ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΜΙΣ ΒΑΝ ΝΤΕ ΡΟΕ. ΜΕΛΕΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ» ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΡΟΔΟΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2009

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια της διπλωματικής διατριβής του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών «Επιστήμες της Αγωγής Εκπαίδευση με Χρήση Νέων Τεχνολογιών» του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή κύριο Φιοραβάντε Βασίλειο για την υποστήριξή του. Ρόδος, Οκτώβριος 2009 Φραγκούλης Ιωάννης 2

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ... 5 Ιστορική εξέλιξη του Μοντερνισμού... 6 Κριτική του Μοντερνισμού... 10 ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ (MODERN ARCHITECTURE)... 13 Οι ρίζες της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής... 15 Η εδραίωση του αρχιτεκτονικού Μοντερνισμού... 16 Ρεύματα της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής... 19 Μεταμοντέρνα Αρχιτεκτονική ( Postmodern Architecture)... 22 ΛΟΥΝΤΒΙΧ ΜΙΣ ΒΑΝ ΝΤΕΡ ΡΟΕ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 23 Τα πρώτα χρόνια στη Γερμανία... 23 Η μετάβαση στην Αμερική... 32 Η επιστροφή στο Βερολίνο... 36 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ MIS VAN DER ROHE... 38 ΔΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ... 39 ΔΟΜΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΙΡΙΩΝ... 43 Πολυώροφα κτίρια σκελετού πλαισίου (high rise skeleton frame buildings)... 44 Κτίρια σκελετού πλαισίου χαμηλού ύψους (low rise skeleton frame buildings) 48 Μονώροφα κτίρια ανοικτής πρόσοψης (one storey clear span buildings)... 49 ΑΣΤΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ (URBAN SPACES)... 50 ΕΡΓΑ ΤΟΥ MIS VAN DER ROHE... 53 Η οικία Ριλ (1906 1907)... 53 Το μνημείο του Βίσμαρκ (1910, ανυλοποίητο)... 54 Η έπαυλη Κρέλλερ Μύλλερ (1912 1913, ανυλοποίητο)... 55 Τα Πέντε Σχέδια (1921 1924, Όλα ανυλοποίητα)... 56 Έκθεση «Η κατοικία»... 61 Οι οικίες Λάνγκε και Έστερς (1927 1930)... 63 Το περίπτερο της Βαρκελώνης (1928 1929)... 64 Η οικία Τούγκεντχατ (1928 1930)... 68 Ο διαγωνισμός για την Αλεξάντερπλατς (1929, ανυλοποίητο)... 69 Η επέκταση της Ράιχσμπανκ (1933, ανυλοποίητο)... 70 Το Ινστιτούτο Τεχνολογίας του Ιλλινόις... 71 Ενοιολογικά Σχέδια (1940 1954, όλα ανυλοποίητα)... 73 Η οικία Φάρνσγουερθ (1945 1951)... 75 Οι πολυκατοικίες του Lake Shore Drive (1948 1951)... 77 Crown Hall (1950 1956)... 78 To κτίριο Seagram (Seagram Building, 1954 1958)... 79 Το πάρκο Λαφαγιέτ (1955 1963)... 82 Νέα Εθνική Πινακοθήκη του Βερολίνου (1962 1968)... 83 Toronto Dominion Center, Τορόντο Καναδά (1963 1969)... 85 Πλατεία Mansion House και πύργος γραφείων (1697)... 86 ΚΡΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟΝ MIS VAN DER ROHE... 88 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ... 91 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα διπλωματική εργασία αναφέρεται στη ζωή και το έργο του διακεκριμένου Γερμανού αρχιτέκτονα Mies van der Rohe. Μέσα από τη βιογραφική αναφορά παρουσιάζονται τα σημαντικότερα γεγονότα που επηρρέασαν τη ζωή, το έργο, τις ιδέες, τη φιλοσοφία και τη σταδιοδρομία του στον παγκόσμιο αρχιτεκτονικό στίβο. Παράλληλα, παρατίθενται στο εισαγωγικό μέρος, στοιχεία για το ρεύμα του μοντερνισμού γενικότερα, καθώς και του αρχιτεκτονικού μοντερνισμού που υπηρέτησε ο Mis van der Rohe. The present diplomatic work is referred in the life and the work of distinguished German architect Mies van der Rohe. Through the biographical report they are presented the most considerable facts that affected the life, the work, the ideas, the philosophy and his career in the world architectural track. At the same time, in the introductive part, are mentioned elements for the current of modernism as well as architectural modernism that Mies van der Rohe served. 4

ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ Ο Μοντερνισμός, με την ευρύτερη έννοιά του περιγράφει ένα νέο τρόπο σκέψης, φιλοσοφίας και πρακτικής απέναντι στις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες μιας βιομηχανοποιημένης κοινωνίας (τέλη 18 ου αρχές 19 ου αιώνα) που εκμηδενίζει και υποβαθμίζει την ανθρώπινη ύπαρξη. Ορίζεται ως η τέχνη της ρήξης με το παρελθόν, με το ρεαλισμό, το νατουραλισμό, την παραδοσιακή τέχνη και το παραδοσιακό πνεύμα. Ο διεθνισμός του στυλ, της γλώσσας, της μορφής και της ιδεολογίας είναι κυρίαρχος. Ο βολουνταρισμός και ο ανθρωπισμός αναδεικνύονται σε καθοριστικά και σε κυρίαρχα, ηγεμονικά στοιχεία. Μέσα από την ανάπτυξη καινούριων, μοντέρνων αντιλήψεων και πρακτικών αναφορικά με τα χρώματα, το χώρο, το σχέδιο, το υλικό, την καλλιτεχνική γλώσσα γενικά, αλλά και ειδικά σε σχέση με την αντίστοιχη μορφή τέχνης (ποίηση, λογοτεχνία, μουσική, γλυπτική) θεμελιώνεται και αναπτύσσεται μια καινούρια ορθολογικότητα σε αντίθεση με το παραδοσιακό και κυρίαρχο ρεύμα. Προς αυτήν την κατεύθυνση σπουδαίο ρόλο έπαιξε ο συνεχής και αδιάκοπος πειραματισμός. Εικόνα 1: Hans Hoffman, The Gate (1959 1960) Ο μοντερνισμός είναι η τέχνη και γενικότερα η θεώρηση που συνδέεται στενά με την εμφάνιση των πρωτοποριών, φαινόμενο πρωτόγνωρο σε όλη την ιστορία που 5

εμφανίζεται για πρώτη φορά στις αρχές του αιώνα. Η εμφάνιση των πρωτοποριών είναι ένα καθαρά κοινωνικό φαινόμενο συνδεδεμένο με τις βαθιές αλλαγές της κοινωνίας στην περίοδο του ιμπεριαλισμού και των μονοπωλίων. Αποτελεί την έκφραση μιας αρνητικής θέσης και δυναμικής απέναντι σε αυτήν την καταστροφική μετατροπή για τον άνθρωπο, την κοινωνία και τη φύση γενικότερα. Έτσι, η κρίση των θεσμών και της κοινωνίας στη μεταδοτική της περίοδο στις αρχές του 19 ου αιώνα, δημιούργησαν τις προυποθέσεις του ιστορικού ξεπεράσματος της παραδοσιακής τέχνης. Αυτή ακριβώς η κρίση και η μεταδοτηκότητα έκαναν δυνατή τη θεμελίωση του μοντερνισμού σαν κοινωνικό και αισθητικό ρεύμα. Ωστόσο ο μοντερνισμός, παρόλου που επέκρινε το γενικότερο κοινωνικό σύστημα και τους θεσμούς, δεν εργάστηκε προς την κατεύθυνση της ανατροπής του, όπως έκανε ο ριζοσπαστικός μοντερνισμός. Εξέφραζε απλώς την ουτοπία του καπιταλιστικού συστήματος χωρίς όμως να εναντιώνεται σθεναρά στους κοινωνικά αλλοτριωτικούς του μηχανισμούς. Η σύνδεση του μοντερνισμού με τις κοινωνικές ουτοπίες σε σταθερή ανάπτυξη και διάδοση από τις αρχές του αιώνα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εδραίωσή του σαν σκέψη, φιλοσοφία και τέχνη. Αυτονομείται από την κατεστημένη πράξη και την κυρίαρχες ιδεολογίες και κυρίως από την ιδεολογία της τεχνολογικής προόδου. Ιστορική εξέλιξη του Μοντερνισμού Η εμφάνιση του Μοντερνισμού Το πρώτο μισό του 19 ου αιώνα η Ευρώπη σημαδεύτηκε από πολυάριθμους πολέμους και επαναστάσεις που είχαν ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ενός ρεύματος άρνησης και απόρριψης των παραδοσιακών κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών θεσμών. Έτσι, από το τη δεκατία του 1870 και μετά, αντιλήψεις σύμφωνα με τις οποίες η πρόοδος είναι πάντα ωφέλιμη για όλες τις εκφάνσεις του ατόμου άρχισαν να καταρρέουν. Συγγραφείς οπως ο Wagner και ο Ibsen προειδοποιούσαν ότι η ολοένα και επιταχυνόμενη πρόοδος της σύγχρονης εποχής θα οδηγήσει στην αποξένωση του ατόμου από το συνάνθρωπο και τις κοινωνικές αξίες. Ο Karl Marx πρωτοστατούσε την περίοδο εκείνη εναντίον του καπιταλιστικού συστήματος και υπερ της ελευθερίας της εργατικής τάξης. Ο Charles Darwin με τη θεωρία της εξέλιξης επέκρινε το 6

θρησκευτικό ολοκληρωτισμό της εποχής. Το γενικότερο ρεύμα που αναπτύχθηκε στις τάξεις της φιλοσοφίας και των υπολοίπων επιστημών του πνεύματος ήταν το γεγονός ότι η κοινωνία έπρεπε να αλλάξει καθώς δεν θα μπορούσε να προχωρήσει με τη μορφή που είχε. Εικόνα 2: Edouard Manet, Ο πρώτος μοντέρνος ζωγράφος Η εμφάνιση του Μοντερνισμού τοποθετείται χρονολογικά από τους ιστορικούς στα μέσα περίπου του 19 ου αιώνα και τοπολογικά στη Γαλλία με τα έργα των Baudelaire και του Emmanuel Kant στη φιλοσοφία, του Manet στη ζωγραφική και του Flaubert στη λογοτεχνία. Ο κριτικός τέχνης και ιστορικός Clement Greenberg αναφέρει τον Emmanuel Kant ως τον πρώτο πραγματικό μοντερνιστή. Αρχικά ο μοντερνισμός αποδίδονταν με τον ορο avant guard που σημαίνει καινοτομία, περιγράφοντας το πλήθος των κινημάτων που προσπαθούσαν να εναντιωθούν στο κατεστημένο, τους παραδοσιακούς θεσμούς και τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές. Η εδραίωση του Μοντερνισμού Στις αρχές του 20 ου αιώνα αρκετοί συγγραφείς, φιλόσοφοι και καλλιτέχνες ήρθαν σε οριστική ρήξη με τις παραδοσιακές δομές της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας και της μουσικής θέλοντας να εκφράσουν με τον τρόπο τους την εναντίωσή τους απέναντι στη βιομηχανική επανάσταση που τότε ήταν στο απογειό της. Το 1907 η ανάπτυξη του Κυβισμού σηματοδότησε την ρήξη με τα προηγούμενα ρεύματα και έθεσε τα θεμέλια για την ανάπτυξη του Μοντερνισμού. Ο Κυβισμός ήταν ένα Παριζιάνικο φαινόμενο, τάση στο οποίο η απλοποίηση της μορφής συνδέθηκε με την υπερβολή στην χρωματική απόδοση. Όμως με το ξέσπασμα του Α Παγκοσμίου Πολέμου το 7

1914 πολλοί καλλιτέχνες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη του μοντέρνου κινήματος, και που βρίσκονταν στο Μιλάνο, στο Μόναχο, στη Μόσχα, στο Βερολίνο, στη Βιέννη, στην Πράγα, στο Λονδίνο και αλλού άρχισαν να στρέφονται προς τοπικά και παραδοσιακά ενδιαφέροντα και πρακτικές. Έτσι προέκυψαν οι Φουτουριστές (Futurists) στην Ιταλία και στην Ρωσία, οι Εξπρεσιονιστές (Expressionists) στην Γερμανία, οι Βορτισιστές (Vorticists) στην Αγγλία ενώ υπήρχαν πολλοί καλλιτέχνες σε διάφορες περιοχές που ανέπτυσσαν μεμονωμένα το δικό τους τύπο τέχνης. Τα χρόνια του 1914 μέχρι το 1918 σημειώθηκε η γέννηση του Σουπερματισμού (Supermatism) και του Κονστρουκτιβισμού (Constructivism) στη Ρωσία καθώς και η επέκταση του κινήματος του κοσμοπολίτικου Dada στην Ζυρίχη, στο Βερολίνο και στην Νέα Υόρκη. Είναι θεμιτό να συνδέσουμε τον μοντερνισμό με την ανάπτυξη του παραδοσιακού decorum στον δυτικό πολιτισμό. Τα χαρακτηριστικά της τάσης αυτής έχουν να κάνουν με έντονα σχήματα, χρώματα και υλικά που σχηματίζουν ασυνήθιστους συνδυασμούς και ακανόνιστες ή υπερβολικές μορφές της φύσης με την σύνδεση ανάμεσα στα αντικείμενα και την οπτική πραγματικότητα να χάνεται. Έτσι, ένας πίνακας που απεικονίζει κάτι εντελώς αφηρημένο και ξένο προς τις αναπαραστάσεις της φύσης μπορεί να ενταχθεί στην κατηγορία της «μοντέρνας ζωγραφικής». Τα έργα τέχνης (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική) στα οποία εμφανίζονται οι παραπάνω ιδιότητες δημιουργήθηκαν από σημαντικούς καλλιτέχνες που εργάστηκαν σε αρκετές ευρωπαϊκές πόλεις την συγκεκριμένη περίοδο. Η Δεύτερη Γενιά (1930 1945) Από το 1930 και μετά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο μοντερνισμός εισέρχεται σε μια περίοδο κατά την οποία γίνεται επιτέλους δημοφιλής στον ευρύτερο κόσμο (popular period). Με την ολοένα και αυξανόμενη αστικοποίηση του πληθυσμού, ο μοντερνισμός άρχισε να θεωρείται πηγή ιδεών και αντιλήψεων για την αντιμετώπιση των προκλήσεων της εποχής. Το 1930 περιοδικά οπως το «The New Yorker Magazine» άρχισαν να δημοσιεύουν τις μοντέρνες ιδέες νεαρών διανοούμενων και συγγραφέων όπως της Dorothy Parker, του Robert Benchley, του James Thurber και άλλων. Είναι η περίοδος κατά την οποία ο μοντερνισμός εισέρχεται στην καθημερινή ζωή. Η καθιέρωση του ηλεκτρισμού, του τηλεφώνου και του αυτοκινήτου δημιούργησαν νέα δεδομένα στην καθημερινή ζωή. Έτσι οδηγούμασε σε μια νέα 8

κοινωνική οργάνωση που ευνοεί σε τελική ανάλυση την δημοτικότητα του μοντερνισμού. Την περίοδο εκείνη, ο μοντερνισμός άρχισε σιγά σιγά να αποκτά την αναγνώριση της ακαδημαικής κοινότητας σε πανεπιστήμια, ιδρύματα και σχολές τέχνης. Αυτό δεν βοήθησε μόνο στην περαιτέρω αναγνώριση και μαζικοποίησή του, αλλά στην ανάπτυξη μιας θεωρίας για την αυθυπαρξία και την αναγκαιότητα του μοντερνισμού (self conscious theory). Ο Μοντερνισμός μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο Κατά τη μεταπολεμική περίοδο, οι ευρωπαικές πρωτεύουσες προσπαθούσαν να συνέλθουν οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά. Στο Παρίσι που αποτελούσε το κέντρο όχι μόνο της ευρωπαικής αλλά και της παγκόσμιας κουλτούρας το κλίμα για την τέχνη ήταν καταστροφικό. Σημαντικοί μοντέρνοι καλλιτέχνες, ποιητές, συγγραφείς, συλλέκτες άφησαν την Ευρώπη και εγκαταστάθηκαν στη Νέα Υόρκη και στην Αμερική. Οι περισσότεροι από αυτούς που δεν έφυγεν πέθαναν. Λίγοι παρέμειναν στη Γαλλία και κατάφεραν να επιβιώσουν, όπως ο Pablo Picasso, o Henry Matisse, o Pierre Bonnard. Εικόνα 3: Henry Matisse, Γυναίκα με καπέλο (1905) Τη δεκαετία του 1950, άρχισε να αναπτύσσεται στην Νέα Υόρκη το κίνημα του εξπρεσιονισμού, ένα μοντέρνο κίνημα που βασίστικε στις ιδέες και τα μαθήματα των 9

Pablo Picasso, Henry Matisse, στον κυβισμό, τον υπερεαλισμό καθώς και στους Hans Hoffman και John Graham στην Αμερική. Κριτική του Μοντερνισμού Πολλές φορές ερχόμαστε αντιμέτωποι με το εξής παράδοξο: απ τη μία μεριά να θεωρούνται τα διάφορα έργα σαν ξεχωριστές μορφές της μοντέρνας τέχνης και από την άλλη μεριά τα ίδια έργα να παραμένουν ακατανόητα και μη ελκυστικά για την πλεοψηφία του κόσμου. Πως λοιπόν αυτή η δύσκολη, ακατανόητη και μη δημοφιλής τέχνη έπαιξε έναν τόσο ουσιώδη ρόλο στην πολιτισμική εικόνα της περιόδου στην οποία αναφερόμαστε; Παρόμοια ερωτήματα μπορούν να γίνουν αναφορικά με την μουσική, τη λογοτεχνία, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική των τελευταίων δεκαετιών του 20 ου αιώνα όπου παρόμοιες μοντέρνες τάσεις μπορούν να εντοπιστούν. Μελετώντας το Μοντερνισμό στην μουσική αναφέρουμε την ανάπτυξη του κλασικού ρυθμού και τόνου (classical armony and tonality) κατά το τελευταίο μισό του 19 ου αιώνα και την ανάπτυξη άτονων μορφών από συνθέτες της Βιεννέζικης Σχολής τα τελευταία έτη του 20 ου αιώνα. Ομοίως η μελέτη του Μοντερνισμού στην λογοτεχνία έχει να κάνει με την δουλεία των ποιητών των τελευταιών δεκαετιών του 20 ου αιώνα, που προέρχεται από συμβατικά μοτίβα ρυθμού και μέτρου ή από πεζογράφους των οποίων η αφήγηση σκοπεύει να ανατρέψει τα δεδομένα της αφήγησης. Τα έργα των καλλιτεχνών έχουν αναμφισβήτητα διαμορφώσει τον πολιτισμό της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου παρά το γεγονός ότι δεν κατάφεραν να γίνουν δημοφιλή στο ευρύ κοινό. Μια αύρα δυσκολίας ενυπάρχει, για παράδειγμα, στην μουσική του Igor Stravinsky και του Arnold Schoenberg, στην ποίηση του T.S. Eliot καθώς και στα μυθιστορήματα των Franz Kafka και James Joyce. Στηριζόμενοι σε αυτά τα γεγονότα θεωρούμε, τελικά, τον Μοντερνισμό σαν μια πολιτισμική επανάσταση του 20 ου αιώνα καθοδηγούμενη από ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις καθώς και πολιτικές ζημώσεις που περιλαμβάνουν την επιδίωξη αλλαγών σε διάφορα επίπεδα. Οι Φουτουριστές στην Ιταλία και οι Σουπερματιστές και 10

Κονστρουκτιβιστές στη Ρωσία είχαν ως στόχο με τα έργα τους αυτήν ακριβώς την κοινωνική και πολιτική αλλαγή. Η παραπάνω όμως θεώρηση του Μοντερνισμού είναι από μόνη της ανεπαρκής. Εντοπίζονται και δύο σημαντικά μειονεκτήματα: το πρώτο είναι ότι μας παρακινεί να σκεφτούμε την μοντέρνα τέχνη απλώς σαν μια αντίδραση απέναντι σε κοινωνικές συνθήκες και ιστορικά γεγονότα του 19 ου αιώνα κινδυνεύοντας έτσι να πέσουμε στην παγίδα να υποτιμήσουμε αυτή καθεαυτή την τέχνη που αναπτύχθηκε. Οι καλλιτέχνες είτε αντιδρούν σε ιστορικά γεγονότα και αλλαγές είτε όχι το αποτέλεσμα της δουλειάς τους είναι τέχνη, που τελικά ανεξαρτητοποιείται από τα γεγονότα και τις διεργασίες από τις οποίες προέκυψε. Έτσι ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά που αποδίδουν οι υποστηρικτές της μοντέρνας τέχνης είναι η ανεξαρτησία της από τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, συνθήκες και ανησυχίες. Εικόνα 4: Πάμπλο Πικάσο, Ο κιθαρίστας (1910) Το δεύτερο μειονέκτημα της θεώρησης αυτής είναι ότι μας παροτρύνει να θεωρήσουμε τον Μοντερνισμό σαν το πιο αντιπροσωπευτικό ρεύμα του 20 ου αιώνα απομονώνοντας τον από τα υπόλοιπα ρεύματα. Ο κίνδυνος εδώ είναι ότι μπορεί να θεωρήσουμε τον Μοντερνισμό σαν το απόλυτα επικρατόν πολιτισμικό ρεύμα ξεχνώντας ότι εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε ανάμεσα σε άλλα, παραμένοντας μια επιλογή ανάμεσα σε αυτά. Έτσι, το βασικότερο αντίπαλο ρεύμα των Μοντερνιστών ήταν οι Παραδοσιακοί καλλιτέχνες (Traditionalists). Ο Πάμπλο Πικάσο για 11

παράδειγμα, ήταν από τις ηγετικές μορφές της μοντέρνας τέχνης τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι σε αυτή τη χρονική περίοδο κατά την οποία παρήχθησαν ορισμένα από τα πιο σημαντικά έργα του, δεν βλέπουμε έργα του συντηρητισμού και του κλασσικισμού. Επομένως θα πρέπει να βλέπουμε τον Μοντερνισμό πάντα σε σχέση με προηγούμενες μορφές και ρεύματα καθώς η τέχνη σε μια δεδομένη στιγμή δεν είναι μια ξεκομμένη δομή αλλά μια εξελισσόμενη διαδικασία. Από τις δύο παραπάνω διαπιστώσεις το ότι θα πρέπει να αποφεύγουμε να θεωρούμε την μοντέρνα τέχνη μόνο ως αντίδραση ή σαν κάτι απομονωμένο από τα προηγούμενα ρεύματα μπορούμε να καταλήξουμε σε κάποια σημαντικά συμπεράσματα. Το πρώτο συμπέρασμα αναφέρεται στο γεγονός ότι η ανάπτυξη και εξέλιξη της τέχνης πραγματοποιείται πάντα σε συνδυασμό με προηγούμενα παραδοσιακά στοιχεία: ακόμα και ανάμεσα στα πιο καινοτόμα έργα του Μοντερνισμού βρίσκουμε αναφορές από προηγούμενα ρεύματα. Ο Joan Miro στη δουλειά του «Dutch Interior» (1928) εμπνεύστηκε από τον πίνακα του 17 ου αιώνα του Ολλανδού καλλιτέχνη Hentrick Sorgh που είχε δει σε ένα ταξίδι του στην Ολλανδία. Το δεύτερο συμπέρασμα που πρέπει να αποτυπώσουμε είναι ότι η αξία του Μοντερνισμού καθιερώνεται πρακτικά σαν ένα είδος σκόπιμης διαφοροποίησης από τα προηγούμενα ρεύματα, φόρμες και πρακτικές. Συνεπώς ο Μοντερνισμός μπορεί να θεωρηθεί σαν μια παραδοσιακή μορφή διατηρώντας όμως μια κριτική στάση απέναντι στο ευρύτερο παραδοσιακό πολιτισμικό πλαίσιο. Υπό αυτό το πρίσμα οι Μοντερνιστές αποποιούν τους εαυτούς τους από την υπάρχουσα φιλοσοφία του να βλέπεις και να απεικονίζεις τον κόσμο όπως είναι προσπαθώντας όμως να διατηρήσουν το μέτρο των παραδοσιακών ρευμάτων. Για τον χαρακτηρισμό ενός έργου ως μοντέρνου θα πρέπει από τη μία να εκφράσει κριτική απέναντι σε δεσμεύσεις και παραδοσιακές πρακτικές αλλά και από την άλλη να σχετίζεται με το ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο του πρόσφατου παρελθόντος. Με τον τρόπό αυτό εξηγείται το πώς είναι δυνατό τα μοντέρνα έργα να διατηρούν και να μεταφέρουν τις σημαντικές αξίες της τέχνης παρά το γεγονός ότι δεν είναι δημοφιλή στο ευρύ κοινό. Επίσης αυτό εξηγεί και το γεγονός ότι Μοντερνιστές καλλιτέχνες όπως οι Matisse και Rothko απομακρύνονται από νόρμες που χαρακτηρίζονται ως 12

μοντέρνες αντιτασσόμενοι με τον τρόπο αυτό στην μηχανοποίηση της παραγωγής και την επέκταση των καταναλωτικών αγαθών. 13

ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ (MODERN ARCHITECTURE) Μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, οι καλλιτεχνικές συνθήκες είχαν ωριμάσει αρκετά για να δεχθούν τη σαρωτική επέλαση του Μοντερνισμού σε όλες τις τέχνες, μεταξύ αυτών και στην αρχιτεκτονική. Η αμφισβήτηση των δομικών απόψεων, των τεχνικών και της γενικότερης επικρατούσας αισθητικής, προκάλεσε τη γενικευμένη αντίθεση σε όλες τις εκφράσεις της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.. Η συνολική αυτή κινητοποίηση έδρασε σε παγκόσμια κλίμακα και κατευθύνθηκε στη διαμόρφωση ενός πνεύματος παγκόσμιας ενότητας με σκοπό τη διαμόρφωση κοινών αρχιτεκτονικών στόχων. Εικόνα 5: Κτίριο Seagram, Νέα Υόρκη. Σύμβολο της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής Η μοντέρνα αισθητική προωθεί τη συσχέτιση τέχνης και χειροτεχνίας την οποία συμπληρώνει με την αντιστοιχία τέχνης και μηχανής. Η αποδοκιμασία του σύγχρονου βιομηχανικού κόσμου οδηγεί στον επαναπροσδιορισμό της σχέσης τέχνης και βιομηχανίας, άρα και τη σχέση ανθρώπου και μηχανής. Μέσα από τη δημιουργική σύλληψη και υιοθέτηση των σύγχρονων βιομηχανικών τεχνικών, η μοντέρνα αρχιτεκτονική αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της μαζικής παραγωγής και ανακαλύπτει την αισθητική αξία της μηχανής και του βιομηχανικού συμβολισμού 14

γενικότερα. (Μοντέρνα Αρχιτεκτονική Ιστορία Και Κριτική, Μετάφραση, Θ. Ανδρουλάκης, Μ. Παγκάλου, Θεμέλιο, Αθήνα 1987). Πιο συγκεκριμένα, ο όρος «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική» αποδίδεται σε μια σειρά από οικοδομικά μοτίβα, οικοδομικά στυλ (building styles) που φέρουν κοινά χαρακτηριστικά με κύρια την απλοποίηση της μορφής, την εξάλειψη του υπερβολικού διάκοσμου και την αυστηρότητα. Αυτό το οικοδομικό στυλ που έκανε την εμφάνισή του στις αρχές του 20 ου αιώνα, καθιερώθηκε μέχρι το 1940 ως το «Διεθνές Στυλ (International Style)» που κυριάρχησε για πολλές δεκαετίες στην κατασκευή κτιρίων μεγάλων εταιρειών, ινστιτούτων και πανεπιστημίων. Τα ακριβή χαρακτηριστικά και οι ρίζες της μοντέρνας αρχιτεκτονικής είναι ακόμα και σήμερα υπό διερεύνηση συζήτηση από τους κριτικούς και τους ιστορικούς τέχνης. Οι ρίζες της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής Ορισμένοι ιστορικοί, αποδίδουν την ανάπτυξη της μοντέρνας αρχιτεκτονικής σε κοινωνικά / πολιτικά ζητήματα που συνδέονται στενά και οδήγησαν στην ανάπτυξη του Μοντερνισμού. Το μοντέρνο στυλ είναι, κατά τη γνώμη τους, αποτέλεσμα κοινωνικών / πολιτικών αλλαγών και ανακατατάξεων. Άλλοι ιστορικοί, πάλι, θεωρούν την ανάπτυξη της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στενά συνδεδεμένη με την πρόοδο της μηχανικής και της τεχνολογίας κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση. Την περίοδο εκείνη έκαναν την εμφάνισή τους νέα οικοδομικά υλικά όπως σίδερο, ατσάλι και γυαλί. Η παρουσία αυτών των υλικών οδήγησε στην ανάπτυξη νέων οκοδομικών τεχνικών και μεθόδων. Ωστόσο, η φτωχή γνώση των ιδιοτήτων του σιδήρου και των άλλων υλικών οδήγησε στην κατάρρευση πολλών κατασκευών στις οποίες χρησιμοποιήθηκαν αρχικά, όπως ανεμόμυλοι. Το πρώτο παράδειγμα μιας συμπαγούς και ανθετικής κατασκευής από σίδηρο και γυαλί ήταν το «Crystal Palace» του Joseph Paxton που παρουσιάστηκε στη «Μεγάλη Έκθεση (Great Exhibition)» το 1851. Η καλύτερη, ίσως, κατασκευή ήταν ένας ουρανοξύστης από ατσάλι το 1890 στο Σικάγο από τους William Le Baron Jenney και Louis Sullivan. Άλλες κατασκευές της εποχής που υιοθέτησαν ατσάλι και γυαλί ως βασικά δομικά υλικά ήταν τα κτίρια Unity Temple του Frank Lloyd Wright στο Σικάγο, το 1906 και Second Goetheanum του Rudolf Steiner στην Ελβετία, το 1920. 15

Η εδραίωση του αρχιτεκτονικού Μοντερνισμού H ένωση Werkbund (The Deutsche Werkbund) Ένας σημαντικός οργανισμός που προώθησε σημαντικά την ιδέα του αρχιτεκτονικού Μοντερνισμού ήταν μια ένωση γερμανών αρχιτεκτόνων, σχεδιαστών, καλλιτεχνών και βιομηχάνων, η Deutscher Werkbund (German Work Federation). Ιδρύθηκε το 1907 στο Μόναχο με κύριο εμπνευστή τον Hermann Muthesius. Τα ιδρυτικά μέλη του ήταν δώδεκα μεταξύ των οποίων οι αρχιτέκτονες Peter Behrens, Theodor Fischer, Joseph Olbrich Bruno Paul και Richard Riemerschmid. Εικόνα 6: Αφίσα του Werkbund για την έκθεση της Κολωνίας το 1914 Σκοπός του Werkbund ήταν η προώθηση της προσπάθειας για ενοποίηση της τέχνης με τη μαζική βιομηχανική παραγωγή. Πιο συγκεκριμένα, στόχευε στην αναβάθμιση των προιόντων μαζικής παραγωγής παντρεύοντας τη μαζική παραγωγή με τη δημιουργικότητα, την τέχνη και το στυλ. Για να επιτευχθεί ο παραπάνω στόχος, τα μέλη του Werkbund αφοσιώθηκαν στη βελτιστοποίηση της εκπαίπαίδευσης αναφορικά με το σχεδιασμό και την παραγωγή αρχιτεκτονικών προιόντων. Η ένωση Werkbunk διοργάνωνε από το 1914 εκθέσεις οι οποίες έδωσαν ώθηση στη μοντέρνα αρχιτεκτονική ή αρχιτεκτονική της Νέας Εποχής (Neues Bauen), όπως αλλιώς ονομάζεται. Οι πιο επιτυχημένες από αυτές ήταν οι Model Factory (1914), Form Without Ornaments (1924) και The Apartment (1927). Εκτός όμως από τις εκθέσεις, η ένωση για να πετύχει το σκοπό της προχώρησε σε πολλές εκδόσεις βιβλίων και περιοδικών. Ανάμεσά τους, τα περιοδικά Werkbund News (1915 1919) και Die Form (1925 1934). 16

Η σχολή Bauhaus Η αρχιτεκτονική σχολή Bauhaus ιδρύθηκε από τον Βάλτερ Γκρόπιους και αναπτύχθηκε την περίοδο 1919 1933 στη Γερμανία. Το ύφος της σχολής Μπαουχάους επέδρασε καταλυτικά στην εξέλιξη της σύγχρονης τέχνης, ειδικότερα στους τομείς της αρχιτεκτονικής και του βιομηχανικού σχεδιασμού ενώ τα έργα που παράχθηκαν μέσα από τα εργαστήρια της σχολής έγιναν αντικείμενα εκτεταμένης αναπαραγωγής. Λειτούργησε σε τρεις διαφορετικές πόλεις της Γερμανίας, στη Βαϊμάρη (1919 25), στο Ντεσάου (1925 32) και στο Βερολίνο (1932 33), υπό την διεύθυνση των Βάλτερ Γκρόπιους (1919 28), Χάνες Μέγιερ (1928 30) και Μις βαν ντερ Ρόε (1930 33) αντίστοιχα. Οι αλλαγές στην έδρα και στην ηγεσία της συνδέονταν με αντίστοιχες διαφοροποιήσεις στην πολιτική της αλλά και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ύφους της. Εικόνα 7: Το κτίριο της Σχολής Bauhaus Βασικά χαρακτηριστικά του Μπαουχάους ήταν η απλότητα, η λειτουργικότητα και η χρηστικότητα, με ιδιαίτερη έμφαση σε γεωμετρικές φόρμες και στο χρώμα. Η σχολή Μπαουχάους απέρριπτε κάθε περιττό διακοσμητικό στοιχείο, θεωρώντας πως η ίδια η πρώτη ύλη περιέχει ένα είδος φυσικής και εγγενούς διακοσμητικής ικανότητας. Στόχος της σχολής Μπαουχάους ήταν η αναβάθμιση των προϊόντων μαζικής παραγωγής, όπως τα έπιπλα, αλλά και ολόκληρης της έννοιας της κατοικίας, αν και 17

τάχθηκε αντίθετη στην τάση πλήρους εμπορευματοποίησης, κρατώντας τους καθηγητές που δίδασκαν έξω από τα στενά πλαίσια της παραγωγής, προτρέποντάς τους να θεωρούν το έργο τους έκφραση δημιουργικότητας και τέχνης. Με αυτό τον τρόπο, το κίνημα του Μπαουχάους προσπάθησε να ενοποιήσει την έννοια της τέχνης με τη διαδικασία της παραγωγής, υποτάσσοντας παράλληλα τις κατασκευαστικές μηχανές μέσα στην ανθρώπινη δημιουργικότητα. Η σχολή αξιοποίησε την ανθρώπινη ατομική προσπάθεια στα πλαίσια μιας βιομηχανικής παραγωγής που στο παρελθόν ήταν απόλυτα τυποποιημένη. Το Διεθνές Στυλ Το 1932 διεξήχθη η Διεθνής Έκθεση Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής γνωστής και ως MOMA. Στην έκθεση αυτή ο αρχιτέκτονας Philip Johnson και ο συνάδελφός του Henry Russell Hitchcock ενοποίησαν διάφορα αρχιτεκτονικά ρεύματα καθιερώνοντας έτσι το λεγόμενο «Διεθνές Στυλ» (International Style). Οι αρχιτέκτονες που ακολούθησαν το «Διεθνές Στυλ» ήθελαν να σπάσουν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική σχεδιάζοντας απλά και λιτά κτίρια. Τα υλικά που χρησιμοποιούνταν κυρίως ήταν γυαλί και ατσάλι για την πρόσοψη και σίδερο και μπετόν για τα πατώματα και τις εσωτερικές κολόνες. Αυτό το στυλ εφαρμόστηκε ευρέως για την κατασκευή κτιρίων ινστιτούτων, εταιρειών και πανεπιστημίων ενώ ήταν η μόνη αποδεκτή σχεδιαστική λύση για την κατασκευή ουρανοξυστών από το 1932 μέχρι και το 1985. Σημαντικότερα κτίρια εκπρόσωποι του Διεθνούς Στυλ είναι το κτίριο των Ηνωμένων Εθνών στην Νέα Υόρκη ( Le Corbusier), και τα κτίρια Seagram και Dominion Center (Mies van der Rohe) καθώς και το κτίριο της Lever (Skidmore, Owings, and Merril). Επίσης ένα εξαιρετικό δείγμα εξωχικής κατοικίας αποτελεί το Lovell House (Richard Neutra) στο Λος Άντζελες. Οι επικριτές του Διεθνούς Στύλ (International Style) στην αρχιτεκτονική ισχυρίζονται ότι η απόλυτα ορθογώνια γεωμετρία των κατασκευών είναι απρόσωπη και ενάντια στην φύση του ανθρώπου. Ο Le Corbusier είχε περιγράψει τα μοντέρνα κτίρια σαν «μηχανές για κατοικία» αλλά οι άνθρωποι δεν είναι μηχανές και δεν θέλουν να ζουν σε μηχανές. Ακόμα και ο αρχιτέκτονας Philip Johnson είχε παραδεχθεί ότι είχε βαρεθεί τα «κουτιά». Πιο συγκεκριμένα η κριτική κατά του Μοντερνισμού ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του 1960 στηριζόμενη στο γεγονός ότι η Μοντέρνα 18

Αρχιτεκτονική ήταν παγκοσμιοποιημένη, αποστειρωμένη και χωρίς νόημα για τη φύση του ανθρώπου. Ρεύματα της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής Φανκσιοναλισμός ( Functionalism) Ο Φανκσιοναλισμός είναι η αρχή της μοντέρνας αρχιτεκτονικής σύμφωνα με την οποία οι αρχιτέκτονες πρέπέι να σχεδιάζουν ένα κτίριο βασιζόμενοι στον σκοπό του κτιρίου αυτού. Στις αρχές του 20 ου αιώνα ο αρχιτέκτονας Louis Sullivan με την φράση του «η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία (form follows function)» εξέφρασε την πεποίθηση του ότι ο χώρος, το μέγεθος, η διάταξη και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά κάθε κτιρίου θα πρέπει να καθοδηγούνται από το σκοπό λειτουργία του κτιρίου. Η αρχή είναι ότι: αν οι λειτουργικές ανάγκες ενός κτιρίου ικανοποιούνται, η αρχιτεκτονική ομορφιά του είναι δεδομένη. Η θέση του Φανκσιοναλισμού στην αρχιτεκτονική εντοπίζεται στη λεγόμενη Βιτρουβιανή τριάδα χρηστικότητα, λιτότητα και ομορφιά που θα πρέπει να χαρακτηρίζει κάθε αρχιτεκτονικό έργο. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930 ο Φανκσιοναλισμός άρχισε να θεωρείται πιο πολύ σαν μια αισθητική προσέγγιση παρά σαν ζήτημα σχεδιαστικής ακεραιότητας. Οι ρίζες της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής εντοπίζονται, όπως αναφέραμε και παραπάνω, στα έργα του Le Corbusier και του Mies van der Rohe. Και οι δύο ήταν φανκσιοναλιστές τουλάχιστον στο σημείο κατά το οποίο τα κτίρια τους αποτελούσαν απλοποιήσεις παλαιότερων στυλ. Το 1923 ο Mies van der Rohe ξεκίνησε την καριέρα του σχεδιάζοντας απλοποιημένα και λιτά κτίρια επιτυγχάνοντας έτσι την αρχή του Sullivan. 19

Φουτουρισμός (Futurist Architecture) Η Φουτουριστική Αρχιτεκτονική ξεκίνησε στις αρχές του 20 ου αιώνα σαν μια μορφή αρχιτεκτονικής που χαρακτηρίζεται από αντιιστορικισμό( anti historicism) και από μακρές οριζόντιες γραμμές που αντιπροσωπεύουν την ταχύτητα και την κίνηση. Το κίνημα θεμελιώθηκε από τον ποιητή Philippo Tommaso Marinetti στο πρώτο του μανιφέστο «Manifesto of Futurism» το 1909. Το κίνημα προσέλκυσε όχι μόνο ποιητές, μουσικούς και καλλιτέχνες αλλά επίσης και έναν αριθμό από αρχιτέκτονες ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Antonio Sant Elia, μετουσίωσε το φουτουριστικό όραμα σε αστική μορφή. Εικόνα 8: Η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, δείγμα φουτουριστικής αρχιτεκτονικής Εξπρεσιονισμός (Expressionist Architecture) Ο Εξπρεσιονισμός ήταν ένα αρχιτεκτονικό κίνημα που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα παράλληλα με τον Εξπρεσιονισμό στις εφαρμοσμένες τέχνες. Ο όρος «Εξπρεσιονιστική Αρχιτεκτονική» περιέγραφε αρχικά τις δραστηριότητες Γερμανών, Ολλανδών, Τσέχων και Δανών αρχιτεκτόνων από το 1910 μέχρι το 1924. Μεταγενέστεροι ορισμοί επέκτειναν τον όρο ενσωματώνοντας και τις χώρες της υπόλοιπης Ευρώπης από το 1905 και μετά. Σήμερα το νόημα του όρου έχει διευρυνθεί ακόμα περισσότερο και αναφέρεται χωρίς περιορισμό χρονολογίας και τοποθεσίας σε μια αρχιτεκτονική της οποίας τα κύρια χαρακτηριστικά είναι ασυμμετρία, ελευθερία, κατακερματισμός και έκφραση βίαιων συναισθημάτων. Το στυλ του Εξπρεσιονισμού χαρακτηρίζεται από την υιοθεσία νέων, ασυνήθιστων υλικών που άλλες φορές εμπνέεται από φυσικές βιομορφικές μορφές και άλλες από τις νέες τεχνικές δυνατότητες που προσφέρουν το τούβλο, το ατσάλι και το γυαλί. 20

Εικόνα 9: Ο Πύργος του Αινστάιν, Βερολίνο. Δείγμα Εξπρεσιονιστικής Αρχιτεκτονικής Το Διεθνές Στυλ (International Style) Το Διεθνές Στυλ ήταν ένα σημαντικό αρχιτεκτονικό ρεύμα του 1920 1930. Ο όρος αναφέρεται συνήθως σε κτίρια και αρχιτέκτονες των μεταγενέστερων δεκαετιών του Μοντερνισμού πριν τον Β Παγκόσμιο πόλεμο. Ο όρος προέρχεται από το όνομα ενός βιβλίου από τους Henry Russell Hitchcock και Philip Johnson οι οποίοι αναγνώρισαν, κατηγοριοποίησαν και επέκτειναν κοινά χαρακτηριστικά του Μοντερνισμού σε όλο το κόσμο. Οι βασικές σχεδιαστικές αρχές του Διεθνούς Στύλ αποτελούν, επομένως, κομμάτι του Μοντερνισμού. Περίπου στο 1900 ένας αριθμός αρχιτεκτόνων ξεκίνησαν να πειραμματίζονται με νέες αρχιτεκτονικές λύσεις για την ενοποίηση του παραδοσιακού με τις νέες κοινωνικές και τεχνολογικές δυνατότητες. Η δουλειά των Victor Horta και Henry van de Velde, Antoni Gaudi, Otto Wagner μπορεί να θεωρηθεί σαν μάχη μεταξύ του παλιού και του νέου. 21

Μεταμοντέρνα Αρχιτεκτονική ( Postmodern Architecture) Η Μεταμοντέρνα Αρχιτεκτονική ήταν ένα διεθνές ρεύμα του οποίου τα πρώτα δείγματα χρονολογούνται από το 1950 συνεχίζοντας να επηρρεάζει την αρχιτεκτονική μέχρι τις μέρες μας. Ο Μεταμοντερνισμός στην αρχιτεκτονική διακατέχεται από την επιστροφή του διακόσμου ως απάντηση στον φορμαλισμό του Διεθνούς Στυλ του Μοντερνισμού: τα λειτουργικά και φορμαλιστικά σχήματα και δομές του μοντερνισμού αντικαθιστώνται από ποικίλες αισθητικές. Η Μεταμοντέρνα Αρχιτεκτονική περιγράφεται επίσης ως νεοεκλεκτική (neoeclectic) όπου η αναφορά και ο διάκοσμος επιστρέφουν στην πρόσοψη αντικαθιστώντας τα λιτά μοντέρνα στυλ. Αυτός ο εκλεκτικισμός συχνά συνδυάζεται με την χρήση μη ορθογώνιων γωνιών και ασυνήθιστων επιφανειών. Οι μοντερνιστές αρχιτέκτονες χαρακτηρίζουν τα μοντέρνα κτίρια ως έχοντα έλλειψη λιτότητας. Αντίθετα, η μεταμοντερνιστές αρχιτέκτονες βλέπουν τα μοντέρνα κτίρια ως άψυχα και μονότονα. Αυτή η απόκλιση των ιδεών οφείλεται στην διαφοροποίηση των στόχων τους: ο μοντερνισμός στοχεύει στην ελάχιστη χρήση υλικών καιθώς και στην απουσία διακόσμου ενώ ο μεταμοντερνισμός απορρίπτει τους αυστηρούς κανόνες που θέτουν οι μοντερνιστές και αναζητά την υπέρβαση αναφορικά με την χρήση κατασκευαστικών τεχνικών και στυλιστικών αναφορών. 22

ΛΟΥΝΤΒΙΧ ΜΙΣ ΒΑΝ ΝΤΕΡ ΡΟΕ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Τα πρώτα χρόνια στη Γερμανία Ο Λούντβιχ Μις βαν ντερ Ρόε άφησε πίσω του σημαντικό σώμα έργων, οικοδομημένων ή ανυλοποίητων, από το οποίο αναδύεται με σαφήνεια μια σύγχρονη θεωρία της αρχιτεκτονικής. Τα κτίριά του αποτελούν μελετημένες, σαφείς απαντήσεις στις αρχιτεκτονικές προκλήσεις του 20 ου αιώνα. Η παραγωγή του, ιδίως κατά το δεύτερο μισό της σταδιοδρομίας του αποκαλύπτει ένα εξαιρετικά προηγμένο σύνολο λύσεων για τα αρχιτεκτονικά προβλήματα της βιομηχανικής εποχής. Τα πολυόροφα κτίρια του Μις είναι πολλά, αλλά οι κλώνοι τους είναι ακόμα περισσότεροι και απειλούν καμιά φορά να τα υποσκελίσουν. Το ίδιο συμβαίνει και με τα περίπτερά του τα οποία κοσμούν σημαντικά οικόπεδα σε πόλεις των δύο ηπείρων, ενώ οι μιμητές τους είναι ευρύτερα εξαπλωμένοι στα επιχειρηματικά πάρκα γύρω από τις πόλεις. Ανορθόδοξο ταλέντο από μια επαρχιακή πόλη μακριά από το κοσμοπολίτικο Βερολίνο, αφήσε τη σφραγίδα του χάρη στην ικανότητα και στη δύναμη του χαρακτήρα του, χωρίς τη βοήθεια του πλούτου ή της επίλεκτης εκπαίδευσης. Η σταδιοδρομία του Μις διαμορφώθηκε καθοριστικά από τα γεγονότα του 20 ου αιώνα. Η θέση που κατείχε στη γερμανική αρχιτεκτονικη σκηνή μέχρι το 1930 ήταν εντελώς διαφορετική από τη θέση του στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού μετά το 1938. Από τη στιγμή που πάτησε το πόδι του στο Σικάγο, ο Μις ήταν μια ανεπίσημη αυθεντία με τη φήμη ενός από τους πιο ταλαντούχους μοντέρνους αρχιτέκτονες της Ευρώπης. Σε όλη του τη ζωή παράμεινε απορροφημένος από ένα και μοναδικό έργο, να βρει λύσεις στα νέα αρχιτεκτονικά προβλήματα μιας βιομηχανικής εποχής. 23

Γεννήθηκε στις 27 Μαρτίου 1886 στο Άαχεν της Γερμανίας. Είναι το μικρότερο από τα πέντε παιδιά του Μίχαελ Μις και της Αμαλί Μις, το γένος Ρόε. Γιος λιθοδόμου, φοίτησε στο Καθεδρικό Σχολείο του Άαχεν ως το 1899. Αφού παρακολούθησε, έπειτα, μια τοπική τεχνική σχολή, πήγε μαθητευόμενος σε οικοδομές και ανέπτυξε τις δεξιότητές του στο ελεύθερο σχέδιο σε μια εταιρεία γύψινων διακοσμήσεων. Μέχρι να πάει στο Βερολίνο, ήξερε να σχεδιάζει σε φυσικό μέγεθος σε κάθετο σχεδιαστήριο, να χτίζει πλινθοδομή κα να λαξεύει την πέτρα. Ο σχεδιασμός και η κατασκευή ήταν εργασίες συνδυασμένες στην αρχική του εκπαίδευση και όχι διαχωρισμένες από την ολοένα και συχνότερη διάκριση μεταξύ αρχιτέκτονα και οικοδόμου. Σε αυτό συνέβαλε και ο μεσαιωνικός ιστός της γενέτειράς του, του Άαχεν, χάρη στα αρχιτεκτονήματα που είχαν χτιστεί πάνω από μια χιλιετία νωρίτερα, τον 8 ο αιώνα. Έτσι, ο Μις, έφυγε από το Άαχεν με βαθιά πίστη σε μια αρχιτεκτονική της μεγάλης διάρκειας, όπου η μορφή των κτιρίων είναι μακροπρόθεσμη συμβολική λειτουργία. Ο ίδιος ανέφερε χαρακτηριστικά: Εικόνα 10: Ο Mies van der Rohe στο Crown Hall, Σικάγο, 1956 «Θυμάμαι τον εαυτό μου να παρατηρεί τα κτίρια του Άαχεν. Είχα εντυπωσιαστεί καθώς ορισμένα από αυτά ήταν λιτά και με ξεκάθαρες γραμμές. Βρίσκονταν εκεί για χιλιετίες και εξακολουθούσαν να παραμένουν εντυπωσιακά. Δεν άνηκαν σε καμία εποχή. Αυτή ήταν η δύναμή τους. Όλα τα μεγάλα ρεύματα και στυλ έρχονταν και περνούσαν αλλά τα συγκεκριμένα κτίρια παρέμεναν εκεί χωρίς να χάσουν τον διαχρονικό χαρακτήρα τους». 24

Σε ηλικία 19 ετών, το 1905, μεταβαίνει στο Βερολίνο. Εκεί συνέχισε την εκπαίδευσή του αλλά με διαφορετικό πνεύμα. Ενώ εργαζόταν ως σχεδιαστής για τον αρχιτέκτονα Μπρούνο Πάουλ, σπούδασε από το 1906 έως το 1908 στη Σχολή Καλών και Εφαρμοσμένων Τεχνών και στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Το 1906 ο Joseph Popp, βοηθός της καλιτέχνιδας Emil Orlik στης οποίας το εργαστήριο σπούδαζε χαρακτική, τον σύστησε στη σύζυγο του καθηγητή φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου, Άλοις Ριλ. Το ζεύγος Ριλ έψαχνε για έναν νεαρό αρχιτέκτονα στον οποίο θα ανέθετε το σχεδιασμό της νέας τους κατοικίας προάστιο Νοιμπάμπελσμπεργκ του Πότσνταμ. Έτσι, ο Μις ανέλαβε την πρώτη του ανεξάρτητη εργασία, το σχεδιασμό της κατοικίας των Ριλ, σε ηλικία μόλις είκοσι ετών. Αυτό το πρώτο κτίριο του Μις, μια αξιοσημείωτα ώριμη δημιουργία για τα είκοσί του χρόνια, έλαβε θετικότατα σχόλια από τον αρχιτεκτονικό τύπο της εποχής εκείνης ο οποίος εκθείασε το ταλέντο του νεαρού αρχιτέκτονα αναφέροντας ότι έδωσε μαθήματα «ισορροπίας και συμμετρίας» στους μεγαλύτερους συναδέλφους του. Κατά τη διάρκεια του έργου, ο Μις έγινε φίλος με τον Ριλ, από τους μεγαλύτερους ειδικούς στον Νίτσε την επόχή εκείνη, ο οποίος άνοιξε έναν νέο κόσμο στο νεαρό τότε αρχιτέκτονα. Σύντομα ο Μις έγινε τακτικός προσκεκλημένος στο σπίτι των Ριλ, όπου γνώριζε εκπρόσωπους της πνευματικής ζωής του Βερολίνου όπως το βιομήχανο, συγγραφέα και πολιτικό Βάλτερ Ρατενάου, τον φιλόσοφο Έντουαρντ Σπράνγκερ και τον ιστορικό τέχνης Χάινριχ Βέλφιν. Εκεί ο Μις γνώρισε και της Άντα Μπρουν, την οποία νυμφεύθηκε το 1913. Εικόνα 11: Οικία Ριλ, Πότσναμ, Γερμανία 25

Η επιτυχία της ανάθεσης των Ριλ, η οποία ολοκληρώθηκε το 1907, άνοιξε το δρόμο για την πρόσληψη του Μις, το 1908, στο γραφείο του Πέτερ Μπέρενς, ένα από τα πιο σημαντικά αρχιτεκτονικά γραφεία της Ευρώπης την εποχή εκείνη. Ο Μπέρενς αποτέλεσε για τον Μις αλλά και για τους άλλους νεαρούς αρχιτέκτονες της εποχής εκείνης, όπως τον Γουόλτερ Γκρόπιους και τον Άδολφ Μέγερ, πρότυπο που κατάφερε να ενώσει την αρχιτεκτονική του Νίτσε με τη μοντέρνα αρχιτεκτονική. Ο Μις έλεγε ότι ο Μπέρενς του έμαθε τη σημασία της «Μεγάλης Φόρμας» με σημαντική επιρροή στο έργο του οπως θα δούμε παρακάτω. Μια άλλη σημαντική επιρροή για τον Μις θα γινόταν εμφανής στη δεκαετία του 1920, όταν ο Μις ανάλυσε τα γραπτά του Ολλανδού αρχιτέκτονα Χέντριχ Πέτρους Μπερλάχε. Ενώ ο Μπέρενς έβλεπε την αρχιτεκτονική και γενικότερα την τέχνη σαν μια εικόνα της βούλησης, της «βούλησης για ύφος», ο Μπερλάχε έβλεπε την αρχιτεκτονική σαν μια διεργασία ορθολογικής ανακάλυψης: όπως η φύση, έτσι και η τέχνη της αρχιτεκτονικής έπρεπε να ανακαλύπτει νέα πρωτότυπα και νέες οργανικές δομές. Έτσι, ενώ για τον Μπέρενς ο αρχιτέκτονας ήταν ένας θεικός δημιουργός με αποστολή τη δημιουργία μιας νέας μορφής, ήταν ο «μορφοδότης», για τον Μπερλάχε το καθήκον του αρχιτέκτονα είναι η δημιουργική ανεύρεση της μορφής. Ο ίδιος ο Μις, εκφράζοντας τις επιρροές που δέχθηκε και από τους δύο αρχιτέκτονες παραδέχθηκε σε όψιμη ηλικία: «Ο Μπέρενς μου έμαθε τη Μεγάλη Φόρμα, ο Μπερλάχε τη δομή». Το 1912 ο Μις άνοιξε το δικό του γραφείο στο Βερολίνο. Τον βοήθησε σε αυτό ο γάμος του με την Άντα Μπρουν το 1913. Ως κόρη εύπορου βιομηχάνου, η Άντα έιχε μια μικρή προσωπική περιουσία που προστάτευσε την οικογένειά του από την οικονομική ανασφάλεια τα πρώτα χρόνια της ανεξάρτητης σταδιοδρομίας του Μις. Καθώς διατηρούσε επαφές με τους καλλιτεχνικούς κύκλους του Βερολίνου, ο Μις συνέχιζε να χτίζει ιδιωτικές κατοικίες στα προάστια για ευκατάστατους πελάτες. Χαρακτηριστική είναι η ανάθεση του σχεδιασμού της οικιας ενός ευκατάστατου δικηγόρου του Hugo Perls στο Zehlendorf αλλά και η ανάθεση για το σχεδιασμό της έπαυλης Κρέλερ Μύλερ η οποία τελικά απορρίφηκε. Τα κτίρια αυτά συχνά είχαν νεοκλασσικό ρυθμό και έδειχναν ότι ο Μις είχε γνώση των ρευμάτων και των επιρροών που αναπτύχθηκαν πριν από τον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο. Μόνο μετά τον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο, στον οποίο ο Μις υπηρέτησε από το 1915 έως το 1918, άρχισε να αναπτύσσει μια νέα αρχιτεκτονική γλώσσα. 26

Το επαναστατικό Βερολίνο, στο οποίο ο Μις επέστρεψε μετά τον πόλεμο, κατακλύζονταν από ριζικές αλλαγές τόσο στον πολιτικό όσο και στον καλλιτεχνικό στίβο. Τη δεκαετία του 1920, η πόλη έγινε ένα από τα κέντρα της Ευρωπαικής πρωτοπορίας, όπου μια όλο και πιο διεθνής καλλιτεχνική σκηνή προσπαθούσε να δημιουργήσει μια νέα κοινωνία και ένα νέο πολίτη για την κοινωνία αυτή. Αν και συνέχιζε να χτίζει σύμφωνα με τις καθιερωμένες συμβάσεις, ο Μις άρχισε να ενδιαφέρεται όλο και περισσότερο για θεωρητικά ζητήματα της φύσης της αρχιτεκτονικής. Συμμετείχε στις συζητήσεις της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας και εντάχθηκε στην Ομάδα του Νοέμβρη (November Gruppe), μια ένωση ριζοσπαστών καλλιτεχνών. Συνεργάστηκε επίσης με τον καλλιτέχνη και κινηματογραφιστή Χανς Ρίχτερ στην έκδοση του πρωτοποριακού περιοδικού G. Το 1924 ο Μις δέχθηκε πρόταση να γίνει μέλος του Deutcher Werkbunk, μιας από τις ισχυρότερες οργανώσεις τυς νεότερης γερμανικής πολιτιστικής ζωής. Εικόνα 12: Εξώφυλλο του περιοδικού G (Ιούνιος 1924) με την πρόσοψη του Γυάλινου Ουρανοξύστη του Μις του 1922 Το 1921 ο Μις, διέλυσε το γάμο του με την Άντα, αν και δεν πήραν ποτέ διαζύγιο. Άλλαξε επίσης το όνομά του σε «Μις βαν ντερ Ρόε», για να εξουδετερώσει τις αρνητικές υποδηλώσεις της γερμανικής λέξης mies που σημαίνει άθλιος, σάπιος. Πρόσθεσε το σύμπλεγμα «βαν ντερ ρόε» αφενός ως προσαρμογή του επωνύμου της μητέρας του (Rohe) και αφετέρου προς απήχηση της γερμανικής λέξης roh που σημαίνει ωμός, ακατέργαστος. Η προσθήκη αυτή ίσως να παραπέμπει επίσης στη στοιχειώδη μορφή οικοδόμησης που επεδίωκε εκείνο τον καιρό ο Μις. Όπως πολλοί 27

άλλοι ευρωπαίοι διανοούμενοι έτσι και ο Μις δημιούργησε ο ίδιος τη δημόσια περσόνα του ξαναβαφτίζοντας τον εαυτό του. Μεταξύ του 1921 και του 1924 ο Μις σχεδίασε σχεδίασε πέντε έργα, όλα ανυλοποίητα, που έμειναν γνωστά ως τα περίφημα «Πέντε Σχέδια». Αυτές οι πέντε εννοιολογικές ασκήσεις τον εκτόξευσαν στην κορυφή της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. Το πρώτο από αυτά τα σχέδια, ένας γυάλινος ουρανοξύστης για ένα οικόπεδο στο Βερολίνο, ήταν ένα από τα πιο ριζοσπαστικά ολόκληρης της σταδιοδρομίας του. Το σχέδιο αυτό υποβλήθηκε ως συμμετοχή στον πρώτο μεγάλο διαγωνισμό για ουρανοξύστες στην πόλη που παρακινούσε τους γερμανούς αρχιτέκοντες να προσαρμόσουν και να μεταμορφώσουν αυτόν το νεό τύπο κτιρίου. Τα τέσσερα από τα πέντε σχέδια δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό G στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Αποκαλύπτουν την ιδέα της σαφούς κατασκευής ως προυπόθεση της οικοδόμησης: «Τα υλικά είναι σκυρόδεμα, σίδερο και γυαλί» εξηγούσε ο Μις. «Τα κτίρια από οπλισμένο σκυρόδεμα είναι στην ουσία αποσκελετωμένες δομές». Εκείνη την εποχή, ο Μις προσέγγισε ως εξής ένα από τα πέντε σχέδια: «Δεν ορίζουμε μορφές παρά μόνο οικοδομικά προβληματα... Η μορφή δεν είναι ο στόχος, αλλά το αποτέλεσμα του έργου μας...η μορφή ως στόχος είναι φορμαλισμός και αυτο το απορρίπτουμε...το μέλημά μας είναι να απελευθερώσουμε την οικοδομική δραστηριότητα από τους αισθητικούς κερδοσκόπους και να κάνουμε ξανά την οικοδόμηση το μόνο που θα πρέπει να είναι: ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ» Για τον Μις, σύγχρονη οικοδόμηση σήμαινε σύγχρονα υλικά και σύγχρονες τεχνικές σε μια αρχιτεκτονική κατάλληλη για τη σύγχρονη κοινωνία. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 συμπήκνωσε τους συλλογισμούς αυτόυς σε έναν απλό τύπο: «Η οικοδομική τέχνη είναι η χωρικά νοούμενη βούληση της εποχής. Ζωντανή. Μεταβαλλόμενη. Νέα» Η εξαύλωση των στερεών σωμάτων με τη ριζοσπαστική αναγωγή των κτιρίων σε αποσκελετωμένες δομές αποκάλυπτε την εσωτερική τάξη της κατασκευής και αυτή η εσωτερική τάξη κατέληγε σε δομή. Ο Μις εξήγησε αργότερα πως αντιλαμβανόταν τη δομή: «Λέγοντας δομή, εμείς οι ευρωπαίοι έχουμε μια φιλοσοφική ιδέα. Η δομή είναι το σύνολο, από την κορυφή ως τη βάση, ως την τελευταία λεπτομέρεια». Το 1923 ο Μις απαίτησε μια νέα στάση απέναντι της οικοδόμησης, η οποία να χαρακτηρίζεται από «απόλυτη ειλικρίνεια και απόρριψη κάθε μορφικής απάτης». Αυτό δε σήμαινε, ωστόσο, ότι ασπαζόταν το δομικό 28

ορθολογισμό. Η αποστασιοποίηση του Μις από τη θέση του Μπέρενς, που είδαμε παραπάνω, γινόταν όλο και πιο εμφανής μετά το 1920. Το 1926 αποτέλεσε καμπή στη βιογραφία του Μις. Σε ηλικία σαράντα ετών ανέλαβε την αντιπροεδρία του Deutcher Werkbund στην οποία παράμεινε μέχρι το 1932. Έγινε, έτσι, κεντρική μορφή της γερμανικής αρχιτεκτονικής και του αναδυόμενου κινήματος του μοντερνισμού, που άνθιζε τότε μεταξύ των διανοουμένων στη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ολλανδία και το Βέλγιο. Την ίδια εποχή, του ανατέθηκε η διεύθυνση της έκθεσης «Η κατοικία» μιας σημαντικής έκθεσης του Werkbund στη Στουτγκάρδη το 1927. Ήταν η πρώτη του συνεργασία με τη Λίλυ Ράιχ, που θα γινόταν σύντροφος και συνεργάτριά του μέχρι το 1938. Με υλικά εκθέματα στο κέντρο της πόλης και το καθοριστικής σημασίας οικιστικό συγκρότημα Weissenhofsiedlung, η έκθεση ήταν μια επίδειξη του έργου της «Νέας Οικοδόμησης» (Neues Bauen), μιας ομάδας μοντερνιστών της οποίας ο Μις αποτελούσε βασικό μέλος. Η έκθεση αποτελούσε εργαστήριο αρχιτεκτονικής και οικοδόμησης σε φυσικο μέγεθος και είχε ένα διεθνές δυναμικό συμμετεχόντων αρχιτεκτόνων που δοκίμαζαν νέες ιδέες για το σχεδιασμό και την κατασκευή. Πολλοί από αυτούς διευρευνούσαν πρωτότυπα για βιομηχανοποιημένη αρχιτεκτονική. Ο Μις αντίθετα ήλπιζε να τελειοποιήσει τις τεχνικές δυνατότητες της Neues Bauen σύμφωνα με τις δικές του έρευνες για την αρχιτεκτονική αξία. Το 1926 έχει χαρακτηριστεί από τον ίδιο τον Μις ώς το πιο σημαντικό έτος στη σταδιοδρομία του. Ήταν η χρονιά κατά την οποία ο Μις άνοιξε νέους δρόμους στο χειρισμό του χώρου, παίρνοντας απόσταση από την αυστηρά υλιστική του θέση των αρχών της δεκαετίας του 1920, υπέρ μιας θέσης ιδεαλιστικής, που αναπόφευκτα επανέθετε τα μορφορλογικά και τα αισθητικά ζητήματα. «Το πρόβλημα της νέας οικοδόμησης για τον Μις δεν ήταν πια μόνο ζήτημα υλικών αλλά πνευματικό πρόβλημα το οποίο μπορεί να επιλυθεί μόνο με δημιουργικές δυνάμεις και το οποίο αποτελεί στοιχείο του ευρύτερου αγώνα για νεόυς τρόπους ζωής». Από αυτήν την άποψη πέτυχε σημαντικά αποτελέσματα στην έκθεση της Στουτγκάρδης: 29

Η πολυκατοικία του στο συγκρότημα Weissenhofsiedlung με φέρουσα κατασκευή ένα χαλύβδινο σκελετό, περιείχε διαμερίσματα με διαχωριστικούς τοίχους μη δομικού χαρακτήρα, με τους οποίους μπορούσαν να παραχθούν ευέλικτες κατόψεις. Με το περίφημο Γυάλινο δωμάτιό του στην έκθεση υλικών στο κέντρο της πόλης, ο Μις ανακάλυψε ένα νέο σύστημα σχεδιασμού, που ήταν καθοριστικό για το μελλοντικό του έργο. Ενα σύστημα σύνθεσης που παρείχε ανοικτές κατόψεις με ρευστές μεταβάσεις από τον ένα χώρο στον άλλο και με μια υποδηλούμενη αίσθηση χωρικής χορογραφίας. Εικόνα 13: Μακέτα του περίφημου «Γυάλινου Δωματίου», 1951 Η νέα εμπειρία του χώρου, που ανακάλυψε με το Γυάλινο Δωμάτιο, εκτέθηκε για πρώτη φορά σε εξελιγμένη μορφή στο γερμανικό περίπτερο της Βαρκελώνης το 1929 και στην έπαυλη του Γκέντχατ που έχτισε στον Μπρνο το 1930. Τα ριζοσπαστικά αυτά κτίρια, που έκαναν τον Μις διεθνώς γνωστό, ανέδιδαν μια εντελώς νέα, δυναμική αντίληψη του χώρου: Ο χώρος εδώ νοείται σε στενή συσχέτιση με την κίνηση, έτσι ώστε, με την κίνηση στο χώρο και το χρόνο, να προκύπτουν ιδιαίτερες χωρικές εμπειρίες. Ο Μις εισήλθε έτσι, σε ένα στίβο τον οποίο θα συνέχιζε να διερευνά σε όλη την υπόλοιπη ζωής του. Οι χωρικοί πειραματισμοί του στο Μπρνο και τη Βαρκελώνη μπορούν να συσχετιστούν με τις μεταγενέστερες διερευνήσεις του στην οικία Φάρνσγουερθ, Crown Hall και τη νέα Εθνική Πινακοθήκη, παρόλο που οι 30

διαφορές μεταξύ των πρώιμων και των όψιμων έργων του είναι τόσο θεαματικές όσο και η συνέχεια ανάμεσά τους. Τα χρόνια αμέσως μετά την έκθεση Στουτγκάρδης ήταν από τα πιο παραγωγικά του Μις και επηρέασαν σημαντικά τις μελλοντικές γενιές. Σε αναγνώριση του ολοένα και πιο σημαντικού ρόλου του στην γερμανική πολιτιστική πολιτική, το 1930 του προσφέρθηκε η διεύθυνση της σχολής Bauhaus του Ντεσάου, ανεπίσημου εκπαιδευτικού σκέλους της «Νέας Εποχής» (Neues Bauen) και γενικότερα της προοδευτικής τέχνης, η οποία το 1930 κινδύνευε να κλείσει. Ο Μις αντικατέστησε στην ηγεσία της τον Ελβετό Χάνες Μέγερ, ο οποίος είχε απολυθεί επειδή είχε μετατρέψει τη σχολή σε αριστερίζον πολιτικό ίδρυμα, σε μια πόλη της οποίας οι αρχές έκλειναν όλο και πιο πολύ προς τη Δεξιά. Το 1931, μετά τη νίκη του NSDAP στις τοπικές εκλογές, το νέο δημοτικό συμβούλιο ψήφισε να κλείσει η σχολή. Ο Μις και οι φοιτητές του κατέφυγαν στο κτίριο ενός παλιού εργοστασίου στο Στέγκλιστς του Βερολίνου. Η σχολή συνέχισε να λειτουργεί από εκεί μέχρι την εθελοντική της διάλυση το 1933 λόγω της ανάληψης της εξουσίας από τους εθνικοσοσιαλιστές. Εικόνα 14: Ο Μις διδάσκει στη σχολή του Bauhaus 31

Η μετάβαση στην Αμερική Μέχρι το 1933, πολλοί αρχιτέκτονες της «Νέας Εποχής» είχαν αντιληφθεί την επισφαλή τους θέση στη ναζιστική Γερμανία και αρκετοί έφυγαν μετανάστες. Ο Μις έμεινε μέχρι το 1938 με όλο και περισσότερους περιορισμούς στο έργο του και απειλές για την ίδια του την ασφάλεια. Επισκέφθηκε για πρώτη φορά τις ΗΠΑ το 1937 για μια δυνητική πελάτισσα τη Χέλεν Ρίζορ, μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης η οποία γνώριζε το έργο του από την έκθεση The International Style που είχε διοργανώσει η ΜοΜΑ το 1932. Αφού επέστρεψε για λίγο στη Γερμανία το 1938, ο Μις δέχθηκε τη διεύθυνση του Ινστιτούτου Τεχνολογίας του Ιλλινόις στο Σικάγο. Ο διορισμός του ως προισταμένου του τμήματος αρχιτεκτονικής απαιτούσε το σχεδιασμό ενός προγράμματος σπουδών και μιας πρόσφατα διευρυμένης πανεπιστημιούπολης. Η μετάβασή του στις ΗΠΑ έγινε έτσι πιο ομαλή, χάρη στη ασφάλεια μιας ακαδημαικής θέσης και στις αναθέσεις μεγάλων κτιρίων που τότε ήταν εντελώς ανύπαρκτες στη Γερμανία για έναν αρχιτέκτονα σαν τον Μις. Το έργο του Μις στις ΗΠΑ άλλαξε ριζικά. Καταρχάς σχεδίασε δύο μόνο σημαντικές ιδιωτικές οικίες, από τις οποίες μόνο η μία του ανατέθηκε από πελάτη. Δεύτερον, η πανεπιστημιούπολη του ΙΙΤ έφερε το θέμα των τυποποιημένων λύσεων και του εμβατικού σχεδιασμού στο κέντρο των ενδιαφερόντων του. Τρίτον, οι τεχνολογικές εξελίξεις στην οικοδομική βιομηχανία μετά τον πόλεμο, σε συνδυασμό με το μεγαλύτερο όγκο αναθέσεων που συνέρρεαν στο γραφείο του Μις είχαν ως αποτέλεσμα να αυξηθούν οι χαλύβδινες κατασκευές σε πρωτοφανή κλίμακα. Η αύξηση των αναθέσεων πολυόροφων κτιρίων επανέφερε τον Μις σε θέματα που τον είχαν απασχολήσει μόνο στο χαρτί στη Γερμανία, σε μια σειρά ανυλοποίητων σχεδίων για ουρανοξύστες την περίοδο 1921 1929. Στην Αμερική εκείνες οι σχηματικές αφηρημένες σημειώσεις έγιναν τελικά στερεά αντικείμενα. Ο μεγαλύτερος φόρτος εργασίας του Μις επέβαλε επίσης αλλαγή της κλίμακας. Από το μεσαίου μεγέθους κτίριο, ο Μις έφτασε τώρα να δουλεύει όλο και περισσότερο για το γενικό ρυθμιστικό σχέδιο και την επαναλαμβανόμενη οικοδομική λεπτομέρεια βιομηχανικής παραγωγής. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι δεν παρήγαγε κανένα νέο 32

σχέδιο επίπλου, εγκαταλείποντας μια σημαντική εμπορική δραστηριότητα που τον είχε βοηθήσει να συντηρηθεί στη Γερμανία. Τα παλαιότερα εννοιολογικά ενδιαφέροντα του Μις άλλαξαν επίσης με τις νέες συνθήκες εργασίας του. Ενώ οι Γερμανοί πελάτες του ήταν γενικά ιδιώτες και δημόσιοι φορείς, στις ΗΠΑ οι θεσμικοί και οι εταιρικοί πελάτες ζητούσαν λιγότερη τέχνη και περισσότερη επαναληψιμότητα. Έτσι, ο Μις άρχισε να αναπτύσσει τα αρχιτεκτονικά αρχέτυπα του σύγχρονου καπιταλισμού. Εικόνα 15: Ο Μις παρουσιάζει τη μακέτα του Crown Hall, Ινστιτούτο Τεχνολογίας του Ιλινόις Στην Αμερική άλλαξε επίσης η δημόσια εικόνα του Μις. Ενώ προηγουμένως ήταν μέλος μιας προοδευτικής ομάδας αρχιτεκτόνων, από τους οποίους δεν ήταν ουτε ο πιο γνωστός ούτε ο πιο επιτυχημένος, ο Μις έγινε σχεδόν εν μία νυκτί διασημότητα στους πολιτιστικούς κύκλους του Σικάγου. Από τη διεύθυνση του ΙΙΤ μέχρι την αρμονική συνεργασία του με τον εργολάβο Χέρμπερτ Γκρήνουολντ, οι δραστηριότητές του τον τοποθετούσαν σε σημαντική κοινωνική και πολιτιστική θέση. Αυτό το νέο ανάστημα του έδινε μεγαλύτερη ελευθερία να αναπτύξει περαιτέρω τα δικά του αρχιτεκτονικά ενδιαφέροντα εντός των περιορισμών της κερδοφορίας. Σε αντίθεση με τα χρόνια του στη Γερμανία, όπως και με τη μεταγενέστερη εκκένωση της δομής από το εσωτερικό των μεγάλων χώρων του, ο Μις ανέπτυξε ένα σύστημα όπου το περίβλημα και ο σκελετός του κτιρίου συνδέθηκαν και πάλι μεταξύ τους, στα κτίριά του για το ΙΙΤ. Επιπλέον ανέπτυξε ένα ολοκληρωμένο εμβατικό σύστημα για τον καθορισμό του αρχιτεκτονικού χώρου. Τα είκοσι δύο κτίρια που σχεδίασε και έχτισε ο Μις στο ΙΙΤ 33