ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: Ζαχαρέγκας Δημήτριος (ΑΜ ) Κυριάκος Κυριαζόπουλος ΜΕΛΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ:Κωνσταντίνος Σταμάτης Νικόλαος Ιντζεσίλογλου

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: Η εκλογή των Επισκόπων στις Ορθόδοξες Εκκλησίες(Πρεσβυγενή και Νεότερα Πατριαρχεία, Εκκλησία Ελλάδος, Εκκλησία Κρήτης, Εκκλησία Κύπρου). Συγκριτική Μελέτη. ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: Ζαχαρέγκας Δημήτριος (ΑΜ 500365) ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Κυριάκος Κυριαζόπουλος ΜΕΛΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ:Κωνσταντίνος Σταμάτης Νικόλαος Ιντζεσίλογλου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφίες 6 Πρόλογος...7 Εισαγωγή...9 Μέρος Α : Πρεσβυγενή Πατριαρχεία 1. Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.. 12 1.1Εισαγωγή....12 1.2 Προηγούμενο δίκαιο..13 1.3 Το ισχύον δίκαιο.15 1.4 Προσόντα εκλόγιμων 15 1.5 Εκλογή Πατριάρχη. 17 1.6 Εκλογή Μητροπολιτών..17 1.7 Βοηθοί Επίσκοποι..19 2. Πατριαρχείο Αλεξανδρείας 20 2.1 Εισαγωγή....20 2.2Προηγούμενο δίκαιο..21 2.3 Το ισχύον δίκαιο.23 2.4 Προσόντα εκλόγιμων.23 2.5 Εκλογή Πατριάρχη.24 2.6 Εκλογή Μητροπολιτών.. 27 2.7 Εκλογή Επισκόπων (Επαρχιούχων και Βοηθών)..28 3. Πατριαρχείο Αντιοχείας.29 3.1 Εισαγωγή 29 3.2 Προηγούμενο δίκαιο.. 30 3.3 Το ισχύον δίκαιο.31 3.4 Προσόντα εκλόγιμων.31 3.5 Εκλογή Πατριάρχη.32 2

3.6 Εκλογή Μητροπολιτών..34 3.7 Βοηθοί Επίσκοποι.. 35 4. Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. 36 4.1. Εισαγωγή.. 36 4.2 Προηγούμενο δίκαιο.. 38 4.3 Το ισχύον δίκαιο. 39 4.4 Προσόντα εκλόγιμων. 39 4.5 Εκλογή Πατριάρχη. 39 4.6 Εκλογή Αρχιερέων. 41 Μέρος Β : Νεώτερα Πατριαρχεία 5. Πατριαρχείο Ρωσίας. 42 5.1. Εισαγωγή.. 42 5.2 Προηγούμενο δίκαιο.. 44 5.3 Το ισχύον δίκαιο.45 5.4 Προσόντα εκλόγιμων.45 5.5 Εκλογή Πατριάρχη. 45 5.6 Εκλογή Μητροπολιτών.. 48 5.7 Βοηθοί Επίσκοποι..49 6. Πατριαρχείο Σερβίας.50 6.1. Εισαγωγή.. 50 6.2 Προηγούμενο δίκαιο..51 6.3 Το ισχύον δίκαιο.52 6.4 Προσόντα εκλόγιμων.52 6.5 Εκλογή Πατριάρχη.53 6.6 Εκλογή Αρχιέρεων 54 6.7 Βοηθοί Επίσκοποι.. 55 3

7. Πατριαρχείο Ρουμανίας. 56 7.1 Εισαγωγή 56 7.2 Προηγούμενο δίκαιο.. 57 7.3 Το ισχύον δίκαιο. 58 7.4 Προσόντα εκλόγιμων. 58 7.5 Εκλογή Πατριάρχη. 60 7.6 Εκλογή Μητροπολιτών.. 63 7.7 Εκλογή Αρχιεπισκόπων, Επαρχιούχων Επισκόπων και Βοηθών Επισκόπων...66 8. Πατριαρχείο Βουλγαρίας... 70 8.1. Εισαγωγή.. 70 8.2 Προηγούμενο δίκαιο.. 71 8.3 Το ισχύον δίκαιο 72 8.4 Προσόντα εκλόγιμων. 72 8.5 Εκλογή Πατριάρχη. 73 8.6 Εκλογή Μητροπολιτών.. 76 8.7 Βοηθοί Επίσκοποι.. 78 Μέρος Γ : Αυτοκέφαλες Εκκλησίες 9. Εκκλησία της Ελλάδος... 79 9.1. Εισαγωγή.. 79 9.2 Προηγούμενο δίκαιο.. 81 9.3 Το ισχύον δίκαιο 82 9.4 Προσόντα εκλόγιμων... 83 9.5 Εκλογή Αρχιεπισκόπου.. 85 9.6 Εκλογή Μητροπολιτών.. 88 9.7 Βοηθοί Επίσκοποι.. 91 10. Εκκλησία της Κρήτης.. 93 10.1. Εισαγωγή 93 4

10.2 Προηγούμενο δίκαιο 96 10.3 Το ισχύον δίκαιο... 96 10.4 Προσόντα εκλόγιμων... 97 10.5 Εκλογή Αρχιεπισκόπου 98 10.6 Εκλογή Μητροπολιτών 99 10.7 Βοηθοί Επίσκοποι..102 11. Εκκλησία της Κύπρου 103 11.1. Εισαγωγή..103 11.2 Προηγούμενο δίκαιο..105 11.3 Το ισχύον δίκαιο.106 11.4 Προσόντα εκλόγιμων 107 11.5 Εκλογή Αρχιεπισκόπου..107 11.6 Εκλογή Μητροπολιτών..109 11.7 Εκλογή Επισκοπών (Επαρχιούχων και Βοηθών).. 110 Συμπεράσματα..111 Βιβλιογραφία 114 5

Συντομογραφίες ΑΕΚΔ Αρχείο Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου, περιοδικό ΑΝ Αναγκαστικός Νόμος Απ. Β. Απόστολος Βαρνάβας, περιοδικό ΒΔ Βασιλικό Διάταγμα CULR Catholic Univeristy Law Review,περιοδικό ΓΚ Γενικοί Κανονισμοί Ε Εκκλησία, περιοδικό ΕΕΒΣ Επετηρις Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών, περιοδικό ΕΕΘΣΑΠΘ Επιστημονική Επιτηρίδα Θεολογικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΕΦ Εκκλησιαστικός Φάρος, περιοδικό Θ Θεολογία,περιοδικό ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια Κ Κανονισμός Εκκλησίας της Ελλάδος ΚΧΑΝ Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας Αντιοχείας ΚΧΒ Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας Βουλγαρίας ΚΧΕ Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας Ελλάδος ΚΜ Κρητικαί Μελέται, Ιστορία-Αρχαιολογία- Λαογραφία-Σύγχρονη κίνησις, Αθήνα-Ρέθυμνο, 1933 ΚρΧρ Κρητικά Χρονικά, περιοδικό ΚΧΕΚ Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας Κρήτης ΚΧΙΕ Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας Ιεροσολύμων ΚΧΚΥ Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας Κύπρου ΚΧΡ Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας Ρουμανίας ΚΧΡΩ Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας Ρωσίας ΚΧΣ Καταστατικός Χάρτης Εκκλησίας Σερβίας Ν Νόμος ΝΔ Νομοθετικό Διάταγμα ΝοΒ Νομικό Βήμα, περιοδικό ΝΣ Νέα Σιών, περιοδικό Οικ. Συν. Οικουμενική Σύνοδος Ολομ Ολομέλεια ΠΔ2002 Πατριαρχική εν Συνόδω Διάταξη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας του 2002 ΣΔ 28.7/10.8.1918 Συνοδική Διάταξη 28.7/10.8.1918 ΣΠ Συντακτική Πράξη ΣτΕ Συμβούλιο της Επικρατείας Ταλως Περιοδική έκδοση ινστιτούτου κρητικού δικαίου, Χανια ΧΚ Χριστιανική Κρήτη (CretaChristiana), Περιοδικό Χρ Χριστιανός, περιοδικό 6

Πρόλογος Η παρούσα εργασία διαπραγματεύεται το θέμα της εκλογής των Επισκόπων στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Καθώς το θέμα είναι από την φύση του εκτεταμένο προτιμήθηκε η εξέταση μόνο των Καταστατικών Χαρτών των Πατριαρχείων (Πρεσβυγενών και Νεότερων) αλλά και των Αυτοκέφαλων Εκκλησιών της Ελλάδος και της Κύπρου. Εξετάζεται επίσης και η ημι-αυτόνομη Εκκλησία της Κρήτης. Βασικός λόγος της απασχόλησης με το θέμα αυτό είναι η έλλειψη κάποιας ανάλογης μελέτης στην ελληνική γλώσσα που να ασχολείται εκτεταμένα με το ζήτημα. Το έργο του Μητροπολίτη Κίτρους Βαρνάβα Τζωρτζάτου, παρότι είναι ξεπερασμένο πλέον, έπειτα από 40 χρόνια, αποτέλεσε πολύτιμη πηγή πληροφοριών. Βασική δυσκολία για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας αποτέλεσε η έλλειψη δημοσιευμένων μεταφράσεων των Καταστατικών Χαρτών που ισχύουν στα Πατριαρχεία Ρουμανίας και Βουλγαρίας, αλλά και η δυσκολία πρόσβασης σε ξενόγλωσση βιβλιογραφία αναφορικά με τα νεότερα Πατριαρχεία. Όσο αναφορά την ελληνική βιβλιογραφία, πλην των Εκκλησιών Ελλάδος, Κρήτης,Κύπρου και του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, δεν υπήρχε κάποια πρόσφατη μελέτη που να ασχολείται αποκλειστικά με τη διοικητική οργάνωση των Εκκλησιών αυτών και το νομικό πλαίσιο που τις διέπει. Στην πρόσφατη εργασία του Γεώργιου Γκαβαρδίνα, «Νομοκανονικές διατάξεις περί του ζητήματος της συμμετοχής των λαϊκών στην εκλογή των Επισκόπων», παρότι γίνεται αναφορά στο ισχύον νομικό καθεστώς που επικρατεί σε όλες τις Εκκλησίες σήμερα, αναφορικά με την εκλογή των Επισκόπων, η αναφορά που γίνεται είναι αρκετά περιορισμένη, δίνοντας λεπτομέρειες μόνο όταν συμμετέχει στην εκλογή και το λαϊκό στοιχείο. Με δεδομένο όπως θα αναπτυχθεί στην παρούσα εργασία, ότι στις περισσότερες Εκκλησίες σήμερα η εκλογή των Επισκόπων γίνεται μόνο από Σύνοδο Αρχιερέων, η παρούσα εργασία προσπαθεί να καλύψει το κενό που υπάρχει στην έρευνα. Η ύλη της εργασίας είναι χωρισμένη σε τρία μέρη, Στο πρώτο μέρος γίνεται αναφορά στα Πρεσβυγενή Πατριαρχεία, στο δεύτερο αναφέρονται τα Νεότερα Πατριαρχεία, ενώ το τρίτο μέρος αποτελείται από της Αυτοκέφαλες Εκκλησίες της Ελλάδος και της Κύπρου, καθώς και από την ημί-αυτόνομη Εκκλησία της Κρήτης. Η έκταση κάθε κεφαλαίου το οποίο αφιερώνεται σε μια Εκκλησία, δεν είναι όμοια. Αυτό οφείλεται στο γεγονός πως η έκταση διατάξεων που περιέχει κάθε Καταστατικός Χάρτης διαφέρει σε κάθε Εκκλησία. Αναλυτικότερος όλων μπορεί να θεωρηθεί ο ισχύον Καταστατικός Χάρτης τους Πατριαρχείου Ρουμανίας, ακολουθούμενος από αυτούς της Ελλάδος, Κρήτης και Κύπρου. Στον αντίποδα, έχουμε τους Καταστατικούς Χάρτες των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων, που ορίζουν μόνο τα γενικά πλαίσια, μέσα στα οποία εφαρμόζονται οι ιεροί κανόνες και η παράδοση της Εκκλησίας. Για λόγους ομοιογένειας της κατάταξης της ύλης και για να είναι προσιτή στον αναγνώστη η συγκριτική μελέτη των ισχυόντων σε κάθε υπό εξέταση Εκκλησία, το διάγραμμα της εργασίας ακολουθεί ένα σταθερό μοτίβο ανάπτυξης. 7

Στο πρώτο κεφάλαιο που αποτελεί το εισαγωγικό, γίνεται μια όσο το δυνατόν σύντομη αναφορά της ιστορικής εξέλιξης της Εκκλησίας, από την ίδρυσή της έως σήμερα. Στο δεύτερο κεφάλαιο, γίνεται μια μικρή αναφορά στον προηγούμενο δίκαιο που ίσχυσε κατά καιρούς στις Εκκλησίες, ενώ δίνεται και σε γενικές γραμμές το πλαίσιο με βάση το οποίο γινόταν η εκλογή των Επισκόπων. Στο τρίτο κεφάλαιο, γίνεται μια μικρή περιγραφή του ισχύοντος Καταστατικού Χάρτη κάθε Εκκλησίας, και δίνονται μερικές λεπτομέρειες για αυτόν, όπως το πότε ψηφίστηκε, που δημοσιεύθηκε και από πόσα άρθρα αποτελείται. Στο τέταρτο κεφάλαιο, γίνεται αναφορά στα προσόντα που οφείλουν να έχουν οι υποψήφιοι προς Αρχιερατεία. Στο πέμπτο κεφάλαιο, αναφέρεται η διαδικασία που γίνεται από την χηρεία του Θρόνου του Πατριάρχη ή του Αρχιεπισκόπου έως την εκλογή νέου Πατριάρχη ή Αρχιεπισκόπου. Στο έκτο κεφάλαιο, αναφέρεται η διαδικασία που γίνεται από την χηρεία του Μητροπολιτικού Θρόνου έως την εκλογή νέου Μητροπολίτη. Τέλος, στο έβδομο κεφάλαιο, αναφέρεται η διαδικασία που γίνεται από την χηρεία του Επισκοπικού Θρόνου έως την πλήρωση του. Τα σχετικά με την εκλογή των Επισκόπων, αναφέρονται μόνο στις Εκκλησίες που υπάρχει ο θεσμός του επαρχιούχου Επισκόπου, όπως στα Πατριαρχεία της Αλεξανδρείας, Ρουμανίας και στην Εκκλησία της Κύπρου. Στις υπόλοιπες Εκκλησίες στο σχετικό κεφάλαιο αναφέρεται η διαδικασία εκλογής Βοηθού ή Τιτουλάριου Επισκόπου. 8

Εισαγωγή Σε αντίθεση με την σημερινή εποχή, κατά την Βυζαντινή περίοδο, αλλά και για μεγάλο διάστημα της Τουρκοκρατίας, η Εκκλησία ήταν οργανωμένη σε τρία επίπεδα. Στην κορυφή βρισκόταν ο Πατριάρχης, ακολουθούσαν οι Μητροπολίτες και τέλος υπήρχαν οι Επίσκοποι που ήταν οι πιο πολυάριθμοι Αρχιερείς 1. α. Πατριάρχης 2 : Για την εκλογή νέου πατριάρχη, οι Μητροπολίτες ευρισκόμενοι σε σύνοδο εξέλεγαν τρείς υποψήφιους, τα ονόματα των οποίων υπέβαλαν στον αυτοκράτορα (και αργότερα στον Σουλτάνο). Εάν αυτός συμφωνούσε εξέλεγε έναν από τους τρείς. Σε περίπτωση διαφωνίας του υπέβαλε αυτός έναν δικό του υποψήφιο και ζητούσε την επικύρωση της εκλογής του από την σύνοδο. Εφόσον αυτός δεν είχε κάποιο κανονικό κώλυμα το οποίο θα μπορούσε να εμποδίσει την εκλογή του, αυτός ανακηρύσσονταν εκλεγμένος Πατριάρχης και από την Σύνοδο των Μητροπολίτών 3. β. Μητροπολίτης: ο Μητροπολίτης ήταν επικεφαλής της Μητρόπολης. Εκτός από την άμεση εποπτεία της Επισκοπής του, που ήταν συνήθως η πρωτεύουσα της επαρχίας, είχε και την εποπτεία των υπόλοιπων επισκοπών της επαρχίας του 4. Οι Μητροπολίτες εκλέγονταν στην αρχή μόνο από τον Πατριάρχη, αργότερα όμως από την Ενδημούσα Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ανάμεσα σε τρείς υποψηφίους 5. γ.επίσκοπος 6 : Ο Επίσκοπος ήταν ο επικεφαλής της Επισκοπής, που περιελάμβανε συνήθως μια πόλη και τα πέριξ χωριά 7. Οι Επίσκοποι εκλέγονταν από το Μητροπολίτη ανάμεσα σε τρία ονόματα που πρότεινε σύνοδος από τους κληρικούς και τους πρώτους των πόλεων 8. Απαραίτητα προσόντα για την εκλογή κάποιου πρεσβύτερου ως Επισκόπου ήταν η συμπλήρωση του 30 ου έτους 9 και η επαρκής μόρφωση 10, ενώ η εκλογή και η χειροτονία του γινόταν από τη σύνοδο Επισκόπων 1 Βλ. και Μ. Σακελαρόπουλος, Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, σελ. 167-169. 2 Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 341 3 Μ. Σακελαρόπουλος,Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, σελ. 171-172,S. Runciman, ByzantineCivilization, σελ. 112,L. Brehier, Institutions, σελ. 381-382, Ι. Πηλιλής, Οφφίκια, σελ. 167, Μητρ, Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ, 370, Σ. Τρωϊάνος- Γ. Πουλής, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ 364 4 Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ.340επ 5 Μ. Σακελαρόπουλος,Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, σελ. 179-180, Ι. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινό Κράτος, σελ 334, Μητρ, Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 370, Σ. Τρωϊάνος- Γ. Πουλής, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ 364 6 Βλ. γενικά Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ.335-337 7 Βλ. Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 493-495 8 Καν. 4ος και 6ος Α Οικ. Συν (βλ. παραπάνω σημ 22), καν. 19ος Συν. Αντιοχείας (341), βλ. Γ. Ράλλης- Μ. Ποτλής, Σύνταγμα. τ. Γ, σελ 160επ, καν. 12ος Συν. Λαοδικείας (345), βλ. Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλή, Σύνταγμα. τ. Γ, σελ 182 NJ 123 c. 1 (546) [οπου γίνεται λόγος για συμπλήρωση του 35 ου έτος ηλικίας] NJ 137 c.2 (542) Πβλ. Μ. Σακελαρόπουλος,Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, σελ. 184-187, Ι. Πηλιλής, Οφφίκια, σελ. 165-166, Σ. Τρωϊάνος- Γ. Πουλής, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ 364, Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 504-506 9 Καν. 11 ος Νεοκαισάρειας, NJ 123 c. 13 (564), NJ 137 c.2 (565), καν. 14 ος Πενθέκτης, βλ Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλή, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 337. Πβλ. Α. Χριστοφιλόπουλος, Θέματα, σελ 30επ, Γ. Γκαβαρδίνας, Πενθέκτη, σελ. 159-161, Σ. Τρωϊάνος- Γ. Πουλής, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ 364 10 Καν. 2 ος Ζ οικ. Συν, βλ Γ. Ράλλης-Μ. Ποτλής, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 560επ, NJ 6 c. 8 (535). Πβλ. Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 357,Ι. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινό Κράτος, σελ 334 9

της Μητρόπολης 11. Στις αρμοδιότητες του εκτός από την διοίκηση της επισκοπής ήταν και η χειροτονία ανωτέρων και η χειροθεσία των κατώτερων κληρικών 12. Είχε εξουσία διδακτική 13, ποιμαντική και δικαστική 14. δ. Βοηθοί Επίσκοποι: Υπήρχε η δυνατότητα να χειροτονηθεί κάποιος ως χωρεπίσκοπος, ο οποίος είχε θέση Βοηθού Επισκόπου και ήταν αρμόδιος για την διαποίμανση των χωριών και την χειροθεσία των υποδιακόνων, των αναγνωστών και των εξορκιστών 15 ενώ μετά από άδεια του οικείου Επισκόπου μπορούσαν να χειροτονούν πρεσβύτερους και διακόνους 16. Η πλήρωση χηρεύουσας Επισκοπής έπρεπε να γινόταν το αργότερο εντός 3 μηνών, ενώ η εκλεγμένοι ως Επίσκοποι πρέπει να χειροτονηθούν εντός 3 μηνών 17. ε.τιτουλάριοι Αρχιερείς: Οι Τιτουλάριοι (από τη λατινική λέξη titulus=τίτλος) Αρχιερείς, Μητροπολίτες και Επίσκοποι, στους οποίους εννοιολογικά ανήκουν και οι Βοηθοί Επίσκοποι, είναι πολύ παλαιός θεσμός 18. Με αυτόν η Εκκλησία συνδύαζε πολιτική και εκκλησιαστική σκοπιμότητα για την κάλυψη αναγκών στην εκκλησιαστική διοίκηση, παρακάμπτοντας την αρχή, ότι απαγορεύονται οι «απολελυμένες» χειροτονίες 19. Πρόκειται για Αρχιερείς με ψιλό μόνο τίτλο, χωρίς δηλαδή την αντίστοιχη προς το (θεωρητικό) αξίωμα τους διοικητική εξουσία 20. Από πολύ νωρίς, με την Αποστολική Σύνοδο (Ιεροσόλυμα, 48/49), η Εκκλησία εφάρμοσε ένα δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης και λήψης αποφάσεων. Μετά την εγκατάσταση των πρώτων Επισκόπων, από τον 2 ο αιώνα. ξεκίνησαν οι πρώτες Τοπικές σύνοδοι, ενώ η περίοδος ακμής τους ήταν ο 4 ος και 5 ος αιώνας. Σε αυτές λάμβαναν μέρος συνήθως οι πλησιόχωροιεπίσκοποιγια την επίλυση γενικότερων ζητημάτων τοπικού ενδιαφέροντος ενώ αρκετοί από τους κανόνες τους αργότερα απέκτησαν οικουμενικό χαρακτήρα μετά από την υιοθέτηση τους από κάποια Οικουμενική σύνοδο 21. Από τις Τοπικές συνόδους διαφέρουν οι «Επαρχιακές ή Μητροπολιτικές Σύνοδοι», δηλαδή οι σύνοδοι των επισκόπων μιας μητρόπολης που συγκαλούνταν με 11 Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 336, 512 12 Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 336 13 Βλ Καν. 19 ο και 20 ο Πενθέκτης Συν., βλ Γ. Ράλλης-Μ. Ποτλής, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 346-347, 349, Πβλ Γ. Γκαβαρδίνας, Πενθέκτη, σελ. 167-170 14 Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 337 15 L. Brehier, Institutions, σελ. 364, Ι. Πηλιλής, Οφφίκια, σελ. 208-211 16 Καν. 10 ος Αντιοχ.,βλ Γ. Ράλλης-Μ. Ποτλής, Σύνταγμα. τ. Γ, σελ. 141επ, Καν. 14 ος Ζ Οικ. Συν.βλ Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλή, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 615, Πβλ. Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 389επ 17 Καν 25 ος Δ Οικ. Συν., βλ. Γ. Ράλλης-Μ. Ποτλής, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 273, Α. Χριστοφιλόπουλος, Θέματα, σελ. 53επ 18 βλ Α.Χριστοφιλόπουλος, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ 180 (με βιβλιογραφία στη σελ 171 επ) και Παύλου Μενεβισόγλου Μητροπ. Σουηδίας, Οι επισκοπικοί τίτλοι εις τη Ορθόδοξω Εκκλησία, σελ. 188επ. 19 Κανόνας 6ος Δ Οικ. Συν. βλ Γ. Ράλλης-Μ. Ποτλής, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 230 20 Επειδή η ιδιότητα αυτή δεν προσπορίζει καμία διοικητική αρμοδιότητα κρίθηκε από το ΣτΕ (4470/76, 588, 2260, 2267, 3131-3132/77 και 3645/78) ότι οι σχετικές πράξεις δεν υπόκεινται στον ακυρωτικό έλεγχο του. 21 Καρχηδόνας (253-256), Άγκυρας (314), Νεοκαισάρειας (315), Γάγγρας (340), Αντιόχειας (341),, Σαρδίκης (347)Λαοδικείας(364), Καρχηδόνας(419/424), Για τους κανόνες των τοπικών αυτών συνόδων βλ. Γ. Ράλλης-Μ. Ποτλής, Σύνταγμα. τ. Γ. Πβλ. Σ. Τρωϊάνος- Γ. Πουλής, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 257-258. 10

βάση τον 37 ο Κανόνα των Αποστόλων δύο φορές κάθε έτος 22 και αργότερα μια κάθε έτος 23 και οι «Πατριαρχικές σύνοδοι», που συγκαλούνται από τον οικείο Πατριάρχη με βάση τον 1 ο κανόνα της Γ Οικ. συνόδου σε έκτακτες περιπτώσεις ως εκκλησιαστικά δικαστήρια μητροπολιτών 24. Στην κατηγορία των τοπικών συνόδων αλλά ιδιάζουσα περίπτωση είναι η Ενδημούσα σύνοδος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, από τους «ενδημούντες» στην Κωνσταντινούπολη επισκόπους 25. Στην σημερινή εποχή, Η άσκηση εκκλησιαστικής διοικητικής εξουσίας από την Ιερά Σύνοδο της Ιεραρχίας, από το σύνολο δηλαδή των Επισκόπων, κάθε αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας μπορεί να γίνει με τρείς μορφές. Κατά την πρώτη μορφή η Ιεραρχία αποτελεί τη μόνη ανώτατη αρχή μιας αυτοκέφαλης Εκκλησίας. Τέτοιο σύστημα συναντάται στα Πατριαρχεία Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων και στις Εκκλησίες της Κύπρου και της Κρήτης. Κατά τη δεύτερη, η Ιεραρχία είναι μεν ανώτατη εκκλησιαστική αρχή, αλλά όχι αποκλειστικός φορέας της διοικητικής εξουσίας μιας αυτοκέφαλης Εκκλησίας, η οποία κατανέμεται μεταξύ της Ιεράς Συνόδου της Ιεραρχίας και άλλου συλλογικού οργάνου που περιλαμβάνει στα μέλη του εκτός από Επισκόπους και εκπροσώπους των λοιπών βαθμίδων του κλήρου και του λαού. Τέτοιο σύστημα συναντάται στην Εκκλησία της Πολωνίας και στην Εκκλησία της Αλβανίας. Τέλος, σύμφωνα με την Τρίτη μορφή, η Ιεραρχία είναι συλλογικό όργανο διοικήσεως μιας αυτοκέφαλης Εκκλησίας που συνέρχεται περιοδικά κατά αραιά διαστήματα και συνυπάρχει μεάλλο διαρκούς λειτουργίας και ολιγομελούς συνθέσεως διοικητικό όργανο που συνήθως έχει την ονομασία «διαρκής» ή «μικρή» Σύνοδος. Τέτοιο σύστημα συναντάται στις Εκκλησίες, Σερβίας, Ρουμανίας, Βουλγαρίας και Ελλάδος 26. 22 Καν. 37 ος Αποστόλων, βλ. Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλή, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 50. Επανάληψη της διάταξης έχουμε με τον 19 ος Κανόνα της Δ Οικ. Συνο, βλ.γ. Ράλλης-Μ. Ποτλής, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 265 Πβλ. Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ, 445, Μητρ. Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 358-359, Σ.Τρωϊάνος- Γ. Πουλής, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 258 23 NJ 137 (565), Καν. 8 ος ΠενθέκτηςΣυν., βλ.γ. Ράλλη-Μ. Ποτλή, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 324, 6 ος Ζ Οικ. Συν., βλ.γ. Ράλλη-Μ. Ποτλή, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 577. Πβλ. Μητρ. Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 358-359, Σ.Τρωϊάνος- Γ. Πουλής, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 261 24 Καν. 1 ος Γ ΌΙκ. Συν., βλγ. Ράλλης-Μ. Ποτλής, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 192επ. Πβλ Ν. Μίλας, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ.302, Σ.Τρωϊάνος- Γ. Πουλής, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 261επ 25 Για την «ενδημούσα» σύνοδο βλ. Μητρ. Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 359-366, Σ.Τρωϊάνος- Γ. Πουλής, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 262 26 Ι. Κονιδάρης, Η έκτακτη σύγκληση της Ι. Συνόδου της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, σε Ζητήματα, τ. Ι, σελ. 225-226. Για την Διαρκη Σύνοδο στην Εκκλησία της Ελλάδος, βλ. Α. Τσαγκάρη, Διαρκής Ιερά Σύνοδος. 11

1. Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως 1.1Εισαγωγή Αρχικά η Επισκοπή Βυζαντίου ήταν μια από τις Επισκοπές της Μητρόπολης Ηράκλειας της Θράκης. Με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης ως νέα πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το κύρος της αυξήθηκε απότομα. Με την Β Οικουμενική Σύνοδο (381), ο Θρόνος της Κωνσταντινούπολης αναγνωρίστηκε ως δεύτερος κατά τα πρεσβεία της τιμής, μετά την Ρώμη 27. Κατά την Δ Οικουμενική Σύνοδο (451) αποφασίσθηκε να αρθεί η ανεξαρτησία των εκκλησιαστικών περιφερειών του Πόντου, της Ασίας και της Θράκης και η υπαγωγή τους στην Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης, 28. Το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης 29, όπως είδαμε, αναγνωρίστηκε από την Δ Οικουμενική Σύνοδο. Στην δικαιοδοσία του περιλαμβάνονταν οι διοικήσεις της Θράκης, του Πόντου και της Ασίας 30. Επί Ιουστινιανού, ανήκαν σε αυτό 33 μητροπόλεις με 381 επισκοπές 31. Το ανατολικό Ιλλυρικό 32, δηλαδή οι περιοχές της Ελλάδας και των Βαλκανίων, παρότι αρχικά ανήκαν στην δικαιοδοσία της Δυτικής αυτοκρατορίας, ήδη από το 376 προσαρτήθηκε πολιτικά στο Ανατολικό τμήμα, από τον Μέγα Θεοδόσιο Α. Εκκλησιαστικά όμως παρέμεινε υπό την δικαιοδοσία του Πάπα της Ρώμης. Με διάταξη του Θεοδοσίου Β, το 421, που συμπεριλήφθητε μετέπειτα και στην Κωδικοποίηση του Ιουστινιανού 33, η δικαιοδοσία των περιοχών αυτών πέρασε στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης.Ο Πάπας όμως συνέχισε να ασκεί πραγματική εξουσία πάνω στις περιοχές αυτές και να ορίζει επισκόπους 34. Τελικά, η περιοχές αυτές, μαζί με την νότια Ιταλία και Σικελία, πέρασαν οριστικά στην δικαιοδοσία της Κωνσταντινούπολης την εποχή του Λέοντα Γ 35. Ο τίτλος «Οικουμενικό» 36 που δόθηκε στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως από την Δ Οικουμενική Σύνοδοδεν είχε να κάνει τόσο με τον έλεγχο επί των άλλων Πατριαρχείων, όσο με την υπαγωγή στην δικαιοδοσία του των «βαρβάρων εθνών», των βαρβάρων δηλαδή που θα εκχριστιανίζονταν 37. Έχοντας τον κανόνα αυτό ως 27 Καν. 3 ος Β Οικ. Συνόδου: «Τον μέν τοι Κωνσταντινουπόλεως ἐπίσκοπον ἔχειν τα πρεσβεῖα τῆς τιμῆς μετά τον τῆς Ῥώμης ἐπίσκοπον, διά το εἴναι αὐτήν νέαν Ῥώμην», Γ. Ράλλης-Μ. Ποτλής, Σύνταγμα, τ. β, σελ. 173. Πβλ.Μητρ, Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 160-162, Π. Μενεβίσογλου, Ιεροί Κανόνες, σελ. 185 28 Καν. 28 ος Δ Οικ. Συν., Γ. Ράλλης-Μ. Ποτλής, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 280-281. Πβλ. Μητρ, Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 171-175, Π. Μενεβίσογλου, Ιεροί Κανόνες, σελ. 261-269 29 Βλ. γενικά για τους λόγους ανύψωσης σε Πατριαρχείο, Β. Φειδάς, Πενταρχία, 229-236 30 Σ. Τρωϊάνος, Εκκλησιαστικοί Θεσμοί, σε ΙΕΕ, τ. Στ, σελ. 278, Ι. Πηλιλής, Οφφίκια, σελ. 142 31 Βλ. Μητρ, Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ 259 32 Για την κατάσταση στο Ανατολικό Ιλλυρικό βλ. Β. Φειδάς, Πενταρχία, σελ. 258-289, Σ. Τρωϊάνος, Εκκλησιαστικοί Θεσμοί, ΙΕΕ, τ. Στ, σελ 278 33 CTh 15.2.45 (Theodosius, 421)= CJ. 1.2.6 Πβλ L. Brehier, Institutions, σελ 369-370 34 L. Brehier, Institutions, σελ 370 35 Μητρ, Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 260, Ι. Καραγιαννόπουλος, ΒυζαντινόΚράτος, σελ 108,332, L.Brehier, Institutions, σελ. 372επ 36 Βλ. Μητρ. Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 187-190 37 Πβλ. Β. Φειδάς, Πενταρχία, σελ. 303-324, Μητρ. Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 176επ 12

βάση, αύξησε πολύ τα όρια του 38, πολλές φορές σε περιοχές που πλέον δεν άνηκαν στην αυτοκρατορία (Βουλγαρία 39 ) ή σε περιοχές που δεν άνηκαν ποτέ σε αυτήν (Μοραβούς, Σλάβους, Ρώσους 40 ). Μετά το σχίσμα του 1054 με τον Πάπα της Ρώμης, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως αποτελεί το πρώτο τη τάξει μεταξύ των υπολοίπων Πατριαρχείων. Με την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Οθωμανούς Τούρκους το 1453 η διαδικασία της προσαύξησης της δύναμης του Οικουμενικού Πατριάρχη επιταχύνεται. Ο Σουλτάνος ανέλαβε το ρόλο του Βυζαντινού Αυτοκράτορα και επένδυσε την εξουσία του με το κύρος του. Από το Σουλτάνο Μωάμεθ τον Πορθητή ο πρώτος Πατριάρχης μετά την Άλωση, Γεννάδιος Σχολάριος(1454-1456,1462-1463,1464) κατόρθωσε να εξασφαλίσει σημαντικές παραχωρήσεις για την Εκκλησία. Στον Πατριάρχη δόθηκε εξουσία όχι μόνο θρησκευτική αλλά και πολιτική ως ανώτατη αρχή όλων των ορθόδοξων λαών, των υποκείμενων στους Τούρκους, συμπεριλαμβανομένων Σέρβων, Βουλγάρων, Αλβανών και Ελλήνων. Έτσι η ανασύσταση του Πατριαρχείου ήταν προϊόν της επιθυμίας για ενσωμάτωση των υπόδουλων χριστιανικών πληθυσμών εκ μέρους των Τούρκων 41. Από τα μέσα του 18 ου αιώνα αρχίζει να διαμορφώνεται ο θεσμός του Γεροντισμού, ως συνοδικό και διοικητικό σύστημα. Το 1757 δόθηκε στους ενδημούντες στην Κωνσταντινούπολη Αρχιερείς Ηράκλειας, Κυζίκου, Νικομήδειας Νίκαιας και Χαλκηδόνος το δικαίωμα της εκλογής Αρχιερέων 42. Επί Πατριαρχίας Σαμουήλ Χαντζέρη (1763-1768, 1773-1174), επειδή θεωρήθηκε το σύστημα αυτό προβληματικό, εκδόθηκε Χάττι Σερίφ με το οποίο η βούλα του Πατριαρχείου διαιρέθηκε σε τέσσερα κομμάτια, από ένα ο Πατριάρχης και τα υπόλοιπα τρία οι Γέροντες Μητροπολίτες 43. Με την ψήφιση των Γενικών Κανονισμών, το 1860 το σύστημα του Γεροντισμού θα καταργηθεί και θα αντικατασταθεί από το Διαρκές Εθνικό Μικτό Συμβούλιο 44. Οι Γενικοί Κανονισμό ίσχυσαν επίσημα έως την Συνθήκη της Λωζάννης, μετά την οποία καταργήθηκαν 45. 1.2 Προηγούμενο δίκαιο Κατά την περίοδο του Βυζαντίου, επικράτησε αφενός ο Πατριάρχης να εκλέγεται από τον Αυτοκράτορα, και αφετέρου οι Μητροπολίτες από τον Πατριάρχη. 38 S. Runciman, Byzantine Civilization, σελ. 128-129 39 L. Brehier, Institutions, σελ 373επ, Μητρ. Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 341-357, Ι.Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινό Κράτος, σελ 112 40 Μητρ. Γεννάδιος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 331-341),Ι. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινό Κράτος, σελ. 127 41 Βλ. Ν. Ελευθεριάδης,Τα προνόμια του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 9-10. 42 Β. Σταυρίδης, Συνοδικός Θεσμός, σελ. 556, Α. Νανάκης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 286. 43 Για κριτική στο σύστημα του Γεροντισμού, βλ. Β. Στεφανίδης, Εκκλησιαστική Ιστορία, σελ. 750, Χρύσανθος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, Γενικοί Κανονισμοί, σελ, 21. Πβλ. T. Papadopoullos, GreekChurch, σελ.48-60, Α. Νανάκης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 287. 44 Για το καθεστώς των Γενικών Κανονισμών βλ. την διδακτορική διατριβή του Δ. Σταματόπουλου Οθωμανικές μεταρρυθμίσεις και Οικουμενικό Πατριαρχείο και ιδιαίτερα τις σελ. 43-54, Α. Νανάκης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 288-296. 45 Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 95, Π. Κονορτάς, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 363-364 13

Και στις δύο περιπτώσεις η επιλογή γινόταν από τριπρόσωπο ψηφοδέλτιο που κατάρτιζε η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου 46. Μετά την κατάκτηση από τους Οθωμανούς, η εκλογή του Πατριάρχη γινόταν από την Ενδημούσα Σύνοδο 47. Την εκλογή ακολουθούσε η «ενθρόνισις» ή εκκλησιαστική εγκατάσταση, κατά την οποία ο Μητροπολίτης Ηράκλειας προσφωνούσε τον Πατριάρχη και έπειτα του εγχείριζε την Πατριαρχική ράβδο, ενώ στην συνέχεια ακολουθούσε η «πρόβλησις» ή πολιτική εγκατάσταση. Για κάθε εκλογή Αρχιερέα, εκδιδόταν βεράτιο 48. Τους αιώνες που ακολούθησαν έγιναν πολλές προσπάθειες για την σύνταξη κανονισμού διοίκησης του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Οι διάφοροι κανονισμοί όμως που καταρτίσθηκαν δεν εφαρμόστηκαν ποτέ. Μόλις το 1858-1860 οι Γενικοί Κανονισμοί που συντάχθηκαν από το Εθνικό Προσωρινό Συμβούλιο, που αποτελούνταν από 7 Αρχιερείς και 21 κληρικούς, κυρώθηκαν το 1861 και 1862 από την Τουρκική κυβέρνηση και έγιναν νόμοι του κράτους 49. Οι Γενικοί Κανονισμοί αποτελούνταν από επτά μέρη. Το μέρος Α αφορούσε τα σχετικά με την εκλογή του Πατριάρχη 50, ενώ το μέρος Β, την εκλογή των Μητροπολιτών 51. Η διαδικασία εκλογής του Πατριάρχη είχε ως εξής: σε περίπτωση χηρείας του Πατριαρχικού Θρόνου, συνεδρίαζε η Ιερά Σύνοδος και το Διαρκές Εθνικό Μικτό Συμβούλιο, υπό την προεδρεία του πρώτου τη τάξει Μητροπολίτη και εξέλεγε έναν από τους Μητροπολίτες ως Τοποτηρητή. Μετά την ανακοίνωση της χηρείας του Θρόνου στην Υψηλή Πύλη εκδίδονταν αυτοκρατορικό διάταγμα αναγνώρισης του τοποτηρητή και της διενέργειας εκλογής. Ο Τοποτηρητής έστελνε επιστολή σε όλους τους Μητροπολίτες για να τους ενημερώσει για την χηρεία και τους καλούσε εντός 41 ημερών να αποστείλουν εντός επιστολής σφραγισμένο δελτίο στο οποίο θα αναγράφονταν το όνομα του υποψηφίου Πατριάρχη 52. Επίσης καλούνταν οι προκαθορισμένες επαρχίες του Θρόνου να ορίσουν τον αντιπρόσωπό τους, ο οποίος όφειλε να παρευρεθεί την καθορισμένη ημέρα της εκλογικής συνέλευσης ενώ οι παρεπιδημούντες Μητροπολίτες ήταν υποχρεωμένοι να καταθέσουν στο Πατριαρχείο, εντός σφραγισμένου φακέλου, το όνομα του υποψηφίου, πέντε ημέρες πριν την σύγκλησή της 53. Οι λαϊκοί εκλέκτορες, 70 στον αριθμό 54. μπορούσαν να προτείνουν ονόματα υποψηφίων Μητροπολιτών και μετείχαν στην εκλογική διαδικασία ανάδειξης Οικουμενικού Πατριάρχη μέχρι το σημείο κατά το οποίο με μυστική ψηφοφορία 46 Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 22, J.Hussey, OrthodoxChurch, σελ. 312-314. 47 T. Papadopoullos, GreekChurch, σελ. 29-30, 41-48 48 Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 39Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 23, T. Papadopoullos, GreekChurch, σελ. 26-29 49 Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 25-28, Σ. Τρωϊάνος, Οργάνωση Εκκλησιών, σελ. 49, Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ. 138. 50 Για τον Γενικό Κανονισμό περί εκλογής Πατριάρχη, βλ. Α. Νανάκης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ.306-312. 51 Για τον Γενικό Κανονισμό περί εκλογής Μητροπολιτών, βλ. Α. Νανάκης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 312-317. Πβλ. Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ. 139. 52 Μερός Α, Κεφ. Α, άρθρο Β ΓΚ. 53 Μερός Α, Κεφ. Α, άρθρο Γ ΓΚ. 54 βλ. Μερός Α, Κεφ. Β ΓΚ. 14

καταρτίζουν το τριπρόσωπο ψηφοδέλτιο με απλή πλειοψηφία 55. Την τελική εκλογή είχαν οι συνοδικοί Μητροπολίτες κατόπιν μυστικής ψηφοφορίας, κατά την οποία εκλέγονταν ο υποψήφιος που συγκέντρωνε την πλειοψηφία 56. Μετά την εκλογή, ο εκλεγείς Πατριάρχης όφειλε να εμφανισθεί ενώπιον του Σουλτάνου, για να λάβει την επίσημη αναγνώριση 57. Σε περίπτωση χηρείας Μητροπολιτικού Θρόνου, μπορούσε να γίνει είτε εκλογή νέου Μητροπολίτη 58, είτε μετάθεση κατ εξαίρεση ενός έμπειρου Μητροπολίτη στον χηρεύοντα Θρόνο 59. Και στις δυο περιπτώσεις, η εκλογή γινόταν σε δύο στάδια. Πρώτα καταρτίζονταν το τριπρόσωπο ψηφοδέλτιο και στην συνέχεια γινόταν η τελική επιλογή, με την εκλογή ενός εκ των υποψηφίων. 1.3 Το ισχύον δίκαιο Με την Συνθήκη της Λωζάννης (1923), έπαυσε η ισχύς των Γενικών Κανονισμών. Έκτοτε το Οικουμενικό Πατριαρχείο εντός του Τουρκικού κράτους διοικείται με βάση τους ιερούς κανόνες, τις εκκλησιαστικές διατάξεις, τα εκκλησιαστικά έθιμα και μερικές διατάξεις των Γενικών Κανονισμών που ισχύουν κατά παράδοση 60. Οι Μητροπόλεις εκτός Τουρκίας είναι συνήθως αναγνωρισμένα νομικά πρόσωπα δημοσίου, και αρκετές διαθέτουν δικούς τους Καταστατικούς Χάρτες με τους οποίους διοικούνται 61. 1.4 Προσόντα εκλόγιμων Απαραίτητα προσόντα για την εκλογή των Μητροπολιτών είναι αυτά που περιέχουν οι Ιεροί Κανόνες και οι Γενικοί Κανονισμοί. Συγκεκριμένα για την εκλογή κάποιου ως Αρχιερέα, ο υποψήφιος έπρεπε να συγκεντρώνει τα εξής προσόντα 62 : α) Να έχει Τουρκική υπηκοότητα 63. β) Να έχει έγγραφη μαρτυρία περί χρηστής διαγωγής από τον Πατριάρχη ή από κάποιον Αρχιερέα κοντά στον οποίο απασχολούνταν. 55 Μέρος Α, Κεφ. Α, άρθρο Θ. 56 Μέρος Α, Κεφ. Α, άρθρο ΙΑ ΓΚ Πβλ.Μ. Σακελαρόπουλος,Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, σελ. 173-174, Β. Σταυρίδης, Ο Συνοδικός θεσμός εις το Οικουμενικόν Πατριαρχείο, Θεσσαλονίκη, 1986, σελ. 41, Ι. Κονιδάρης, Ιδιαίτερα Εκκλησιαστικά Καθεστώτα, σελ. 35επ, Ι. Κονιδάρης, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 164επ Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ. 140. 57 Μέρος Α, Κεφ. Α, άρθρο ΙΓ ΓΚ. Πβλ. Μ. Σακελαρόπουλος,Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, σελ. 175-177. 58 Μέρος Β, άρθρο Δ ΓΚ. 59 Μέρος Β, άρθρο ΣΤ ΓΚ. 60 Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 29,31, Γ. Γκαβαρδίνας, Λαίκοι, σελ. 139. 61 Βλ. χαρακτηριστικά, Σύνταγμα της Ιεράς Ελληνορθοδόξου Αρχιεπισκοπής Αμερικής της 18 ης Ιανουαρίου 2003, πβλ. Β. Κουκουσάς, Εκκλησία Αμερικής, σελ. 567-578 και Καταστατικός Χάρτης της Ελληνικής Ορθοδόξου Μητροπόλεως Γερμανίας, Εξαρχίας Κεντρώας Ευρώπης της 20 ης Δεκεμβρίου 1972, πβλ. Ι. Κονιδάρης, Η Ελληνική Ορθόδοξος Μητρόπολις Γερμανίας και ο Καταστατικός αυτής Χάρτης, Ζητήματα, τ. Ι, σελ. 33-51 (ο Καταστατικός Χάρτης στις σελ. 46-51). 62 Βλ. και Μ. Σακελαρόπουλος,Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, σελ. 181-183. 63 Η παρούσα πρόβλεψη ισχύει μόνο για τους εν Τουρκία Μητροπολιτικούς Θρόνους. Για τις Μητροπόλεις του εξωτερικού, εφόσον ο Καταστατικός τους Χάρτης ορίζει διαφορετική υπηκοότητα ως βασική προϋπόθεση, ισχύει αυτός. 15

γ) Να έχει την απαιτούμενη από τους Ιερούς Κανόνες ηλικία των 30 ετών 64 και σωματική ολοκληρία. δ) Να είναι γνωστός στην Εκκλησία λόγων προηγούμενων εκδουλεύσεων του ως κληρικός ή στα Πατριαρχεία ή από κάποιον Αρχιερέα από πενταετία, ώστε να έχει ικανές γνώσεις των Εκκλησιαστικών πραγμάτων και την προς διοίκησης επαρχίας απαιτούμενη τριβή. ε) Να είναι ειδήμων της Ελληνικής και Τουρκικής γλώσσα (η σχετική πρόβλεψη για γνώση της σλαβικής γλώσσας μετά την ανύψωση σε Πατριαρχεία των σλαβικών Εκκλησιών θεωρείται παρωχημένη 65. στ) Να έχει πτυχίο Θεολογικής Σχολής 66. Για την εκλογή Πατριάρχη απαραίτητα προσόντα σύμφωνα με το Ιερούς Κανόνες και τους Γενικούς Κανονισμού είναι τα εξής 67 : α) Ο υποψήφιος να είναι καθεστηκυίας ηλικίας και να έχει διοικήσει άμεμπτα κάποια Επαρχία επί επτά τουλάχιστον έτη 68. β) Να είναι μορφωμένος και να έχει θύραθεν παιδεία, σε διαφορετική περίπτωση να έχει τουλάχιστον πτυχίο Θεολογικής Σχολής και να γνωρίζει τους Ιερούς Κανόνες. γ) Να είναι αποδεδειγμένα φύλακας των θρησκευτικών δογμάτων και των ιερών παραδόσεων. δ) Να είναι ικανός να προστατεύει και να προασπίζεται με λόγια και μεέργα την θρησκεία σε κάθε καιρό, τόπο και περίσταση 69. Πέρα από τα προσόντα αυτά, απαραίτητο είναι ο υποψήφιος για τον Πατριαρχικό Θρόνο να έχει την Τουρκική υπηκοότητα (και να ποιμαίνει Μητρόπολη εντός της Τουρκίας. Ο εν λόγω περιορισμός εισήχθηκε με την υπ αριθμόν 1092 απόφαση (tezkere) του Νομάρχη Κωνσταντινούπολης, που εκδόθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 1923 70. Ορίζει πως «κατά τας διεξαχθησομένας εν Τουρκία πνευματικάς και θρησκευτικάς εκλογας, οι εκλογείς ώσιν υπήκοοι Τούρκοι και έχωσι καθήκοντα πνευματικά εντός της Τουρκίας κατά την εκλογήν. Τοδε εκλεγησόμενον πρόσωπον έχη τα αυτά προσόντα» 71. Ο τεζκερές αυτός εφαρμόσθηκε τόσο κατά την εκλογή του Πατριάρχη Δημητρίου, το έτος 1972, όσο και κατά την εκλογή του σημερινού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, το έτος 1991.Εξαίρεση αποτέλεσε ο Πατριάρχης Αθηναγόρας, ο από Βορείου και Νοτίου Αμερικής, ο οποίος είχε την αμερικάνικη υπηκοότητα και έλαβε την τουρκική κατά το ταξίδι προς την Τουρκία, μετά από παρέμβαση του Αμερικάνου Προέδρου Χ. Τρούμαν 72. 64 Καν. 11 ος Νεοκαισάρειας,NJ 123 c. 13 (564), NJ 137 c.2 (565), καν. 14 ος Πενθέκτης,βλ Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλή, Σύνταγμα. τ. Β, σελ. 337. Πβλ. Α. Χριστοφιλόπουλος, Θέματα, σελ 30επ, Γ. Γκαβαρδίνας, Πενθέκτη, σελ. 159-161, Σ. Τρωϊάνος- Γ. Πουλής, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 364 65 Μέρος Β Κεφ. Β, άρθρο Α ΓΚ. 66 Μέρος Β Κεφ. Β, άρθρο Β ΓΚ. 67 Βλ. και Μ. Σακελαρόπουλος,Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, σελ. 178-179. 68 Μέρος Α Κεφ. Β, άρθρο Α ΓΚ. 69 Μέρος Β Κεφ. Β, άρθρο Β ΓΚ. 70 Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 96, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 31, Σ. Τρωϊάνος, Οργάνωση Εκκλησιών, σελ. 50. 71 Ι. Κονιδάρης, Ιδιαίτερα Εκκλησιαστικά Καθεστώτα, σελ. 36. 72 Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 96, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 31, Σ. Τρωϊάνος, Οργάνωση Εκκλησιών, σελ. 50, Ι. Κονιδάρης, Ιδιαίτερα Εκκλησιαστικά Καθεστώτα, σελ. 36επ. 16

Το έτος 1970, εκδόθηκε οδηγία (talimat) του Νομάρχη Κωνσταντινουπόλεως, η οποία συνοψίζει τα όσα δέον όπως διέπουν την εκλογή του Οικουμενικού Πατριάρχη σε εννέα άρθρα. Μεταξύ των όρων που περιλαμβάνονται στην οδηγία αυτή, περιλαμβάνεται η υποχρέωση των υποψηφίων να είναι Τούρκοι υπήκοοι, το δικαίωμα της Νομαρχίας Κωνσταντινουπόλεως να διαγράψει από τον πίνακα των υποψηφίων όσους κρίνει «μη κατάλληλους» για το αξίωμα, την υποχρέωση η εκλογή να λάβει χώρα ενώπιον συμβολαιογράφου, τέλος δε και τη δυνατότητα της Νομαρχίας σε περίπτωση μη συμμορφώσεως προς τις διατάξεις του Κανονισμού αυτού, να διορίσει αυτεπαγγέλτως (sic) ως Πατριάρχη έναν από τους Μητροπολίτες που έχουν τα προσόντα να είναι υποψήφιοι. Η οδηγία αυτή χρησιμοποιήθηκε για την εκλογή των Πατριαρχών Δημητρίου και Βαρθολομαίου το 1972 και 1991 αντίστοιχα 73. Η οδηγία αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μετεξέλιξη του Μέρους Α Κεφ. Β. άρθρο Γ των Γενικών Κανονισμών, που όριζε πως ο υποψήφιος για τον Πατριαρχικό Θρόνο όφειλε να χαίρει της πλήρης εμπιστοσύνης της Τουρκικής Κυβέρνησης. 1.5 Εκλογή Πατριάρχη Σε περίπτωση χηρείας του Οικουμενικού Θρόνου, η Ενδημούσα Σύνοδος εκλέγει έναν από τους παρόντες Μητροπολίτες ως Τοποτηρητή. Ο Πατριάρχης εκλέγεται από την Ενδημούσα Ιερά Σύνοδο, δηλαδή, από τους εν ενεργεία Μητροπολίτες που ενδημούν στην έδρα του Πατριαρχείου κατά την ημερομηνία της Πατριαρχικής εκλογής. Παλαιότερα, στην Ενδημούσα Σύνοδο στέλνονταν το λεγόμενο «σύμψηφον», η επιστολή δηλαδή που περιείχε την συμφωνία των Αρχιερέων του Πατριαρχείου του εξωτερικού με την ψήφο των ενδημούντων Αρχιερέων 74. Πλέον όμως η εκλογή γίνεται μόνο από τους ενδημούντες στην Κωνσταντινούπολη εν ενεργεία Μητροπολίτες 75. Μετά την χηρεία του Πατριαρχικού Θρόνου, τριμελής επιτροπή της Ενδημούσας Συνόδου, επισκέπτεται τον Νομάρχη Κωνσταντινουπόλεως και του εγχειρίζει τον κατάλογο με τους υποψηφίους Μητροπολίτες για τον Πατριαρχικό Θρόνο. Μετά την έγκριση του καταλόγου από τον Νομάρχη, και την τυχόν διαγραφή ορισμένων ονομάτων από αυτόν, η Ενδημούσα Σύνοδος καταρτίζει το τριπρόσωπο δελτίο και στην συνέχεια με απόλυτη πλειοψηφία εκλεγει τον έναν από τους τρεις υποψηφίους ως νέο Πατριάρχη. Μετά την εκλογή ακολουθεί η εκκλησιαστική εγκαθίδρυση ή ενθρόνιση, η οποία τελείται σύμφωνα με το κανονικό δίκαιο. Λόγω του χωρισμού Κράτους- Εκκλησίας στην Τουρκία, την εκκλησιαστική εγκατάσταση δεν ακολουθεί πολιτική εγκατάσταση, όπως γινόταν παλαιότερα με τα βεράτια που εκδίδονταν από τους Σουλτάνους 76. 73 Ιδιαίτερα Εκκλησιαστικά Καθεστώτα, σελ. 37. 74 Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 96, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 31, Σ. Τρωϊάνος, Οργάνωση Εκκλησιών, σελ. 50. 75 Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ. 140. 76 Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 96, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 31. 17

1.6 Εκλογή Μητροπολιτών Οι Μητροπολίτες του κλίματος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως εκλέγονται από την Ιερά Σύνοδο του Πατριαρχείου, με βάση τους Ιερούς Κανόνες, με εξαίρεση την Εκκλησία της Κρήτης, στην οποία οι οποίοι εκλέγονται από την οικεία Επισκοπική Σύνοδο, με βάση τις διατάξεις του Καταστατικού της Χάρτη 77.Με την απόφαση της Ενδημούσας Συνόδου του 1959 αποφασίστηκε ότι η Ιερά Σύνοδος θα αποτελείται από 12 Αρχιερείς, με ετήσια θητεία, ενώ θα εναλλάσσονται ανά έξι ανά εξάμηνο. Με την απόφαση της Ενδημούσας Συνόδου του 1946 αποφασίσθηκε ότι στην Ιερά Σύνοδο μπορούν να μετέχουν μόνο εν ενεργεία Μητροπολίτες που έχουν επαρχίες στην Τουρκία και είναι Τούρκοι υπήκοοι. Με την Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη του 1957 η Ιερά Σύνοδος έγινε μόνιμη και συνεχής 78. Στις 18 Φεβρουαρίου 2004 η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, μετά από πρόταση του Οικουμενικού Πατριάρχη, αποφάσισε να συμμετέχουν κάθε φορά έξι Ιεράρχες του Θρόνου που δεν διαθέτουν την τουρκική υπηκοότητα και διαποιμαίνουν Μητροπόλεις εκτός της Τουρκίας, σε μια προσπάθεια να αποκατασταθεί η κανονική τάξη, που είχε διασαλευθεί εξαιτίας των κρατικών περιορισμών που είχαν επιβληθεί 79. Πέρα από τουςμητροπολίτες Χαλκηδόνος, Δέρκων Πριγκιποννήσων και Ίμβρου και Τενέδου, οι εντός της Τουρκίας Μητροπολίτες θεωρούνται εν ενεργεία, παρότι μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών δεν έχει μείνει ποίμνιο στις εκκλησιαστικές Επαρχίες τους 80. Σε περίπτωση χηρείας Μητροπολιτικού Θρόνου και μέχρι την αναπλήρωση του, η Μητρόπολη διοικείται από έναν Πατριαρχικό Επίτροπο που ορίζεται ειδικά από το Οικουμενικό Πατριαρχείο 81. Η Ιερά Σύνοδος των Μητροπολιτών, με προτροπή και άδεια του Πατριάρχη, εγγράφει σε κατάστιχο όλους όσους έχουν τα απαιτούμενα προσόντα. Στην συνέχεια καταρτίζει τριπρόσωπο δελτίο και έπειτα εκλέγει τον έναν από αυτούς. Μεταξύ αυτών που έχουν τα ίδια προσόντα, προτιμώνται αυτοί που περισσότερες και πιστότερες εκδουλεύσεις 82. Από την Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείο εκλέγεται επίσης και ο Αρχιεπίσκοπος 77 Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 103, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 35, Π. Ροδόπουλος, Κανονικό Δίκαιο, σελ. 207, Ι. Κονιδάρης, Ιδιαίτερα Εκκλησιαστικά Καθεστώτα, σελ. 34, Κ. Παπαγεωργίου, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 197επ, Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ. 141. 78 Με την απόφαση της Ενδημούσας Συνόδου του 1959 αποφασίστηκε ότι η Ιερά Σύνοδος θα αποτελείται από 12 Αρχιερείς, με ετήσια θητεία, ενώ θα εναλλάσσονται ανά έξι ανά εξάμηνο. Με την απόφαση της Ενδημούσας Συνόδου του 1946 αποφασίσθηκε ότι στην Ιερά Σύνοδο μπορούν να μετέχουν μόνο εν ενεργεία Μητροπολίτες που έχουν επαρχίες στην Τουρκία και είναι Τούρκοι υπήκοοι. Με την Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη του 1957 η Ιερά Σύνοδος έγινε μόνιμη και συνεχής. Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 97, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 32, Σ. Τρωϊάνος, Οργάνωση Εκκλησιών, σελ. 50. 79 Ι. Κονιδάρης, Ιδιαίτερα Εκκλησιαστικά Καθεστώτα, σελ. 34, Κ. Παπαγεωργίου, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, σελ. 198. 80 Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 99, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 33, Σ. Τρωϊάνος, Οργάνωση Εκκλησιών, σελ. 45,50, Ι. Κονιδάρης, Ιδιαίτερα Εκκλησιαστικά Καθεστώτα, σελ. 13 81 Βλ. άρθρο 3 11 ΚΧ Μητρόπολης Γερμανίας, άρθρο 13 ΚΧ Αρχιεπισκοπής Αμερικής. 82 Μέρος Β Κεφ. Β. άρθρο Δ ΓΚ 18

Ρεβάλης και πάσης Εσθονίας 83 και ο Αρχιεπίσκοπος Κρήτης. Μετά την εκλογή ακολουθεί η «πρόβλησις» και η εγκατάσταση του νέου Μητροπολίτη στον Θρόνο του 84. Ως εν ενεργεία Μητροπολίτες του Οικουμενικού Πατριαρχείου θεωρούνται οι Μητροπολίτες της Εκκλησίας της Κρήτης, των Νέων Χωρών και των Δωδεκανήσων 85. 1.7 Βοηθοί Αρχιερείς Στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως δεν υπάρχουν πλέον επαρχιούχοι Επίσκοποι (εξαίρεση αποτελεί η αυτόνομη Αρχιεπισκοπή Φιλανδίας, στην οποία συναντάται ο θεσμός του εν ενεργεία Επισκόπου). Όλοι οι Επίσκοποι είναι Τιτουλάριοι, βοηθοί του Πατριάρχη, των Αρχιεπισκόπων και των Μητροπολιτών. Συναντάται επίσης ο θεσμός των Τιτουλάριων Μητροπολιτών 86. Οι Βοηθοί Επίσκοποι εκλέγονται, εγκαθίστανται και ανακαλούνται από την Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου μετά από πρόταση του Πατριάρχη ή του οικείου Μητροπολίτη. Για την εκλογή στην θέση του Βοηθού Επισκόπου, οι υποψήφιοι οφείλουν να πληρούν τις κανονικές προϋποθέσεις 87. 83 Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ219-221. 84 Μ. Σακελαρόπουλος,Εκκλησιαστικόν Δίκαιον, σελ. 187-189. 85 Βλ. Ι. Κονιδάρης, Ιδιαίτερα Εκκλησιαστικά Καθεστώτα, σελ. 51-53. 86 Β. Σταυρίδης, Οικουμενικό Πατριαρχείο, σελ. 58-59,103,Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 34επ. 87 Βλ. άρθρο 4 1 ΚΧ Μητρόπολης Γερμανίας, άρθρο 15 ΚΧ Αμερικής. 19

2. Πατριαρχείο Αλεξανδρείας 2.1 Εισαγωγή Η Εκκλησία της Αλεξάνδρειας θεωρείται η αρχαιότερη Αποστολική, αφού φέρεται να ιδρύθηκε από τον Ευαγγελιστή Μάρκο, ο οποίος ήταν και ο πρώτος Επίσκοπός της (43-68) 88. Επί Επισκόπου Δημητρίου (189-231), ο Επίσκοπος Αλεξάνδρειας έλαβε τον τίτλο του Πατριάρχη, ενώ επί Επισκόπου Ηρακλά (231-247) προστέθηκαν και οι τίτλοι του Αρχιεπισκόπου και του Πάπα 89. Γρήγορα το Πατριαρχείο αναπτύχθηκε και στην σύνοδο που συγκάλεσε ο Πατριάρχης Αλέξανδρος (312-326), για την καταδίκη του Αρειανισμού, συμμετείχαν 100 Επίσκοποι 90. Η Αίγυπτος με τον 6 ο κανόνα της Α Οικουμενικής Συνόδους 91 ανακηρύχθηκε ιδιαίτερη εκκλησιαστική περιφέρεια υπό τον Επίσκοπο Αλεξανδρείας με δικαιοδοσία στην Αίγυπτο, στην Πεντάπολη και στην Λιβύη. Με τον 3 ο κανόνα της Β Οικουμενικής Συνόδου (381), που επικυρώθηκε και με τον 36 ο κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου, της αναγνωρίστηκε η δεύτερη, μετά το Οικουμενικό Πατριαρχείο τιμητική θέση, μεταξύ των Πρεσβυγενών Πατριαρχικών Θρόνων 92. Το 451 με την Δ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας, επήλθε διάσπαση στους κόλπους της Εκκλησίας, με τους Κόπτες-Μονοφυσίτες, που αποτελούσαν την πλειοψηφία των πιστών να αποχωρούν από την Εκκλησίας, στην οποία έμειναν οι «Μελχίτες», οι πιστοί δηλαδή στο δόγμα της Χαλκηδόνας 93. Στην δικαιοδοσία του ανήκε «πάσαν γην Αιγύπτου, Πεντάπολις, Λιβύην, και Αιθιοπίαν» 94. Τις παραμονές της Αραβικής κατάληψης, το Πατριαρχείο αποτελούνταν από 22 Μητροπόλεις, 19 Αρχιεπισκοπές και 237 Επισκοπές 95. Το συγκεντρωτικό σύστημα που ίσχυε στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, έδινε το δικαίωμα στον Πάπα και Πατριάρχη της Αλεξάνδρειας να χειροτονεί όλους ανεξαιρέτως τους Επισκόπους της δικαιοδοσίας του 96. Μετά την κατάληψη της Αιγύπτου από τους Άραβες το 641, το Πατριαρχείο βρέθηκε σε δυσμενή θέση, καθώς έμεινε χωρίς ποίμνιο και ναούς, καθώς όσοι πιστοί έμειναν ζωντανοί προσχώρησαν στους Κόπτες. Από τον 651 έως το 727 δεν 88 Π. Τζουμέρκας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 13. 89 Γ. Σκαλιέρης, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ.7, Π. Τζουμέρκας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 15. 90 Γ. Σκαλιέρης, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 7. Για τις εκκλησιαστικές επαρχίες του Πατριαρχείου κατά την βυζαντινή περίοδο βλ. οπ σελ. 18-36. Χ. Παπαδόπουλου, Εκκλησία Αλεξανδρείας, σελ. 170, Μητρ. Νουβίας Άνθιμος, Κυριαρχική Εξουσία, σελ. 99. 91 Καν. 28 ος Δ Οικ. Συν: «Τὰἀρχαῖα ἔθη κρατείτω, τὰἐν Αἰγύπτῳ, καὶ Λιβύῃ καὶ Πενταπόλει, ὥστε τὸν ἐν Ἀλεξανδρείᾳἐπίσκοπον πάντων τούτων ἔχειν τὴν ἐξουσίαν», Βλ. Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλή, Σύνταγμα. τ. Β, σελ, 280επ. Πβλ Ι. Πηλιλής, Οφφίκια, σελ. 178 92 Καν. 3 ος Β Οικ. Συνόδου, Καν. 36 ος Πενθέκτης, Γ.Ραλλης-Μ. Ποτλής, τ. β, σελ. 387, Β. Φειδάς, Πενταρχία,σελ.219-229, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 41, Π. Τζουμέρκας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 14. 93 Π. Τζουμέρκας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 20. 94 Γ. Σκαλιέρης, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 9. 95 Γ. Σκαλιέρης, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 9-17. 96 Π. Τζουμέρκας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 16. 20

αναφέρεται καν Πατριάρχης 97. Επί έντεκα αιώνες η Εκκλησία της Αλεξάνδρειας φυτοζωούσε, διοικούμενη πότε από του σύνεγγυς και πότε από μακρόθεν, μόνο από Πατριάρχες, χωρίς Επισκόπους, οι οποίοι εκλέγονταν από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, ενώ συχνά διέμεναν και εκεί για αρκετά διαστήματα 98. Κατά τους αιώνες που ακολούθησαν έγιναν πολλές προσπάθειες για ανασυγκρότηση του Πατριαρχείου, χωρίς όμως να έχουν κάποιο αποτέλεσμα. Μόλις κατά τον 18 ο αιώνα, με την ίδρυση της δυναστείας του Μωχάμετ Άλη, που κυβέρνησε την Αίγυπτο για πάνω από 100 χρόνια και την δημιουργία Ελληνικών παροικιών στην Αίγυπτο, ο Πατριάρχης άρχισε να διαμένει μόνιμα στην Αίγυπτο και να αναπτύσσεται το Πατριαρχείο 99. Ο Πατριάρχης Σωφρόνιος Δ (1870-1899) ήταν ο πρώτος Πατριάρχης που χειροτόνησε Μητροπολίτη, αλλά ο Φώτιος Α ήταν αυτός που προχώρησε σε μαζικές χειροτονίες 100. Ο Μελέτιος Μεταξάκης (1926-1935), ήταν αυτός που έθεσε τα θεμέλια για την αναδιοργάνωση του Πατριαρχείου. Με πλούσιο έργο, τόσο σε επίπεδο διοικητικής οργάνωσης, με την σύνταξη και ψήφιση κανονισμών, όσο και με τη δημιουργία ιδρυμάτων έθεσε τις βάσεις για το επόμενο στάδιο που ήταν η επέκταση της δικαιοδοσίας του Πατριαρχείου σε όλη την Αφρική, και ήταν ο πρώτος που ονομάστηκε «Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας και πάσης γής Αφρικής» 101. 2.2 Προηγούμενο δίκαιο Η εκλογή του Πατριάρχη και των Αρχιερέων μέχρι την κατάληψη της Αιγύπτου από τους Άραβες γινόταν με βάση τους Ιερούς κανόνες. Μετά όμως την επικράτηση των Αράβων και των εξισλαμισμούς που έγιναν το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση. Στην ίδιο άθλια θέση βρισκόταν και επί Τουρκοκρατίας. Ο Πατριάρχης ήταν στην ουσία ο μόνος Αρχιερέας που υπήρχε και εκλέγονταν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η άνοδος των ελληνικών κοινοτήτων στην Αίγυπτο είχε ως αποτέλεσμα σταδιακά να αποκτήσουν αρμοδιότητα και οι κοινότητες στην Εκλογή του Πατριάρχη. Το 1874 ψηφίζεται σχετικός «Κανονισμός περί εκλογής Πατριάρχου Αλεξανδρείας», ο οποίος όμως δεν εφαρμόστηκε ενώ η εκλογή του Πατριάρχη Σωφρόνιου έγινε με βάση το μη κυρωθέν επίσημα «Κανονιστικόν Διάγραμμα περί της εκλογής του Πατριάρχου Αλεξανδρείας». Τα δύο κείμενα ουσιαστικά δεν διέφεραν μεταξύ τους, δεδομένου ότι προέβλεπαν πως η εκλογή γινόταν με βάση την ψήφο κλήρου και λαού 102. Τον Νοέμβριο του 1899 επειδή δεν εφαρμόστηκε ο Κανονισμός του 1874, συντάχθηκε το «Κανονιστικό Διάταγμα», το οποίο αποτελούσαν δεκαέξι άρθρα, και 97 Π. Τζουμέρκας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 21. 98 Μητρ. Νουβίας Άνθιμος, Κυριαρχική Εξουσία, σελ. 133, Π. Τζουμέρκας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 23. 99 Π. Τζουμέρκας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 27. 100 Μητρ. Νουβίας Άνθιμος, Κυριαρχική Εξουσία, σελ. 133 επ, Π. Τζουμέρκας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 28. 101 Π. Τζουμέρκας, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 29-30. 102 Χ. Παπαδόπουλου, Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, σελ. 168, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 44, Σπ. Καλαμάκης, Οφφίκια του, σελ. 383, Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ. 144. 21

το οποίο χρησίμευσε ως βάση της εκλογής, αν και μη επικυρωμένο 103.Οι εκλογές που έγιναν με αυτόν τον τρόπο ανέδειξαν νέο Πατριάρχη Αλεξανδρείας τον Φώτιο Α (1899-1926), η εκλογή του οποίου εγκρίθηκε από τον Σουλτάνο το 1900, ενώ ο Πατριάρχης αναγκάστηκε να αποστείλει τις πρώτες του ειρηνικές επιστολές μόλις το 1901 104. Στις 27 Ιουνίου 1934, επί Μελετίου Μεταξάκη (1926-1935) εκδόθηκε η «Διάταξις περί Εκλογής του Πατριάρχου» 105. Η «Διάταξις» όριζε με λεπτομέρειες ποιοι και πώς περιλαμβάνονται στον κατάλογο του εκλογικού σώματος, πώς προτείνονται οι υποψήφιοι για την Πατριαρχία, ποιοι μπορούν να είναι υποψήφιοι, πώς γίνεται η διαδικασία της εκλογής και πολλές ακόμα λεπτομέρειες 106. Η Διάταξη αποτελούνταν από 39 άρθρα. Στις 13 Μαΐου 1938, επί Νικολάου Ε (1936-1939) εκδόθηκε νέα «Διάταξις Πατριαρχική εν Συνόδω περί εκλογής Πατριάρχου», μετά από αντιδράσεις που υπήρξαν για την συμμετοχή στην εκλογή και των Συρορθοδόξων 107. Η Διάταξη αποτελούνταν από 37 άρθρα 108. Με βάση αυτή, η εκλογή του Πατριάρχη γινόταν από μια Εκλογική Συνέλευση που αποτελούνταν από 108 το πολύ μέλη, που κατά το 1/3 αποτελούνταν από κληρικούς και κατά τα υπόλοιπα 2/3 από λαϊκούς 109. Βασική κατάργηση και τροποποίηση άρθρων Πατριαρχικής εν Συνόδω Διατάξεως εισάγεται από τον Πατριάρχη Νικόλαο Στ το φθινόπωρο του 1979 στην Αγία και Ιερά Σύνοδο. Σε αντίθεση με τις προηγούμενες Διατάξεις που οριζόταν πως ο υποψήφιος Πατριάρχης μπορούσε να ήταν από το Σώμα της Αγίας Ορθοδόξου Εκκλησίας και όφειλε να ήταν Αρχιερέας τουλάχιστον τρία έτη, με την τροποποίηση που γίνεται ο υποψήφιος Πατριάρχης όφειλε να προέρχεται από τους Αρχιερείς του Πατριαρχικού Θρόνου της Αλεξάνδρειας, αποκλειόμενης κάθε υποψηφιότητας Αρχιερέων από το εξωτερικό, το οποίο ήταν και σύμφωνο με τους Ιερούς κανόνες 110. Με την ίδια εισήγηση τροποποιήθηκε και το άρθρο 7 της Πατριαρχικής Διάταξης της 16 η Νοεμβρίου 1931 περί εκλογής Μητροπολιτών, που όριζε τα προσόντα των εκλέξιμων 111. 103 Χ. Παπαδόπουλου, Ιστορία της Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας, σελ 869, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 44, Σπ. Καλαμάκης, Οφφίκια, σελ. 383επ, Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ. 144. 104 Χ. Παπαδόπουλου, Ιστορία της Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας, σελ 869, Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 44, Σπ. Καλαμάκης, Οφφίκια, σελ. 384, Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ. 145. 105 Το κείμενο της Διάταξης δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στον Πάνταινο, 26(1934), 5 Ιουλίου, σελ. 421-439. Βλ. και Β Τζωρτζάτου, σελ.51-59, Σπ. Καλαμάκης, Οφφίκια, σελ. 426-436. 106 Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 45, Σπ. Καλαμάκης, Οφφίκια, σελ, 386, Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ. 145. 107 Το κείμενο της Διάταξης δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στον Πάνταινο31(1939), 5ης Ιανουαρίου 1939, με το οποίο γινόταν τροποποίηση της «Διάταξης περί εκλογής Πατριάρχη» της 13 ης Μαΐου 1938, σελ. 12. Βλ. και Β Τζωρτζάτος, σελ. 59-66, Σπ. Καλαμάκης, Οφφίκια, σελ. 437-445, 108 Σ. Τρωϊάνος, Οργάνωση Εκκλησιών, σελ. 55. 109 Βλ την κατανομή των εκλεκτόρων σε Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 66, Σ. Τρωϊάνος, Οργάνωση Εκκλησιών, σελ. 55. 110 Με την εισήγηση αυτή καταργήθηκαν τα άρθρα 24, 25 και 26 της Διάταξης του 1938, ενώ το άρθρο 28 τροποποιήθηκε. Βλ την εισήγηση του Πατριάρχη στο Πάνταινο, 72(1980),, τ. 1-2(Ιανουάριος-Φεβρουάριος), σελ. 5-6. Πβλ. Σ. Τρωϊάνος, Οργάνωση των Εκκλησιών, σελ.55-56, Σπ. Καλαμάκης, Οφφίκια, σελ, 388, Γ. Γκαβαρδίνας, Λαϊκοί, σελ. 147. 111 Για την Πατριαρχική Διάταξη της 16 ης Νοεμβρίου 1931 βλ. Β. Τζωρτζάτος, Θεσμοί, σελ. 74-76. 22