ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 1999 2004 Επιτροπή Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων 25 Ιουλίου 2002 ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ σχετικά µε το µέλλον της υγειονοµικής περίθαλψης και της µέριµνας για τους ηλικιωµένους: εξασφάλιση της δυνατότητας πρόσβασης, της ποιότητας και της οικονοµικής βιωσιµότητας Επιτροπή Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων Εισηγητής: Mario Mantovani DT\463333.doc PE 316.410
1. Εισαγωγή Οι παγκόσµιες δηµογραφικές τάσεις καθιστούν πρόδηλη την σταδιακή γήρανση του πληθυσµού 1, φαινόµενο που προκαλεί πολύ συχνά δύο σύµµετρες αλλά το ίδιο αδικαιολόγητες αντιδράσεις: την καταστροφολογία, από τη µία, και την προσπάθεια αποφυγής του προβλήµατος, από την άλλη. Αν η γήρανση του πληθυσµού είναι, πράγµατι, ένα αναπότρεπτο δεδοµένο µε το οποίο οφείλουν να αναµετρηθούν οι αρµόδιοι για την χάραξη πολιτικής, η παρουσία τόσων ηλικιωµένων στην κοινωνία µας, καθώς και η αναθεώρηση των πολιτικών και κοινωνικών στρατηγικών που αυτή επιβάλλει, συνιστά ένα σύνολο ευκαιριών και δυνατοτήτων που δεν πρέπει να υποτιµάται. Ειδικότερα, το παρόν έγγραφο εργασίας αποτελεί αφορµή στοχασµού εν όψει του σχεδίου έκθεσης για την Ανακοίνωση της Επιτροπής σχετικά µε το µέλλον των υπηρεσιών υγείας και κοινωνικής πρόνοιας για τους ηλικιωµένους. Στην παρούσα φάση, κρίθηκε σκόπιµη η γενική χάραξη της διεθνούς και κοινοτικής στρατηγικής για την αντιµετώπιση της γήρανσης του πληθυσµού, εφόσον κάθε µεταρρύθµιση στον χώρο των υγειονοµικών υπηρεσιών συνδέεται άρρηκτα µε τις εφαρµοζόµενες πολιτικές που στοχεύουν στην καθολική βελτίωση της ποιότητας ζωής. Καταρχήν, είναι αναγκαία η εξής διευκρίνιση: τα άτοµα ηλικίας άνω των 65 δεν αποτελούν µια οµοιογενή οµάδα, µε παρόµοιες ανάγκες. Πέραν της οριζόντιας διαίρεσης µεταξύ τρίτης και τέταρτης ηλικίας, µια πρώτη προφανής κάθετη διαφοροποίηση είναι εκείνη ανάµεσα σε υγιή, αυτοεξυπηρετούµενα και ενεργά άτοµα και σε ασθενή ή µη αυτοεξυπηρετούµενα άτοµα. Πρόκειται πράγµατι για τις δύο µεταβλητές που σχετίζονται άµεσα µε τις υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, παρόλο που δεν λείπουν και άλλοι σηµαντικοί παράγοντες (αστικό ή αγροτικό υπόβαθρο, µορφωτικό επίπεδο κλπ.). Από την άλλη µεριά, τα όρια µεταξύ των δύο οµάδων (αυτοεξυπηρετούµενων και µη) είναι συχνά ρευστά και εξαρτώνται από την ικανότητα της κοινωνίας να εξασφαλίζει όσο το δυνατόν µακροπρόθεσµα ανεξάρτητη ζωή. 2. Η διεθνής και κοινοτική προσέγγιση Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει στηρίξει τις πρωτοβουλίες του ΟΗΕ σχετικά µε τη γήρανση (τις δύο παγκόσµιες συνελεύσεις, το διεθνές έτος των ηλικιωµένων και τα σχέδια δράσης) και συγκεκριµένα το νέο σχέδιο δράσης που υιοθετήθηκε από την 2 η παγκόσµια συνέλευση και καθορίζει τρεις πρωταρχικούς άξονες: - την πλήρη εµπλοκή των ηλικιωµένων στη διαδικασία κοινωνικής ανάπτυξης και την ίση συµµετοχή στα οφέλη της οικονοµικής και κοινωνικής προόδου (δραστήρια γηρατειά, χειραφέτηση, αλληλεγγύη µεταξύ γενεών, καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού κλπ.) - την εφαρµογή µέτρων υγείας και ευηµερίας για την τρίτη και τέταρτη ηλικία - τη δηµιουργία ενός κατάλληλου για τους ηλικιωµένους πλαισίου διαβίωσης (περιβάλλον, κατοικία, µεταφορές). 1 I dati in materia sono noti. E' sufficiente qui ricordare che, secondo le stime dell'unione europea la quota di popolazione europea maggiore di 65 anni passerà dal 16,1% del 2000 al 22% nel 2025 ed al 27,5% nel 2050. Parallelamente gli anziani di più di 80 anni, che costituivano nel 2000 il 3,6%, dovrebbe raggiungere il 6% nel 2025 e il 10% nel 2050. DT\463333.doc 2/6 PE 316.410
Η Ανακοίνωση της Επιτροπής Η Απάντηση της Ευρώπης στην παγκόσµια γήρανση 1, που συντάχθηκε επ ευκαιρία της 2 ης παγκόσµιας συνέλευσης για την γήρανση, επιβεβαίωσε την ανάγκη σχεδιασµού µιας συνολικής ευρωπαϊκής στρατηγικής που να περιλαµβάνει τις οικονοµικές, εργασιακές και κοινωνικές επιπτώσεις της γήρανσης. Η προσέγγιση αυτή αποσκοπεί στην κινητοποίηση του συνόλου των δυνατοτήτων ατόµων όλων των ηλικιών επί τη βάσει πολιτικών και πρακτικών που στοχεύουν στην ενεργό γήρανση, όπως είναι η δια βίου µάθηση, η επιµήκυνση της εργασιακής ζωής, η όψιµη και σταδιακή συνταξιοδότηση, η απασχόληση σε δραστηριότητες που σκοπό έχουν την διαφύλαξη της υγείας και την ενεργοποίηση των ικανοτήτων. Παρόµοιες κατευθύνσεις είναι δυνατόν να γίνουν πραγµατικότητα µόνο µε την συµµετοχή όλων των ενδιαφεροµένων στον καθορισµό των πολιτικών στον χώρο της κοινωνικής προστασίας, της ένταξης και της απασχόλησης 2. Υπ αυτή την οπτική γωνία, η Κοινότητα έχει ορίσει ορισµένες θεµελιώδεις προκλήσεις: τη διαχείριση των οικονοµικών επιπτώσεων της γήρανσης, προκειµένου να διατηρηθεί η ανάπτυξη και να διασφαλιστούν υγιείς δηµόσιοι πόροι την αποτελεσµατική προσαρµογή σε ένα εργατικό δυναµικό που γερνά και συρρικνώνεται την εξασφάλιση επαρκών, βιώσιµων και προσαρµόσιµων συντάξεων την αναµόρφωση της υγειονοµικής περίθαλψης. Σε αυτό το σηµείο έχει φτάσει ο έως σήµερα προβληµατισµός σε κοινοτικό επίπεδο πάνω στο εν λόγω θέµα. Μετά από µια πρώτη περίοδο κατά την οποία το ζήτηµα της γήρανσης θεωρήθηκε ότι εµπίπτει αποκλειστικά στην εθνική δικαιοδοσία, τα κράτη µέλη έχουν αρχίσει, πράγµατι, να αντιλαµβάνονται πως οι σηµαντικές και σύνθετες επιπτώσεις παρόµοιων φαινοµένων δεν είναι δυνατόν να βρουν ικανοποιητική απάντηση σε αποκλειστικά εθνικό επίπεδο. Ένα πρώτο βήµα έγινε το 1999 µε την Ανακοίνωση της Επιτροπής Προς µια Ευρώπη για όλες τις ηλικίες 3, που άνοιξε τη συζήτηση σε ευρωπαϊκό επίπεδο πάνω στο θέµα της γήρανσης, υπογραµµίζοντας πως θα ήταν προς το συµφέρον όλων των κρατών µελών µια πιο στενή συνεργασία όσον αφορά τα εν λόγω θέµατα 4. Ένα δεύτερο θεµελιώδες βήµα έγινε µε την ένταξη στη Συνθήκη για την ΕΚ της καταπολέµησης των διακρίσεων λόγω ηλικίας 5 και µε την υιοθέτηση του Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων ο οποίος, εκτός του να επιβεβαιώνει την καταπολέµηση των διακρίσεων, αναγνωρίζει το δικαίωµα των ηλικιωµένων να διάγουν αξιοπρεπή και ανεξάρτητο βίο και να συµµετέχουν στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή 6. 1 COM(2002) 143 del 18.3.2002, non pubblicato sulla gazzetta ufficiale. 2 Una menzione a parte merita la dichiarazione di Madrid, del marzo 2002, sulle persone disabili, e sulla loro integrazione, che concerne anche gli anziani: tale dichiarazione, adottata al Congresso europeo delle persone disabili, e risultato dell'accordo fra il Foro europeo delle persone disabili, la Presidenza spagnola dell'ue e la Commissione europea, fornisce un quadro concettuale per le azioni in questo campo. 3 COM(1999) 221 del 21.5.1999 non pubblicata sulla G.U. e Risoluzione del Parlamento europeo del 15.12.2000 (A5-2000/319) pubblicata sulla G. U. del 17.8.2001 n.232 p. 387. 4 Solo per fare qualche esempio, il gruppo delle persone di più di 80 anni dovrebbe, fra il 1999 ed il 2025 crescere in percentuale del 62%. Ciò vuol dire che in Italia, paese alla testa di tale evoluzione, nel 2025 una persona su 14 avrà più di 80 anni. Complessivamente, questo invecchiamento della popolazione incide sul mercato del lavoro, sui sistemi pensionistici e sanitari, sui processi economici e commerciali, sulle politiche fiscali, insomma su tutto un insieme di politiche che, nonostante gli sforzi di riforma degli Stati membri, hanno ripercussioni a livello globale. 5 Articolo 13 del Trattato CE modificato a seguito del Trattato di Amsterdam. 6 Carta dei diritti fondamentali dell'unione, pubblicata sulla G.U C364 del 18.12.2000 p.14, articoli 21 e 25. DT\463333.doc 3/6 PE 316.410
Τον εκέµβριο του 2000, το Συµβούλιο της Νίκαιας, υιοθετώντας την ατζέντα για την κοινωνική πολιτική που χαράσσει την στρατηγική της Ένωσης στον τοµέα της απασχόλησης και των κοινωνικών υποθέσεων για την περίοδο 2000-2006, υπογράµµισε την ανάγκη αντιµετώπισης των ευρύτερων κοινωνικών και εργασιακών επιπτώσεων της γήρανσης µέσω πολιτικών που να ενισχύονται αµοιβαία στον τοµέα της απασχόλησης, της κοινωνικής προστασίας και της οικονοµίας 1. Λαµβάνοντας υπόψη την ανάγκη εξασφάλισης µιας απάντησης στο πρόβληµα της γήρανσης που να διασφαλίζει ταυτοχρόνως την οικονοµική ανάπτυξη και βιωσιµότητα, το Συµβούλιο της Στοκχόλµης υιοθέτησε, τον Μάρτιο του 2001, µια στρατηγική που βασίζεται σε τρεις άξονες και, εν συνεχεία, ενσωµατώθηκε στις ευρείες κατευθυντήριες γραµµές των οικονοµικών πολιτικών: αύξηση των ποσοστών απασχόλησης µείωση του δηµοσίου χρέους προς αντιστάθµιση της αύξησης των δαπανών για τις συντάξεις και την υγειονοµική περίθαλψη αναµόρφωση των συνταξιοδοτικών συστηµάτων. Βάσει της εν λόγω στρατηγικής, το Συµβούλιο υιοθέτησε, τον Νοέµβριο του 2000, µία οδηγία και ένα σχέδιο δράσης για την καταπολέµηση των διακρίσεων στον χώρο εργασίας 2, που αποσκοπεί, µεταξύ άλλων, στην πρόληψη αρνητικών συµπεριφορών προς τους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζοµένους. Το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο του Γκέτεµποργκ (Ιούνιος 2001), µε τη σειρά του, αποφάσισε την εφαρµογή της µεθόδου ανοικτού συντονισµού στην συνταξιοδοτική πολιτική ορίζοντας τρεις σηµαντικές κοινές αρχές: ανάγκη εξασφάλισης επαρκών συντάξεων για όλους, διατήρησης της οικονοµικής βιωσιµότητας του συστήµατος και προσαρµογής των συστηµάτων αυτών στις µεταβολές των κοινωνικών αναγκών και, συγκεκριµένα, στην απαίτηση για µεγαλύτερη ελαστικότητα όσον αφορά την ηλικία συνταξιοδότησης. 3. Η ευρωπαϊκή στρατηγική στον τοµέα της υγείας Η ευρωπαϊκή συνεργασία σε θέµατα υγειονοµικής περίθαλψης και προστασίας της δηµόσιας υγείας είναι σχετικά πρόσφατη. Το άρθρο 152 της Συνθήκης που διασφαλίζει την προώθηση ενός υψηλού επιπέδου προστασίας της ανθρώπινης υγείας έχει βρει µια πρώτη εφαρµογή στην Ανακοίνωση της Επιτροπής για την ανάπτυξη της πολιτικής για τη δηµόσια υγεία στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα (1998) και στην Ανακοίνωση Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Κοινότητας στον χώρο της δηµόσιας υγείας 3, η οποία συνοδεύεται από πρόταση σχετικού κοινοτικού σχεδίου δράσης. Παράλληλα, η ευρωπαϊκή συνεργασία σε θέµατα κοινωνικής προστασίας 4 έχει θεωρήσει ως έναν εκ των βασικών της στόχων τη διασφάλιση ενός υψηλού και σταθερού επιπέδου προστασίας της υγείας. Ειδικότερα, η Ανακοίνωση για την στρατηγική στον τοµέα της υγείας υπογράµµιζε την αυξηµένη εµφάνιση ασθενειών που συνδέονται µε το γήρας, προπάντων διανοητικών (περίπου 1/4 των ατόµων ηλικίας άνω των 85 πάσχει από κάποια µορφή γεροντικής άνοιας), 1 COM(2000) 379 del 28.6.2000, non pubblicato sulla G.U. e risoluzione del Parlamento A5-2000/291 del 25.10.2000 pubblicato sulla G.U. 20001/197, p.180 del 21.7.2001. 2 Direttiva 2000/78/CE del Consiglio, pubblicata sulla G.U. L303 del 2.12.2000 p.16 e Decisione 200/275/CEE del Consiglio, pubblicata sulla G.U. L 303 du 02.12.2000 p. 0023. 3 COM(1998) 230 e COM(2000) 258. 4 Comunicazione intitolata "Una strategia concertata per modernizzare la protezione sociale" COM(1999) 347 DT\463333.doc 4/6 PE 316.410
καθώς και την αντίστοιχη αυξηµένη ζήτηση µακροχρόνιων και εξειδικευµένων υπηρεσιών περίθαλψης. Βάσει των παραπάνω εκτιµήσεων, η Επιτροπή πρότεινε ένα σχέδιο δράσης που επικεντρώνεται στην βελτίωση της σχετικής µε την δηµόσια υγεία πληροφόρησης και γνώσης, στην ενίσχυση και διατήρηση αποτελεσµατικών συστηµάτων, στην αύξηση της ικανότητας ταχείας και συντονισµένης αντίδρασης στους κινδύνους που απειλούν την υγεία, καθώς και στα µέτρα πρόληψης των ασθενειών και προαγωγής της υγείας. Η Επιτροπή υπογράµµισε επίσης την ανάγκη σύµπραξης στον τοµέα της υγείας και σε θέµατα ενιαίας αγοράς των φαρµακευτικών προϊόντων, προστασίας των καταναλωτών, περιβάλλοντος, έρευνας. Προς αυτή την κατεύθυνση, το πέµπτο ερευνητικό πρόγραµµα-πλαίσιο προέβλεπε συγκεκριµένη δράση που αφορά την Γήρανση του πληθυσµού και µειονεξίες, καθώς και µια σειρά άλλων σχετικών µε την υγεία και την γήρανση µέτρων 1. Το έκτο ερευνητικό πρόγραµµα-πλαίσιο, που βρίσκεται στη φάση της έγκρισης, επιβεβαίωσε τις προτεραιότητες αυτές. Συγκεκριµένα, το Κοινοβούλιο έχει επιµείνει στην έρευνα που αφορά τον καρκίνο, τις καρδιαγγειακές παθήσεις, τις εκφυλιστικές ασθένειες του νευρικού συστήµατος (νόσος του Alzheimer, Parkinson κλπ.), τον διαβήτη και, γενικότερα, όλες τις ασθένειες που σχετίζονται µε τη διαδικασία της γήρανσης ή που συνδέονται µε τον κοινωνικό αποκλεισµό. Το Ευρωπαϊκό Στατιστικό Σύστηµα, µε τη σειρά του, έδωσε το πράσινο φως για την εφαρµογή σηµαντικών σχεδίων στον χώρο της υγείας και της κοινωνίας 2. 4. Η Ανακοίνωση της Επιτροπής Η Ανακοίνωση για το µέλλον των υγειονοµικών υπηρεσιών συντάχθηκε βάσει της κοινής έκθεσης της Επιτροπής Κοινωνικής Προστασίας και της Επιτροπής Οικονοµικής Πολιτικής, εν όψει του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου της Βαρκελώνης τον Μάρτιο του 2002. Το Συµβούλιο, υιοθετώντας την, υπογράµµισε την ανάγκη έναρξης και ανάπτυξης κατά την περίοδο 2002-2003 της συνεργασίας µεταξύ των κρατών µελών στους εν λόγω τοµείς µέσω ανταλλαγής των βέλτιστων πρακτικών και πληροφοριών, καθώς και µε συζήτηση των κοινών προκλήσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στην Ανακοίνωσή της, η Επιτροπή υπενθυµίζει ότι τα συστήµατα υγειονοµικής περίθαλψης στην Ένωση και τις υποψήφιες χώρες οφείλουν να αντιµετωπίσουν µια τριπλή πρόκληση: πρόσβαση όλων στην ιατρική περίθαλψη, υψηλό ποιοτικό επίπεδο περίθαλψης και οικονοµική βιωσιµότητα των συστηµάτων. Το έγγραφο κλείνει µε την παρατήρηση ότι για την επίτευξη αυτών των στόχων αποτελεί θεµελιώδη απαίτηση η συνεργασία όλων των παραγόντων του συστήµατος υγείας, είτε πρόκειται για τις δηµόσιες αρχές, τους επαγγελµατίες του τοµέα της υγείας, τους οργανισµούς κοινωνικής προστασίας, τους οργανισµούς επικουρικής ασφάλισης, τους χρήστες ή τους εκπροσώπους τους. 1 Quali le azioni specifiche "cibo, alimentazione e salute", "ambiente e salute" e le attività generiche legate alle malattie croniche e degenerative, alla sanità pubblica ed ai servizi sanitari, alla disabilità, ed alla neuroscienza. Altri programmi di ricerca che contribuiscono alla promozione della sanità pubblica sono, poi, quello "Ambiente e sviluppo sostenibile" e quello dedicato a "La società dell'informazione di facile uso" che comprende attività relative all'utilizzazione della telematica nei servizi sanitari. 2 In particolare per quanto concerne lo stato di salute, il servizio di assistenza sanitaria e le sue risorse, i fattori di rischio. DT\463333.doc 5/6 PE 316.410
Τα συµπεράσµατα της Επιτροπής είναι ασφαλώς αποδεκτά όπως και οι στόχοι που έχουν τεθεί. Φαίνεται, ωστόσο, ότι έχει χαραχθεί ανεπαρκώς η στρατηγική για την επίτευξη των στόχων αυτών, όπως ανεπαρκώς έχουν καθοριστεί τόσο τα µέσα που πρέπει να τεθούν σε λειτουργία όσο και ο ρόλος της Ένωσης στην εν λόγω στρατηγική. Από τη µία πλευρά, πράγµατι, οι στόχοι της δυνατότητας πρόσβασης, της ποιότητας και της βιωσιµότητας του υγειονοµικού συστήµατος που έχει θέσει η Επιτροπή, πρέπει να εννοηθούν στο πλαίσιο του ευρύτερου στόχου της προώθησης µιας κοινωνίας για όλες τις ηλικίες όπου η µακροζωία θα συνοδεύεται από την υγεία, που θα νοείται ως κατάσταση παγκόσµιας σωµατικής και πνευµατικής ευεξίας και κοινωνικής ευηµερίας 1. Από την άλλη πλευρά, η ανάπτυξη συστηµάτων υγείας που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ηλικιωµένων, µολονότι παραµένει ουσιαστικά στη δικαιοδοσία των κρατών µελών, µπορεί να επιτύχει αποδοτικά αποτελέσµατα µόνο στο πλαίσιο µιας ευρύτερης ευρωπαϊκής συνεργασίας που να λαµβάνει υπόψη τους συγκεκριµένους στόχους οι οποίοι έχουν οριστεί στο σχέδιο δράσης των Ηνωµένων Εθνών: - µείωση των σωρευτικών αποτελεσµάτων των παραγόντων κινδύνου για την υγεία των ηλικιωµένων 2 και ανάπτυξη των πολιτικών πρόληψης, - καθολική και ισότιµη πρόσβαση στις υγειονοµικές υπηρεσίες, - ανάπτυξη υπηρεσιών πρωτοβάθµιας περίθαλψης που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ηλικιωµένων και να προάγουν την ένταξή τους, - συνεχής βελτίωση των υγειονοµικών υπηρεσιών ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ηλικιωµένων (ορισµός προδιαγραφών ποιότητας των υγειονοµικών υπηρεσιών και των υπηρεσιών αποκατάστασης, βελτίωση του συντονισµού µεταξύ των διαφόρων υπηρεσιών, δηµιουργία εξειδικευµένων γηριατρικών κέντρων), - συµµετοχή των ενδιαφεροµένων στον καθορισµό των υπηρεσιών, - συµπαράσταση στους ηλικιωµένους που έχουν προσβληθεί από AIDS ή περιθάλπουν άρρωστους συγγενείς, - συνεχής κατάρτιση των επαγγελµατιών του τοµέα της υγείας, - ανάπτυξη των υγειονοµικών υπηρεσιών πρόληψης, θεραπείας και αντιµετώπισης των διανοητικών ασθενειών των ηλικιωµένων, - διατήρηση της µέγιστης λειτουργικής ικανότητας καθ όλη τη διάρκεια ζωής και προαγωγή της κοινωνικής ένταξης των ηλικιωµένων ατόµων µε αναπηρίες. Ως εκ τούτου, καθίσταται αναγκαία η κοινοτική συνεργασία στον τοµέα: - ανταλλαγής πληροφοριών σχετικών µε την κατάσταση της υγείας του πληθυσµού, τους δείκτες και τους παράγοντες κινδύνου - ανταλλαγής των βέλτιστων πρακτικών που αφορούν την οργάνωση των υγειονοµικών υπηρεσιών - από κοινού οργάνωσης εκστρατειών κατάρτισης και ενηµέρωσης των επαγγελµατιών του τοµέα της υγείας, καθώς και πρόληψης των ασθενειών - ορισµού κοινών ποιοτικών προδιαγραφών. 1 E' questa la definizione della salute data dall'oms. 2 Quali: esclusione sociale, isolamento, alcoolismo e tabagismo, ecc. DT\463333.doc 6/6 PE 316.410