ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η Η ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΩΝ ΙΑΦΟΡΩΝ-ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΚΑΙΟ ΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ 1.ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΙΚΑΙΟ ΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Αποτελεί κατάκτηση του ανθρώπινου πολιτισµού η επίλυση των διαφορών, που αναφύονται µέσα στην κοινωνία,µε ειρηνικά µέσα. Η εγκατάλειψη του «δικαίου του ισχυρότερου» και της αυτοδικίας (δηλαδή της επίλυσης των διαφορών µε χρήση βίας από τον ενδιαφερόµενο ) και η µετάβαση στην πολιτισµένη κοινωνία,η οποία οργανώνεται και ρυθµίζεται µε νόµους ως µέσα έκφρασης της γενικής βουλήσεώς της, επιτάσσουν να επιλύονται ειρηνικώς οι κάθε είδους διαφορές από θεσµοθετηµένα όργανα,που λειτουργούν µε βάση τους κανόνες της ικαιοσύνης, της Αµεροληψίας και της Επιστήµης. Αυτά είναι τα δικαστήρια. Το σύστηµα απονοµής της ικαιοσύνης,που καθιερώνει η έννοµη τάξη µιας χώρας, συγκροτεί το (εθνικό) δικαιοδοτικό σύστηµά της. 2.ΟΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ. Στην Ελλάδα το Σύνταγµα εγγυάται στον καθένα δικαιώµατα σχετικά µε την απονοµή της ικαιοσύνης. Τέτοια είναι ιδίως α)το δικαίωµα του καθενός για νόµιµο δικαστή (άρθρο 8Σ), δηλαδή το δικαίωµα να επιλυθεί η διαφορά που τον αφορά από εκείνο το δικαστήριο που είναι αρµόδιο σύµφωνα µε τον Νόµο να τη δικάσει και όχι από άλλο όργανο ή δικαστήριο,β) το δικαίωµα του καθενός για δικαστική ακρόαση και αποτελεσµατική έννοµη προστασία,το δικαίωµα δηλαδή να εκθέσει σε δικαστήριο τις απόψεις του για τα δικαιώµατα και τα συµφέροντά του, στα πλαίσια µιας συγκεκριµένης διαφοράς, και, ακολούθως, το δικαστήριο και η έννοµη τάξη,συνολικά, να του παράσχει αποτελεσµατική προστασία των δικαιωµάτων και συµφερόντων του (άρθρο 20 1Σ). Συναφώς,το Σύνταγµα καθιερώνει τη διάκριση της δικαστικής λειτουργίας από την νοµοθετική και την 66
εκτελεστική λειτουργία (26 1Σ), την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης (87 1Σ) και τη δυνατότητα των δικαστηρίων να µην εφαρµόζουν νόµο,που έχει τεθεί κατά κατάλυση του Συντάγµατος ή του οποίου το περιεχόµενο είναι αντισυνταγµατικό (87 2,93 4Σ). 3.Η ΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΙΚΑΙΟ ΟΣΙΩΝ Το εθνικό δικαιοδοτικό σύστηµα της Ελλάδας συγκροτείται από δικαστήρια τριών δικαιοδοσιών: α)τα πολιτικά (ή αστικά) δικαστήρια, β) τα ποινικά δικαστήρια, γ) τα διοικητικά δικαστήρια. Τα πολιτικά (ή αστικά δικαστήρια) δικάζουν τις διαφορές µεταξύ ιδιωτών. Λ.χ. Ο Α αγόρασε από την εταιρεία Β έναν προσωπικό Η/Υ,ο οποίος ήταν ελαττωµατικός. Ο Γ σύναψε σύµβαση παροχής υπηρεσιών διαδικτύου µε την εταιρεία και δεν πληρώνει τη συµφωνηµένη συνδροµή του. Ο Ε,έµπορος ηλεκτρονικών εκδόσεων στην Ελλάδα, χρησιµοποιεί στην ιστοσελίδα του τον διακριτικό τίτλο ενός πολύ γνωστού ηλεκτρονικού βιβλιοπωλείου της Βρετανίας και πετυχαίνει να αυξήσει τις εµπορικές δραστηριότητές του,µε αντίστοιχη µείωση των δραστηριοτήτων του βρετανικού βιβλιοπωλείου. Τα ποινικά δικαστήρια δικάζουν αυτούς που κατηγορούνται ότι διέπραξαν ποινικά αδικήµατα (εγκλήµατα) και είτε τους απαλλάσσουν (αν είναι αθώοι ή αν συντρέχει άλλη νόµιµη περίπτωση ) είτε επιβάλλουν σε αυτούς τις ποινές που προβλέπονται από τον Νόµο (αν είναι ένοχοι). Λ.χ. ο Α τηρεί αρχείο ευαίσθητων δεδοµένων χωρίς την άδεια της Αρχής Προστασίας Προσωπικών εδοµένων. Ο Β αποστέλλει ηλεκτρονικό ιό στους υπολογιστές των Γ και,προκαλώντας καταστροφή στα αρχεία τους και στον σκληρό δίσκο. Τα διοικητικά δικαστήρια δικάζουν τις διαφορές ανάµεσα στη ιοίκηση (εκτελεστική λειτουργία ) και στους ιδιώτες. Λ. χ. Η φορολογική αρχή επιβάλλει φόρο,περισσότερο από τον νόµιµο, στον φορολογούµενο Ω. Η αστυνοµική αρχή επιβάλλει κλείσιµο του καταστήµατος (ΝΕΤ-ΚΑΦΕ) του Ψ. 5. ΥΟ ΒΑΘΜΟΙ ΙΚΑΙΟ ΟΣΙΑΣ Το εθνικό δικαιοδοτικό σύστηµα παρέχει δύο βαθµούς δικαιοδοσίας, τον πρώτο βαθµό και τον δεύτερο βαθµό. ηλαδή ο διάδικος (αυτός που µετέχει στη δίκη) έχει το δικαίωµα να ζητήσει να δικασθεί ξανά η υπόθεσή του από ανώτερο 67
δικαστήριο. Η άσκηση του δικαιώµατος αυτού γίνεται µε το ένδικο µέσο της εφέσεως. Αφού ασκηθεί η έφεση και εκδικασθεί η υπόθεση σε δεύτερο βαθµό (ή στις εξαιρετικές περιπτώσεις που ο Νόµος αποκλείει τη δυνατότητα υποβολής εφέσεως),ο διάδικος µπορεί να ζητήσει την αναίρεση (εξαφάνιση, κατάργηση) της αποφάσεως του δευτεροβάθµιου δικαστηρίου µε το ένδικο µέσο της αιτήσεως αναιρέσεως, επικαλούµενος νοµικά σφάλµατα και παρατυπίες του δικαστηρίου 1. 6.ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΙΚΑΣΤΗΡΙΑ Τα πολιτικά δικαστήρια είναι τα εξής: Τα Ειρηνοδικεία,τα οποία δικάζουν σε πρώτο βαθµό: α) τις ιδιωτικές διαφορές, των οποίων το αντικείµενο αποτιµάται σε χρηµατικό ποσό µέχρι 12.000 ευρώ, β)όσες διαφορές ειδικώς ο Νόµος απονέµει στην αρµοδιότητά τους. Τα Μονοµελή Πρωτοδικεία, τα οποία δικάζουν σε πρώτο βαθµό: α) τις ιδιωτικές διαφορές,των οποίων το αντικείµενο αποτιµάται σε χρηµατικό ποσό από 12.000 ευρώ µέχρι 80.000 ευρώ, β)όσες διαφορές ειδικώς ο Νόµος απονέµει στην αρµοδιότητά τους. Τα Πολυµελή Πρωτοδικεία, τα οποία δικάζουν: α)σε πρώτο βαθµό τις ιδιωτικές διαφορές,των οποίων το αντικείµενο υπερβαίνει το χρηµατικό ποσό των 80.000 ευρώ, β)σε δεύτερο βαθµό τις ιδιωτικές διαφορές,οι οποίες σε πρώτο βαθµό εκδικάσθηκαν από τα Μονοµελή Πρωτοδικεία. Βεβαίως, ο Κώδικας Πολιτικής ικονοµίας και άλλες διάσπαρτες διατάξεις νόµων προσδιορίζουν ορισµένες κατηγορίες υποθέσεων που υπάγονται ειδικά στην καθύλην αρµοδιότητα των Ειρηνοδικείων ή των Μονοµελών Πρωτοδικείων, ανεξάρτητα από τη χρηµατική αποτίµηση του αντικειµένου τους ή εφόσον το αντικείµενό τους δεν µπορεί να αποτιµηθεί σε χρήµα. Οι υποθέσεις των οποίων το αντικείµενο δεν µπορεί να αποτιµηθεί σε χρήµα και εφόσον δεν υπάγονται µε ρητή διάταξη νόµου στην καθύλην αρµοδιότητα των Ειρηνοδικείων ή των Μονοµελών 1 Παράδειγµα: ικάζεται η υπόθεση χ σε πρώτο βαθµό από το πρωτοβάθµιο δικαστήριο. Ο διάδικος Ψ που θεωρεί ότι αδικείται από το αποτέλεσµα κάνει έφεση. Η απόφαση εκδικάζεται σε δεύτερο βαθµό από το δευτεροβάθµιο δικαστήριο και ο Ψ δικαιώνεται. Όµως, ο αντίδικός του Ψ,ο Φ, επικαλείται ότι ένας δικαστής που µετείχε στη σύνθεση του δευτεροβάθµιου δικαστηρίου όφειλε να µη συµµετέχει στην εκδίκαση της υποθέσεως. Κάνει λοιπόν αίτηση αναιρέσεως και η υπόθεση αναβιβάζεται να εκδικασθεί από τον Άρειο Πάγο. 68
Πρωτοδικείων,εµπίπτουν στην καθύλην αρµοδιότητα των Πολυµελών Πρωτοδικείων («τεκµήριο αρµοδιότητας του Πολυµελούς Πρωτοδικείου»). Τα Εφετεία,τα οποία δικάζουν σε δεύτερο βαθµό τις ιδιωτικές διαφορές,οι οποίες σε πρώτο βαθµό εκδικάσθηκαν από τα Μονοµελή ή Πολυµελή Πρωτοδικεία (εφέσεις κατά αποφάσεων Μονοµελών και Πολυµελών Πρωτοδικείων). Ο Άρειος Πάγος είναι το Ανώτατο Πολιτικό ικαστήριο.εκδικάζει τις αιτήσεις αναιρέσεως κατά των αποφάσεων των κατώτερων πολιτικών δικαστηρίων που είτε εκδόθηκαν κατόπιν ασκήσεως εφέσεως (τελεσίδικες αποφάσεις ) είτε δεν ήταν δυνατό κατά Νόµον να προσβληθούν µε έφεση (ανέκκλητες αποφάσεις). 7.ΤΑ ΠΟΙΝΙΚΑ ΙΚΑΣΤΗΡΙΑ Τα ποινικά δικαστήρια είναι τα εξής: Τα πταισµατοδικεία,τα οποία δικάζουν τα πταίσµατα σε α βαθµό. Τα Μονοµελή Πληµµελειοδικεία,τα οποία δικάζουν α)τα ελαφρότερα πληµµελήµατα σε α βαθµό και β) τα πταίσµατα σε β βαθµό. Τα Τριµελή Πληµµελειοδικεία,τα οποία δικάζουν α)τα σοβαρότερα πληµµελήµατα σε α βαθµό και β) τα ελαφρότερα πληµµελήµατα σε β βαθµό. Τα Τριµελή Εφετεία,τα οποία δικάζουν α)τα σοβαρότερα πληµµελήµατα σε β βαθµό,β)τα κακουργήµατα οικονοµικού χαρακτήρα και τα κακουργήµατα τροµοκρατίας σε α βαθµό και γ) τα πληµµελήµατα «προσώπων ιδιάζουσας δωσιδικίας» (νοµάρχες, δικαστές,δικηγόροι κλπ) σε α βαθµό. Τα Πενταµελή Εφετεία, τα οποία δικάζουν α)τα σοβαρότερα πληµµελήµατα σε β βαθµό,β)τα κακουργήµατα οικονοµικού χαρακτήρα και τα κακουργήµατα τροµοκρατίας σε β βαθµό και γ) τα πληµµελήµατα «προσώπων ιδιάζουσας δωσιδικίας» (νοµάρχες, δικαστές,δικηγόροι κλπ) σε β βαθµό. Τα Μικτά 2 Ορκωτά ικαστήρια, τα οποία δικάζουν τα κακουργήµατα (όχι τα κακουργήµατα οικονοµικού χαρακτήρα και τροµοκρατίας ) σε α βαθµό. 2 Λέγονται «µικτά»,γιατί στη σύνθεσή τους µετέχουν,εκτός από τους τακτικούς δικαστές, και λαϊκοί δικαστές (ένορκοι) που ορίζονται µε κλήρο. 69
Τα Μικτά 3 Ορκωτά Εφετεία,τα οποία δικάζουν τα κακουργήµατα (όχι τα κακουργήµατα οικονοµικού χαρακτήρα και τροµοκρατίας ) σε α βαθµό. Τα ικαστήρια Ανηλίκων,τα οποία δικάζουν τα ποινικά αδικήµατα των ανηλίκων (Μονοµελή ικαστήρια Ανηλίκων,Τριµελή ικαστήρια Ανηλίκων, Εφετεία Ανηλίκων). Ο Άρειος Πάγος είναι το Ανώτατο Ποινικό ικαστήριο.εκδικάζει τις αιτήσεις αναιρέσεως κατά των αποφάσεων των κατώτερων πολιτικών δικαστηρίων που είτε εκδόθηκαν κατόπιν ασκήσεως εφέσεως (τελεσίδικες αποφάσεις ) είτε δεν ήταν δυνατό κατά Νόµον να προσβληθούν µε έφεση (ανέκκλητες αποφάσεις). 8.ΤΑ ΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΙΚΑΣΤΗΡΙΑ Τα διοικητικά ικαστήρια διακρίνονται σε α)διοικητικά δικαστήρια ουσίας, β)συµβούλιο της Επικρατείας, γ)ελεγκτικό Συνέδριο. Προτού εξετάσουµε την αρµοδιότητα των διοικητικών δικαστηρίων,είναι αναγκαίο να αναφέρουµε ότι οι διοικητικές διαφορές διακρίνονται σε (διοικητικές) διαφορές ουσίας και σε ακυρωτικές διοικητικές διαφορές. Η επιστήµη δεν έχει διατυπώσει έναν ασφαλή κανόνα για τον προσδιορισµό των διαφορών ουσίας και των ακυρωτικών διαφορών και της µεταξύ τους διακρίσεως. Όµως, η ειδοποιός διαφορά τους είναι η εξουσία ελέγχου που απονέµει στον δικαστή ο Νόµος: ως αποτέλεσµα της εκδίκασης των διαφορών ουσίας,το διοικητικό δικαστήριο µπορεί να ακυρώσει ολικώς ή να τροποποιήσει µερικώς την προσβαλλόµενη πράξη της ιοικήσεως,ενώ, κατά την εκδίκαση των ακυρωτικών διαφορών,το διοικητικό δικαστήριο µπορεί µόνο να ακυρώσει ολικώς την προσβαλλόµενη πράξη της ιοικήσεως (χωρίς να µπορεί να την τροποποιήσει). Τα διοικητικά δικαστήρια ουσίας δικάζουν τις διοικητικές διαφορές ουσίας σε α και β βαθµό, κατά τρόπο αντίστοιχο µε τον τρόπο που τα πολιτικά δικαστήρια δικάζουν τις ιδιωτικές διαφορές. Τα διοικητικά δικαστήρια είναι τα Πρωτοδικεία (Μονοµελή και Τριµελή) και τα Εφετεία. Τα Μονοµελή ιοικητικά Πρωτοδικεία εκδικάζουν σε α βαθµό τις χρηµατικές διοικητικές διαφορές ουσίας,των οποίων το αντικείµενο δεν υπερβαίνει τα 2.000.000 δραχµές. 3 Βλ. παραπάνω υποσηµείωση. 70
Τα Τριµελή ιοικητικά Πρωτοδικεία δικάζουν: α) κατά κανόνα όλες τις διοικητικές διαφορές ουσίας σε α βαθµό,εκτός από εκείνες που κατά Νόµον υπάγονται στην αρµοδιότητα των Μονοµελών ιοικητικών Πρωτοδικείων και των Εφετείων, β) σε δεύτερο βαθµό, τις χρηµατικές διοικητικές διαφορές ουσίας,των οποίων το αντικείµενο δεν υπερβαίνει τα 2.000.000 δραχµές. Τα ιοικητικά Εφετεία δικάζουν α)σε δεύτερο βαθµό όλες τις διοικητικές διαφορές ουσίας,εκτός από τις χρηµατικές διοικητικές διαφορές ουσίας,των οποίων το αντικείµενο δεν υπερβαίνει τα 2.000.000 δραχµές, β) σε πρώτο και τελευταίο βαθµό τις διοικητικές διαφορές ουσίας που αφορούν διοικητικές συµβάσεις,γ)σε α βαθµό ορισµένες ακυρωτικές διαφορές (σχετικά µε την πρόσληψη και υπηρεσιακή κατάσταση δηµοσίων υπαλλήλων, την εφαρµογή της εκπαιδευτικής νοµοθεσίας, πολεοδοµικές διαφορές κλπ ). Το Συµβούλιο της Επικρατείας : α) εκδικάζει τις αιτήσεις αναιρέσεως κατά των τελεσιδίκων και των ανεκκλήτων αποφάσεων των διοικητικών δικαστηρίων ουσίας, β) σε πρώτο και τελευταίο βαθµό τις ακυρωτικές διαφορές (εκτός από εκείνες που ο Νόµος απονέµει στην αρµοδιότητα των Τριµελών Εφετείων),γ) σε δεύτερο βαθµό ορισµένες ακυρωτικές διαφορές,κατόπιν ασκήσεως εφέσεως, δ) υπαλληλικές προσφυγές (κατά αποφάσεων υπηρεσιακών συµβουλίων ). Επίσης, το Συµβούλιο της Επικρατείας επεξεργάζεται τα προεδρικά διατάγµατα που έχουν κανονιστικό χαρακτήρα (δηλ. που περιέχουν κανόνες δικαίου). Το Ελεγκτικό Συνέδριο δικάζει τις διαφορές α) σχετικά µε την απονοµή των συντάξεων και τον έλεγχο των λογαριασµών των δηµόσιων υπόλογων,των Ο.Τ.Α. ή άλλων νοµικών προσώπων,για το οποία το ίδιο (ως διοικητικό όργανο) είναι αρµόδιο να διενεργεί έλεγχο, β) που αφορούν την ευθύνη δηµόσιων υπαλλήλων για κάθε ζηµιά που προκάλεσαν στην υπηρεσία τους 4. 4 Το Ελεγκτικό Συνέδριο εκτός από διοικητικό δικαστήριο,λειτουργεί και ως όργανο της διοικητικής λειτουργίας έχοντας ως αρµοδιότητες α) τον έλεγχο των δαπανών του Κράτους,των Ο.ΤΑ. και άλλων νοµικών προσώπων που ορίζει ο Νόµος,β) τον έλεγχο συµβάσεων µεγάλης οικονοµικής αξίας µε αντισυµβαλλόµενο το ηµόσιο ή νοµικό πρόσωπο που εξοµοιώνεται µε το ηµόσιο,γ) τον έλεγχο των λογαριασµό των δηµόσιων υπόλογων Κράτους,των Ο.ΤΑ. και άλλων νοµικών προσώπων που ορίζει ο Νόµος,δ)τη γνωµοδότηση για νοµοσχέδια που αφορούν συντάξεις,ε)τη σύνταξη εκθέσεως προς τη Βουλή για τον απολογισµό και ισολογισµό του Κράτους. 71
9.ΤΑ ΑΝΩΤΑΤΑ ΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ Ο Άρειος Πάγος,το Συµβούλιο της Επικρατείας και το Ελεγκτικό Συνέδριο είναι τα Ανώτατα ικαστήρια της χώρας. Συγκροτούνται από τακτικούς δικαστές. Εκτός από τα παραπάνω τακτικά δικαστήρια, στων οποίων τη σύνθεσή µετέχουν τακτικοί δικαστές,οι οποίοι υπηρετούν µόνιµα σε αυτά (µε εξαίρεση τα Μικτά Ορκωτά ικαστήρια και τα Μικτά Ορκωτά Εφετεία),υπάρχουν και άλλα ειδικά δικαστήρια,τα οποία συγκροτούνται κατά περίπτωση από ανώτατους δικαστικούς, καθηγητές νοµικών σχολών και δικηγόρους. Τέτοια είναι α)το Ανώτατο Ειδικό ικαστήριο,το οποίο θεσµοθετείται µε βάση το άρθρο 100 του Συντάγµατος, και έχει αρµοδιότητες εκλογοδικείου (έκπτωση βουλευτών λόγω κωλύµατος ή ασυµβιβάστου, έλεγχος δηµοψηφίσµατος) και αρµοδιότητα να επιλύει τη σύγκρουση απόψεων ανώτατων δικαστηριών σχετικά µε την έννοια ή τη συµφωνία µε το Σύνταγµα διατάξεων τυπικού νόµου,β)το ικαστήριο Κακοδικιών, το οποίο θεσµοθετείται µε βάση το άρθρο 99 του Συντάγµατος, και εκδικάζει υποθέσεις κακοδικίας δικαστικών λειτουργών και τις διαφορές σχετικά µε τις αποδοχές των δικαστών. ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ-ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΜΠΕ ΩΣΗ 1.Σκεφθείτε αν υπήρξατε ποτέ διάδικος ή µάρτυρας σε δίκη. Τι δίκη ήταν ; Ποιο δικαστήριο επιλήφθηκε; 2.Κατανοήσατε τη διαφορά ποινικού δικαστηρίου-πολιτικού δικαστηρίουδιοικητικού δικαστηρίου; 3.Ποια είναι τα ανώτατα δικαστήρια της Ελλάδας; Τι είναι το Ανώτατο Ειδικό ικαστήριο και ταυτίζεται µε το Ειδικό ικαστήριο που δικάζει µέλη της Κυβερνήσεως; 72