ε.Τ.Α.Κ. και τη Cyberotsarka. Η αποστολή εκείνη εντόπισε τα βάραθρα στον ορεινό όγκο των Οντρίων, εξερεύνησε το σπήλαιο Τρύπα του Βλάχου ή Κωστάκη και ολοκλήρωσε την εξερεύνηση του σπηλαίου των Νερών στο Καστανόφυτο Καστοριάς. Η επόμενη εξόρμηση έγινε το διάστημα 26-29/10/2009. Στην αποστολή συμμετείχαν τα μέλη του Το.Τ.Β.Ε. Καλογερόπουλος Ηρακλής, Καλαμπούκας Κωνσταντίνος. Κυρκιμτζή Ισμήνη, Τρίμμης Κωνσταντίνος και Καλογήρου Κωνσταντίνα. Την ομάδα και αυτή τη φορά πλαισίωναν μέλη του Ε.Τ.Α.Κ. και της Cyberotsarka. Κατά τη διάρκεια της αποστολής αυτής εξερευνήθηκαν τα σπήλαια Παταράγκου, Πέτρας, Αγ. Νικολάου Καστοριάς και Ντούχλος στο Δισπηλιό. 2
Στην επόμενη αποστολή τον Ιανουάριο του 2011 συμμετείχαν τα μέλη του Το.Τ.Β.Ε. Τρίμμης Κωνσταντίνος και Καλογήρου Κωνσταντίνα καθώς και μέλη του Ε.Τ.Α.Κ. Εξερευνήθηκαν τα σπήλαια Γκολουπίντσα και η σπηλιά στο Νοσοκομείο. Το Το.Τ.Β.Ε. επανήλθε οργανωμένα στην Καστοριά το Πάσχα του 2011. Στην αποστολή συμμετείχαν τα μέλη του Το.Τ.Β.Ε. Παπαϊωάννου Γιάννης, Καραδήμου Γεωργία, Δημητράκη Διονυσία, Καλογερόπουλος Ηρακλής, Καλογήρου Κωνσταντίνα και Τρίμμης Κωνσταντίνος. Η αποστολή ολοκλήρωσε την αποτύπωση του σπηλαίου Γκολουπίντσα και εξερεύνησε το σπήλαιο Ντιμνίτσα στη Δαμασκηνιά. Τελευταία φορά το Το.Τ.Β.Ε. της Ε.Σ.Ε. επισκέφτηκε την Καστοριά το τριήμερο 16-19/6/2011. Στην αποστολή συμμετείχαν τα μέλη του Το.Τ.Β.Ε. Τρίμμης Κωνσταντίνος, Καραδήμου Γεωργία και Παπαϊωάννου Γιάννης. Η ομάδα εξερεύνησε τα σπήλαια Αγ. Τριάδας και το σπήλαιο Αλευράδες. Το σπήλαιο «Νοσοκομείο Ανταρτών» στον Γράμμο εξερευνήθηκε και χαρτογραφήθηκε από τα μέλη του Το.Τ.Β.Ε Τρίμμη Κωνσταντίνο και Καλογήρου Κωνσταντίνα με συνοδεία μελών του Ε.Τ.Α.Κ. Καστοριάς στις 11/9/2011. Κατάλογος Καταγραφών. Σπήλαιο Αλευράδων Το σπήλαιο Αλευράδες βρίσκεται στη νότια όχθη της χερσονήσου της Καστοριάς. Αναπτύσσεται σε ασβεστόλιθους ηλικίας Μέσου Ανώτερου Λιάσιου στην Πελαγονική Ζώνη 3. Αποτελείται από έναν θάλαμο, όπου στα τοιχώματα έχει αποτεθεί αρκετό ανθρακικό ασβέστιο, ενώ στο δάπεδο παρατηρούνται αργιλοπηλώδη ιζήματα. Επίσης στο εσωτερικό του εμφανίζονται περιττώματα από αιγοπρόβατα και νυχτερίδες. Τέλος, εμφανίζει ίχνη χρήσης τόσο της Νεολιθικής όσο και της Οθωμανικής περιόδου. Σπήλαιο Αγίας Τριάδας Μικρό Το σπήλαιο βρίσκεται στον ορεινό όγκο Παλαιοκκλήσι νοτιοδυτικά του χωριού Γέρμας. Αναπτύσσεται σε ασβεστόλιθους ηλικίας περιόδων Τριαδικού Μέσου Ιουρασικού 4. Αποτελείται από έναν θάλαμο το δάπεδο του οποίου είναι καλυμμένο με μαλακά ιζήματα και γουανό. Από το σπήλαιο απουσίαζαν ίχνη ανθρωπογενών χρήσεων. Σπήλαιο Αγίας Τριάδας Μεγάλο Το σπήλαιο βρίσκεται στον ορεινό όγκο Παλαιοκκλήσι νοτιοδυτικά του χωριού Γέρμας. Αναπτύσσεται σε ασβεστόλιθους ηλικίας περιόδων Τριαδικού Μέσου Ιουρασικού 5. Πιθανώς δημιουργήθηκε από κατείσδυση νερού μέσω διακλάσεων. Σε απόσταση 12 μέτρων από την είσοδο, υπάρχει ιερό το οποίο είναι αφιερωμένο στη Αγία Τριάδα. Το σπήλαιο αποτελείται από έναν διάδρομο με διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ και συνολικό μήκος 38 μέτρα. Παρατηρήθηκαν αρκετές νυχτερίδες, σπηλαιοδιάκοσμος καθώς και ιζήματα στο δάπεδο. Επιπλέον, 3 Φύλλο χάρτη ΙΓΜΕ 108 «Καστοριά». 4 Φύλλο χάρτη ΙΓΜΕ 31 «Άργος Ορεστικό» 5 ο.π. σημ. 5 3
το σπήλαιο εμφανίζει ίχνη ανθρωπογενούς χρήσης τόσο της Νεολιθικής και της εποχής του Χαλκού, όσο και Βυζαντινά, Οθωμανικά και σύγχρονα. Σπήλαιο Ντιμνίτσας Το σπήλαιο Ντιμνίτσα βρίσκεται ανατολικά του χωριού Δαμασκηνιά Κοζάνης. Αναπτύσσεται σε μάργες της περιόδου του Μειοκαίνου του σχηματισμού Όρλια 6 και είναι αποτέλεσμα διέλευσης υπόγειου ποταμού. Στα τοιχώματά του βρέθηκαν απολιθώματα θαλάσσιων μαλακίων και εχινόδερμων. Η ανάπτυξή του διαδρόμου έχει συνολικό μήκος 65 μέτρα και διεύθυνση ΝΑ-ΒΔ. Στο σπήλαιο παρατηρήθηκαν ίχνη ανθρωπογενούς χρήσης της Νεολιθικής περιόδου. Σπήλαιο Γκολουπίντσας Το σπήλαιο Γκολουπίντσα βρίσκεται στην ανατολική όχθη της χερσονήσου της Καστοριάς. Αναπτύσσεται σε ασβεστόλιθους ηλικίας Μέσου Ανώτερου Λιάσιου στην Πελαγονική Ζώνη 7. Αποτελείται από μία κύρια αίθουσα, η οποία επικοινωνεί από δύο διαφορετικές εισόδους με μία δεύτερη, στο βάθος της οποίας υπάρχει λιμνάζον νερό. Η στάθμη αυτού, φαίνεται να επικοινωνεί με τη λίμνη Ορεστιάδα και να επηρεάζεται από τη στάθμης αυτής. Στο σπήλαιο παρατηρούνται ίχνη ανθρωπογενούς χρήσης της Οθωμανικής περιόδου καθώς και σύγχρονα. Σπήλαιο των Νερών Το σπήλαιο των Νερών βρίσκεται νοτιοδυτικά του χωριού Καστανόφυτου. Αναπτύσσεται σε μάργες της περιόδου του Μειοκαίνου 8 και η σπηλαιογέννεση είναι αποτέλεσμα διέλευσης υπόγειου ποταμού. Το σπήλαιο έχει δύο εισόδους. Το δάπεδο καλύπτεται εξ ολοκλήρου από ιζήματα, κυρίως άμμους και διαθέτει σπηλαιοδιάκοσμο. Η ροή του ποταμού αυξομειώνεται ανάλογα με την εποχή. Κατά διαστήματα μεσολαβούν ευρύχωροι θάλαμοι. Ο διάκοσμος εντοπίζονται στους τρεις πρώτους θαλάμους του σπηλαίου. Στους ίδιους χώρους εντοπίζονται και διάσπαρτα ευρήματα διαφόρων εποχών. Το συνολικό μήκος του σπηλαίου είναι περί τα 500μ. με το μήκος διαδρόμων να ξεπερνά τα 1.000μ. Η χαρτογράφηση του σπηλαίου αυτού δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Σπήλαιο Αγίου Νικολάου Το σπήλαιο του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στη νότια νοτιοανατολική όχθη της χερσονήσου της Καστοριάς. Αναπτύσσεται σε ασβεστόλιθους ηλικίας Μέσου Ανώτερου Λιάσιου στην Πελαγονική Ζώνη 9. 6 Φύλλο χάρτη ΙΓΜΕ 168 «Νεστόριον» 7 ο.π σημ. 4 8 ο.π. σημ. 7 9 ο.π. σημ. 4 4
Σπήλαιο Παταράγκου Το σπήλαιο Παταράγκου βρίσκεται στη νότια πλαγιά του λόφου της Καστοριάς. Αναπτύσσεται σε ασβεστόλιθους ηλικίας Μέσου Ανώτερου Λιάσιου στην Πελαγονική Ζώνη 10. Σπήλαιο στο Νοσοκομείο Το σπήλαιο στο Νοσοκομείο βρίσκεται στη νότια όχθη της χερσονήσου της Καστοριάς. Αναπτύσσεται σε ασβεστόλιθους ηλικίας Μέσου Ανώτερου Λιάσιου στην Πελαγονική Ζώνη 11. Το σπήλαιο του Νοσοκομείου αποτελείται από ένα μικρό θάλαμο, με έντονο διάκοσμο. Στην είσοδό του παρατηρήθηκαν πάρα πολλά σκουπίδια. Σπήλαιο Ντούχλου Το σπήλαιο Ντούχλος βρίσκεται στη νότια όχθη της λίμνης της Καστοριάς στο χωριό Δισπηλιό. Αναπτύσσεται σε ασβεστόλιθους ηλικίας περιόδων Τριαδικού Μέσου Ιουρασικού 12. Ο Ντούχλος είναι ουσιαστικά μία διαμπερής βραχοσκεπή. Στο εσωτερικό της υπάρχει μικρό εικονοστάσιπαρεκκλήσιο, αφιερωμένο στον Αγ. Νικόλαο. Από τις δύο εισόδους της βραχοσκεπής αυτής, πήρε το όνομά του το χωριό. Σπήλαιο Νοσοκομείο Ανταρτών Το σπήλαιο Νοσοκομείο Ανταρτών βρίσκεται κοντά στην περιοχή Λιανοτόπι στον Γράμμο. Αναπτύσσεται σε ασβεστόλιθους του Ανώτερου Κρητιδικού στην Υποπελαγονική Ζώνη 13. Το σπήλαιο αυτό χρησιμοποιήθηκε από τον Δημοκρατικό Στρατό κατά την περίοδο του εμφυλίου πολέμου ως ορεινό νοσοκομείο. Στο εσωτερικό του υπάρχουν ακόμα σιδερένια κιγκλιδώματα από κλίνες της εποχής εκείνης. Η έντονη χρήση του σπηλαίου από τον άνθρωπο κατά τη διάρκεια του πολέμου πιθανών εξηγεί την απουσία άλλων επιφανειακών ευρημάτων. Ωστόσο σε δύο λάκκους σύγχρονων λαθρανασκαφών εντοπίστηκαν αδιάγνωστα χειροποίητα όστρακα κεραμικής. Σπήλαιο Βουβουζέλα Το σπήλαιο Βουβουζέλα βρίσκεται δυτικά του χωριού Γάβρος Καστοριάς. Είναι ένα κατακόρυφο βάραθρο μέγιστου βάθους 15 μ. χωρίς άλλο θάλαμο. Το βάραθρο στερείται διακόσμου. Σπήλαιο Πέτρας Το σπήλαιο Πέτρα βρίσκεται στη νοτιοδυτική όχθη της λίμνης της Καστοριάς στο Δισπηλιό. Αναπτύσσεται σε οφειολίθους του Ανώτερου Ιουρασικού στην Υποπελαγονική Ζώνη 14. Η είσοδός 10 ο.π. σημ. 4 11 ο.π. σημ. 4 12 ο.π. σημ. 5 13 Φύλλο χάρτη ΙΓΜΕ 244 «Χιονιάδες Γράμμος» 14 ο.π. σημ. 5 5
του διανοίχθηκε κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα από μικρό λατομείο που λειτουργούσε στις όχθες της λίμνη Ορεστιάδας. Ουσιαστικά πρόκειται για τρία στενά περάσματα - καρστικούς αγωγούς που ενώνονται πριν την είσοδο του σπηλαίου σχηματίζοντας ένα μικρό θάλαμο. Στο σπήλαιο δεν εντοπίστηκαν ίχνη χρήσης από τον άνθρωπο. Σπήλαια στα Τα σπήλαια στην περιοχή αναπτύσσονται σε υφαλογενείς ασβεστολίθους του Βουρδιγάλιου 15. Tα σπήλαια αυτά είναι βάραθρα, το μέγιστο βάθος των οποίων δεν ξεπερνά τα 22μ. Σπήλαιο Τρύπα του Βλάχου ή Σπηλιά του Κωστάκη Το σπήλαιο βρίσκεται στην περιοχή και αναπτύσσεται σε υφαλογενείς ασβεστολίθους του Βουρδιγάλιου 16. Το σπήλαιο αποτελείται από έναν οριζόντιο διάδρομο μέγιστου μήκους περίπου 60μ. Το εσωτερικό του σπηλαίου είναι φτωχό σε διάκοσμο ενώ απουσιάζουν πλήρως ενδείξεις ανθρωπογενών χρήσεων. Συμπεράσματα. Συνοψίζοντας τα παραπάνω, οι σπηλαιολογικές έρευνες στην Καστοριά σκιαγραφούν ένα πεδίο πλούσιο και ενδιαφέρον τόσο από την πλευρά της εξερευνητικής σπηλαιολογίας όσο και από την πλευρά των επιστημών που σχετίζονται με τα σπήλαια. Στο νομό Καστοριάς οι συγκεντρώσεις των ασβεστόλιθων δεν καταγράφονται στους μεγάλους ορεινούς όγκους του νομού, αλλά σε μικρότερα βουνά όπως το Παλαιοκκλήσι, τα και ο λόφος του Αγ. Αθανασίου. Αυτές είναι οι περιοχές που παρατηρείται η μεγαλύτερη πυκνότητα σε σπήλαια, τόσο οριζόντιας όσο και κατακόρυφης ανάπτυξης, ενώ σε έναν από αυτούς τους ορεινούς όγκους δημιουργήθηκε και το μεγαλύτερο μέχρι σήμερα σπήλαιο του νομού, το σπήλαιο του Δράκου. Μολαταύτα αξιοσημείωτη είναι και η σπηλαιογένεση που παρατηρείται σε πετρώματα που δεν είναι ασβεστόλιθοι, όπως οι μάργες και οι ψαμμίτες. Οι σπηλαιομορφές που παρατηρούνται συνήθως σε τέτοιου είδους πετρώματα είναι μικρού μεγέθους. Στην ευρύτερη περιοχή της Καστοριάς όμως, το δεύτερο μεγαλύτερο σπήλαιο του νομού έχει διανοιχθεί σε τέτοια πετρώματα (Καστανόφυτο) ενώ και ένα ακόμη σπήλαιο, αυτό της Δαμασκηνιάς, έχει παρόμοια χαρακτηριστικά σπηλαιογένεσης. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με σπήλαια των οποίων ο σχηματισμός οφείλεται σε υπόγεια ποτάμια. Το Καστανόφυτο είναι εν ενεργεία υπόγειο ποτάμι ενώ στην περίπτωση της Δαμασκηνιάς η κοίτη έχει ανέβει ψηλότερα και πλέον ο ρους υπέρκειται του σπηλαίου. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό των σπηλαίων της περιοχής της Καστοριάς είναι η χρήση τους από των άνθρωπο σε διάφορες περιόδους. Από τα 22 σπήλαια που επισκέφτηκαν οι ομάδες εξερεύνησης τα 9 παρουσιάζουν ανθρωπογενείς χρήσεις σε διάφορες περιόδους. Από την απλή αυτοψία στα σπήλαια, αξιοσημείωτη είναι οι απουσία ευρημάτων που να αντιπροσωπεύουν τις περιόδους από την ύστερη εποχή του χαλκού έως και τη μέση Βυζαντινή (1.200 π.χ- 8 ος μ.χ. αιω.). Η απουσία βέβαια αυτή δεν πρέπει να θεωρείται βέβαιη λόγω του μη συστηματικού χαρακτήρα της έρευνας. Το άρθρο αυτό δεν έχει τον χαρακτήρα μιας οριστικής δημοσίευσης των σπηλαίων που εξερευνήθηκαν, αφού άλλωστε και ο ίδιος ο χαρακτήρας της έρευνας δεν ήταν συστηματικός. Προσδοκά ωστόσο να παρουσιάσει σε σύνοψη την δράση του Τοπικού Τμήματος Βόρειας Ελλάδας 15 ο.π. σημ. 7 16 ο.π. σημ. 7 6
της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας στην περιοχή και να αποτελέσει οδηγό για κάθε μελλοντική έρευνα και μελέτη των σπηλαίων της ευρύτερης περιοχής της Καστοριάς. Ευχαριστίες Ευχαριστούμε θερμά τον Τάσο Γερονίκο και τον Πάνο Τζώρτζη. Χωρίς την συμπαράσταση και την κάθε είδους βοήθεια από μέρους τους, η αποτυχία του προγράμματος θα ήταν βέβαιη. Βιβλιογραφία Ζερβουδάκης Τζ., 1964.Σπήλαιον Καστοριάς (ή Δράκου), στο Δελτίον της Ελληνική Σπηλαιολογικής Εταιρείας, τόμος VII, σελ. 146-152. Παλληκαρόπουλος Κ., 1969. Σπήλαιον Δράκου- Καστοριάς, στο Δελτίον της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, τόμος Χ, σελ. 58-67. Έγγραφα από το αρχείο της Ελληνική Σπηλαιολογικής Εταιρείας. 7
α/α ΟΝΟΜΑ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΜΟΡΦΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1 Γκολουπίντσα Καστοριά Τρίμμης Κ. 2011 Οριζόντιο 2 Αγίου Νικολάου Καστοριά Καλογερόπουλος Οριζόντιο Η. 2009 3 Παταράγκου Καστοριά Καλογερόπουλος Οριζόντιο Η. 2009 4 Σπηλιά στο Νοσοκομείο Καστοριά Τρίμμης Κ. 2011 Οριζόντιο 5 Ντούχλος Δισπηλιό Τρίμμης Κ. 2011 Οριζόντιο 6 Αλευράδες Καστοριά Τρίμμης Κ. 2011 Οριζόντιο 7 Αγίας Τριάδας Μικρό Γέρμας Καραδήμου Γ. Οριζόντιο 2011 8 Αγίας Τριάδας Μεγάλο Γέρμας Καραδήμου Γ. Οριζόντιο Εκκλησία 2011 9 Νοσοκομείο Ανταρτών Γράμμος Τρίμμης Κ. 2011 Οριζόντιο 10 Ντιμνίτσα Δαμασκηνιά Καραδήμου Γ. 2011 Οριζόντιο 11 Σπήλαιο των Νερών Καστανόφυτο Φιλιππάτου Π. Οριζόντιο Υπόγειο Ποτάμι 2009 12 Βουβουζέλα Γάβρος 13 Πέτρα Δισπηλιό Καλογερόπουλος Οριζόντιο Η. 2009 14 1.1 Μικρά 15 1.2 Μικρά 16 1.3 Μικρά 17 1.4 Μικρά 18 1.5 Μικρά 19 1.6 Μικρά 20 1.7 Μικρά 21 1.8 Μικρά 22 Τρύπα του Βλάχου ή Σπηλιά του Κωστάκη Μεγάλα Οριζόντιο Πίνακας 1. Κατάλογος των σπηλαίων. 8
Πίνακας 2. Αριθμός σπηλαίων ανά πέτρωμα ανάπτυξης. Χάρτης 1. Γενικός χάρτης των σπηλαίων. 9
Χάρτης 2. Τα σπήλαια στην περιοχή των Οντρίων. Χάρτης 3. Ειδικός χάρτης της περιοχής της πόλης της Καστοριάς 10
Εικόνα 1. Το ιερό από το μεγάλο σπήλαιο της Αγίας Τριάδας (φωτό. Τρίμμης Κ. 2011). Εικόνα 2. Το τελευταίο τμήμα του σπηλαίου Ντιμνίτσας (φωτό. Δημητράκη Δ. 2011). 11
12