του Ηλία Ίωακείμογλου «Η πάλη των τάξεων δεν διεξάγεται στον αέρα... έχει τις ρίζες της στον τρόπο παραγωγής, δηλαδή στον τρόπο εκμετάλλευσης που χαρακτηρίζει μια ταξική κοινωνία. Πρέπει λοιπόν να παίρνουμε υπ' όψη μας την υλικότητα της πάλης των τάξεων: την υλική της όπαρξη. Αυτή η υλικότητα είναι, σε τελευταία ανάλυση, η ενότητα των Σχέσεων Παραγωγής και των Παραγωγικών Δυνάμεων κάτω από τις Σχέσεις Παραγωγής ενός δεδομένου τρόπου παραγωγής, μέσα σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό κοινωνικό σχηματισμό». (L. Althusser: Reponse, σελ. 30) 1. Εισαγωγή Από τις αρχές της δεκαετίας του '80 μια καινούργια μυθολογία κατακτά όλο και περισσότερο έδαφος στις βιομηχανικές χώρες. Δίπλα στην αλυσίδα παραγωγής, κλασική μυθική αναπαράσταση του εργοστασίου, εμφανίζεται το ρομπότ, σύμβολο της αυτοματοποιημένης μονάδας παραγωγής. Όμως οι βιομηχανικές εφαρμογές του αυτοματισμού άρχισαν πολλά χρόνια νωρίτερα και από τη δεκαετία του '60 αναστάτωσαν μια σειρά από βιομηχανικούς κλάδους. Η αυτοματοποίηση αυτή αφορούσε τον τομέα εκείνο του παραγωγικού συστήματος που παράγει ενδιάμεσα μέσα παραγωγής, δηλαδή αντικείμενα εργασίας (τομέας II). Αντίθετα, στον τομέα Ι παραγωγής μέσων εργασίας και στον τομέα III παραγωγής μέσων και αντικειμένων κατανάλωσης, η αντικατάσταση ζωντανής εργασίας από νεκρή εργασία συνεχίστηκε με την προϋπάρχουσα κίνηση της εκμηχάνισης μέχρις ότου ξέσπασε η κρίση της ταιηλορικής - φορντικής Οργάνωσης της εργασίας. Ο καπιταλισμός δεν προχώρησε λοιπόν σε μια γενικευμένη εφαρμογή του αυτοματισμού στη δεκαετία του '60. Χωρίς να ξεχνάμε τη σχετικά αυτόνομη ανάπτυξη των επιστημονικών γνώσεων, το καθοριστικό στοιχείο για την εφαρμογή των αποτελεσμάτων της επιστήμης στην παραγωγή πρέπει να αναζητηθεί στον ειδικό τρόπο με τον Οποίο οι νόμοι του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής διαμεσοποιούν και συγκεκριμένοποιούν τα αποτελέσματα της πάλης των τάξεων. 1 Το ζήτημα της αυτοματοποίησης των παραγωγικών τομέων Ι και III έγινε επίκαιρο για το κεφάλαιο με τις αρχές της κρίσης, στα 197374. Σήμερα ιδιαίτερα, μετά την αποτυχία του καπιταλισμού να λύσει τις αντιφάσεις του στο επίπεδο της διεθνοποίησης της παραγωγής, η αυτοματοποίηση των τομέων Ι και III εμφανίζεται σαν η μοναδική λύση στη σφαίρα της παραγωγής και σαν το κύριο όπλο του καπιταλισμού για την έξοδο από την οικονομική κρίση. Στη βιομηχανία αυτοκινήτων των ΗΠΑ θα επενδυθούν τα επόμενα επτά χρόνια 80 δις δολλάρια για την αυτοματοποίηση της παραγωγής και στα 1981 η ίδια χώρα διέθεσε 25 δις δολλάρια σε Ερευνά και τεχνολογία αυτοματισμών. 2 Η επικείμενη γενίκευση της αυτοματοποίησης αναμένεται ότι θα αναστατώσει την παραγωγή, και αυτό όχι μόνο επειδή το πεδίο εφαρμογής της θα είναι πλέον Ολόκληρο το παραγωγικό σύστημα. Ο τομέας II λειτουργεί με βάση την αρχή της οδήγησης φυσικοχημικών δράσεων: η εργασία πραγματοποιείται γύρω από μια διεργασία που διέπεται από φυσικούς νόμους και που έχει σαν σκοπό την αλλαγή των φυσικών η χημικών ιδιοτήτων της πρώτης όλης. Η αυτοματοποίηση δεν θέτει σε αμφισβήτηση ούτε την ίδια τη διεργασία ούτε τις αλλαγές των ιδιοτήτων της πρώτης όλης που επιτυγχάνονται με αυτή (τη διεργασία): το πεδίο εφαρμογής της αυτοματοποίησης είναι σ' αυτή την περίπτωση μόνο η λειτουργία της ρύθμισης της διεργασίας. Αντίθετα στους τομείς Ι και III (διαδιακσία μετασχηματισμού μορφής της πρώτης ύλης) η αυτοματοποίηση έχει σαν πεδίο εφαρμογής όχι μόνο τη ρύθμιση της διαδικασίας αλλά και την ίδια τη διαδικασία. Επιπλέον το ίδιο το προϊόν μπορεί να αλλάξει μορφή, έτσι ώστε να προσαρμόζεται στις ανάγκες της αυτοματοποίησης. Η εισαγωγή Σελίδα 1 / 11
του αυτοματισμού στους παραγωγικούς τομείς Ι και III ανοίγει μια καινούργια εποχή της παραγωγικής δύναμης της εργασίας. Η μυθολογία των ρομπότ είναι ένα σύμπτωμα αυτής της επικείμενης γενίκευσης της αυτοματοποίησης της παραγωγής. Τα ρομπότ όμως είναι μόνο μια μορφή αυτοματοποιημένης μηχανής. Δίπλα τους εμφανίστηκαν οι εργαλειομηχανές με οδήγηση από ηλεκτρονικό υπολογιστή, άλλες προγραμματιζόμενες μηχανές, μηχανές σχεδίασης με ηλεκτρονικό υπολογιστή... Απ' όλες αυτές τις μηχανές το ρομπότ έγινε μύθος επειδή η κατασκευή του απαιτεί την ταυτόχρονη εφαρμογή της μικροηλεκτρονικής, της πληροφορικής και της μηχανικής. Είμαστε ακόμη μακριά από μια γενίκευση της αυτοματοποίησης της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής, και οι αναλύσεις θεωρητικές και εμπειρικές βρίσκονται και αυτές, αναγκαστικά, στο πρώτο τους στάδιο. Παρ' όλα αυτά ξεκινώντας απ' όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα και με τις ανάλογες επιφυλάξεις, μπορούμε να διακινδυνεύσουμε μερικές προσωρινές εκτιμήσεις. Το άρθρο αυτό δεν επεκτείνεται στο άλλο μεγάλο πρόβλημα που βάζει η αυτοματοποίηση της καπιταλιστικής παραγωγής, την ανεργία, πρόβλημα που σε μια πρώτη φάση θα έπρεπε να γίνει αντικείμενο ξεχωριστής ανάλυσης. "Όσα γράφονται εδώ είναι σύντομες σημειώσεις που αφορούν μόνο τη συγκρότηση του συλλογικού εργάτη. 2. Δύο ανεπιτυχείς ερμηνείες Για τη θεωρία της επιστημονικής και τεχνικής επανάστασης (ETE), ο αυτοματισμός είναι το αντίθετο της εκμηχάνισης. Απ' όλους καλύτερα, νομίζω ο R. Garaudy διατύπωσε τη θέση της ETE για τον αυτοματισμό: «Είδαμε ότι η νέα ETE άφηνα να διαφανεί σαν προοπτική μία άρνηση της άρνησης, δηλαδή μία νέα αντιστροφή στις σχέσεις υποκειμένου και αντικειμένου, ανθρώπου και μηχανής. Μια προοπτική που δίνει στο υποκείμενο, στον άνθρωπο και την πρωτοκαθεδρία και την κυριαρχία πάνω στο αντικείμενο, τη μηχανή που ξεπερνά την αντινομία ανάμεσα στη διεύθυνση και την εκτέλεση, ανάμεσα στη διανοητική και χειρωνακτική δουλειά, και που σ' αντίθεση προς τους επιζήμιους δυϊσμούς του παρελθόντος αποδίδει στον άνθρωπο την ενότητα και την πληρότητα του». 3 Όπως και για τον Richta 4 και για τους άλλους οπαδούς της ETE ο αυτοματισμός από τη φύση του αποκαθιστά την ενότητα άμεσου παραγώγου και μέσου εργασίας, ενότητα την οποία διέσπασε η εκμηχάνιση. Ξεκινώντας από αυτή την αντίληψη οι θεωρητικοί του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, κλεισμένοι στο γνωστό θεωρητικό σχήμα «παραγωγικές σχέσεις τροχοπέδη των παραγωγικών δυνάμεων», θα υποστηρίξουν ότι το κεφάλαιο βάζει εμπόδια στην αυτοματοποίηση της παραγωγής αφού αυτή η τελευταία από τη φύση της βάζει σε κρίση τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Δεν έχουμε λοιπόν παρά να περιμένουμε τη γενικευμένη εφαρμογή του αυτοματισμού, χωρίς να ξεχνάμε βέβαια να καταγγέλουμε το Οπισθοδρομικό κεφάλαιο για τα δεσμά με τα οποία έχει δέσει τις παραγωγικές δυνάμεις, και τότε νομοτελειακά θα καταργηθεί η διάκριση χειρωνακτικής και διανοητικής εργασίας, η διάκριση εργασιών διεύθυνσης και εκτέλεσης, θα ανοίξει με δυο λόγια ο δρόμος για κάποιον σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής. Δίπλα στη θεωρία της ETE, κάποιοι άλλοι, θεωρητικοί της ιστορικής αποειδίκευσης του εργάτη, του εργάτη - μάζα, βλέπουν την αυτοματοποίηση της παραγωγής απλά και μόνο σαν ένα μέσο άσκησης καπιταλιστικής εξουσίας. 3 Για τους θεωρητικούς αυτούς τα μέσα παραγωγής είναι απλώς η υλική μορφή των σχέσεων παραγωγής. Ο πιο διάσημος ανάμεσα τους, Ο A. Negri γράφει: «Χάρη σε μια προσπάθεια αυτοματοποίησης και ελέγχου που η αυτοματοποίηση επιτρέπει, το κεφάλαιο κατόρθωσε να Οργανώσει την κοινωνική εργατική δύναμη, να βάλει σε λειτουργία το σχέδιο του για τη διοίκηση: μπόρεσε να ανασυγκροτήσει να Ιεραρχήσει, να σπάσει η να μπλόκαρα τη δυνατότητα μιας ταξικής ανασύνθεσης, θεμέλιο μιας επαναστατικής οργάνωσης». 6 Ο Negri και οι φίλοι του, αναγνωρίζουν την παντοδυναμία του κεφαλαίου. Η θεωρία της Ε.Τ. Επανάστασης βασίζεται σε μια αντίληψη ουδετερότητας των παραγωγικών δυνάμεων: η φύση Σελίδα 2 / 11
τους καθορίζει κάθε φορά ένα τύπο οργάνωσης της εργασίας που της αντιστοιχεί. Οι θεωρίες των ιταλών εργατιστών βασίζονται στην αναγωγή των παραγωγικών δυνάμεων στις παραγωγικές σχέσεις. Το κεφάλαιο παντοδύναμο υποκείμενο διαμορφώνει όποτε θέλει τα μέσα παραγωγής Έτσι ώστε να μετατρέπονται σε μέσα άσκησης της εξουσίας του μέσα στο εργοστάσιο. Και στις δύο περιπτώσεις η παρέμβαση της εργατικής τάξης στη συγκρότηση του αυτοματοποιημένου συστήματος των μηχανών και του συλλογικού εργάτη φαίνεται αδύνατη η χωρίς νόημα. Ακόμη καλύτερα, μπορεί να πει κανείς ότι στο εσωτερικό αυτών των θεωριών το πρόβλημα δεν τίθεται, ούτε μπορεί να τεθεί, γιατί δεν έχει νόημα. 3. Χαρακτηριστικά της αυτοματοποιημένης παραγωγής τα κύρια χαρακτηριστικά της αυτοματοποιημένης παραγωγής, από την άποψη που μας ενδιαφέρει εδώ, είναι συνοπτικά τα παρακάτω: 1. Σε όλα τα αυτοματοποιημένα συστήματα μηχανών που έχουν κάνει μέχρι σήμερα την εμφάνιση τους η εργασία διαιρείται στις εξής επιμέρους δουλειές: αρχική σύλληψη των προγραμμάτων των Ηλεκτρονικών Υπολογιστών (Η.Υ.) κατάστρωση των προγραμμάτων προσπάθεια βελτίωσης των προγραμμάτων κατά τη διάρκεια της εκμετάλλευσης τους φόρτωση, τακτοποίηση, καθαρισμός κλπ. των εργαλείων η του αντικειμένου εργασίας επίβλεψη της επέμβασης της μηχανής πάνω στην πρώτη όλη συντήρηση και επισκευή καθάρισμα, από τα απορρίμματα της παραγωγής. 2. Η συγκεκριμένη εργασία υφίσταται μια μετατροπή που θα μπορούσε να χαρακτηρίσουμε σαν oμοιογενοποίηση. Το περιεχόμενο της εργασίας των διαφόρων εργατών συντίθεται από: την αναγνώριση των αίτιων μιας απρόβλεπτης βλάβης, τη σύνθεση των πληροφοριών που σχετίζονται με τη βλάβη και την απόφαση για το τρόπο διόρθωσης της. Π.χ. ο εργάτης που δούλευα δίπλα σε μια αυτόματη μηχανή στη Renault διαχειρίζεται όλες τις απλές δυσλειτουργίες που μπορούν να επιφέρουν ένα σταμάτημα της μηχανής: αλλαγή εργαλείων πριν η φθορά τους προκαλέσει χειροτέρευση της ποιότητας του προϊόντος, απλές ρυθμίσεις, έλεγχο της ποιότητας του προϊόντος, ξεμπλοκάρισμα πρώτης όλης που δεν ακολούθησε την προβλεπόμενη μετατόπιση, κλπ. Με δυο λόγια, εργασία ελέγχου - Οδήγησης της αυτόματης μηχανής, κατάλληλη επέμβαση και επαναφορά της λειτουργίας στην περίπτωση που σταματάει η μηχανή. 7 3. Το ατελιέ ανασυγκροτείται από τα θεμέλια του με αρχή την πολυλειτουργικότητα του. Με τον όρο πολυλειτουργικότητα εννοούμε την ανεξαρτησία ενός μέσου παραγωγής ως προς το προϊόν, δηλαδή τη δυνατότητα του να μετατρέπεται εύκολα (σε τελευταία ανάλυση γρήγορα) Έτσι ώστε να είναι χρήσιμο στην παραγωγή διαφορετικών προϊόντων. Αυτή τη δυνατότητα την προσφέρει: α) ο προγραμματισμός της μηχανής με Η.Υ. και ιδιαίτερα με μικροϋπολογιστή β) η κατασκευή διαφορετικών μηχανών, ξεκινώντας από τυποποιημένα κομμάτια Σελίδα 3 / 11
και γ) η εισαγωγή στις μηχανές του μέγιστου αριθμού μεταβλητών στοιχείων. 8 Η πολυλειτουργικότητα των μηχανών, καθιστά δυνατή την κινητικότητα του κεφαλαίου στο εσωτερικό της μονάδας παραγωγής, αλλά ταυτόχρονα διευκολύνει την κινητικότητά του σ' επίπεδο κλάδων παραγωγής με το σύστημα της ενοικίασης μέσων παραγωγής. 4. Δίπλα στην πολυλειτουργικότητα του αυτοματοποιημένου ατελιέ εμφανίστηκε η πολυλειτουργικότητα της εργατικής δύναμης. Πρόκειται για την Ικανότητα ενός εργάτη που συνήθως ασκεί μία Ορισμένη εργασία ν' αντικαθιστά προσωρινά άλλους εργάτες σε μια η περισσότερες θέσεις εργασίας. Οι χειριστές αυτόματης μηχανής π.χ., δεν εξειδικεύονται σε μία θέση εργασίας, αλλά αναλαμβάνουν συλλογικά τη ρύθμιση, τον έλεγχο και την απλή συντήρηση του ατελιέ στο σύνολο του. Κάθε ένας απ' τους εργάτες της ομάδας, πρέπει λοιπόν να είναι σε θέση ν' αντικαταστήσει τους άλλους εργάτες της ίδιας ομάδας. Κατά συνέπεια πρέπει να κατέχει το σύνολο των πρακτικών γνώσεων που αφορούν την εργασία της. Δίπλα στην πολυλειτουργικότητα του εργάτη, εμφανίστηκε και η πολυλειτουργικότητα των ομάδων: κάθε ομάδα πρέπει να μπορεί να αντικαταστήσει μία η περισσότερες άλλες Ομάδες. 5. Η κινητικότητα της εργατικής δύναμης στο εσωτερικό της μονάδας παραγωγής αποδείχτηκε ότι δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί μόνο με την απόκτηση πείρας κατά τη διάρκεια της δουλειάς, και ότι υπάρχει ανάγκη εκπαίδευσης των εργατών όξω από την παραγωγή. Πολλές εργασίες απαιτούν θεωρητικές γνώσεις (μηχανική, ηλεκτρονική, ηλεκτρισμός, ανάγνωση καμπυλών και αβάκων, χρήση εξισώσεων κλπ.) και ικανότητες αφαίρεσης που η πείρα από μόνη της δεν αρκεί για να αποκτηθούν. Γι αυτό το λόγο οι γαλλικές εταιρείες τσιμέντου παλαιότερα, δημιούργησαν κέντρα εκπαίδευσης των εργατών 9 και πρόσφατα οι ιαπωνικές επιχειρήσεις του τομέα III που εισάγουν τον αυτοματισμό δημιούργησαν τους λεγόμενους «κύκλους ποιότητας». Τα κέντρα εκπαίδευσης αυτού του τύπου άρχισαν να πολλαπλασιάζονται και στις ΗΠΑ, και η προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση έχει άρχισα και στη Γαλλία. Η ανάγκη ύπαρξης αυτών των κύκλων εκπαίδευσης, αποδεικνύει την αδυναμία της αγοράς εργασίας και του εκπαιδευτικού συστήματος να Ικανοποιήσουν την ανάγκη κινητικότητας της εργατικής δύναμης στο εσωτερικό της αυτοματοποιημένης μονάδας παραγωγής. 4. Πάγιο κεφάλαιο και συλλογικός εργάτης Η εισαγωγή του αυτοματισμού στην παραγωγική διαδικασία πραγματοποιείται σήμερα στον τομέα III με την ένταξη στη διαδικασία της εργασίας, των καινούργιων αυτοματοποιημένων μηχανών. Το ατομικό κεφάλαιο προχωράει στην αντικατάσταση ζωντανής εργασίας με νεκρή εργασία (λειτουργίες του συστήματος των μηχανών) όχι βέβαια για να απαλλάξει τους εργάτες από κάποιες επώδυνες και ανθυγιεινές δουλειές, για να καλυτέρευσα τις συνθήκες εργασίας, αλλά για να μεταβάλει τη σχέση του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας προς το χρόνο υπερεργασίας, για να πετύχει δηλαδή μία δραστική αύξηση του ποσοστού υπεραξίας. Η αυτοματοποίηση επιτρέπει τη μείωση του χρόνου μελέτης, του χρόνου δράσης πάνω στην πρώτη όλη, του χρόνου μεταφοράς της από το ένα μηχάνημα στο άλλο. Σ' αυτές τις μείωσης πρέπει να προστεθεί η μείωση του χρόνου που προέρχεται από την απλοποίηση η την τροποποίηση του προϊόντος η Οποία και αυτή οφείλεται στην αυτοματοποίηση. ΟΙ καινούργιες αυτόματες μηχανές επιτρέπουν λοιπόν στον καπιταλιστή να μεταβάλει το ποσοστό υπεραξίας με την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. α) Πραγματοποιεί μέσω της αγοράς, μια πρόσθετη υπεραξία με τη μείωση της ατομικής αξίας του εμπορεύματος, (το ατομικό εμπόρευμα περιέχει μια ποσότητα μικρότερη από αυτή που περιέχει με την προηγούμενη μέθοδο παραγωγής και η Οποία γενικά αντιστοιχούσε στον κοινωνικό μέσο όρο). β) Κατά την περίοδο της σποραδικής αρχικής εισαγωγής αυτομάτων μηχανών «η εργασία που χρησιμοποιείται από τον κάτοχο των μηχανών μετασχηματίζεται σε πολλαπλάσια εργασία της Οποίας το προϊόν, έχοντας μία Σελίδα 4 / 11
κοινωνική αξία μεγαλύτερη από την ατομική του αξία, επιτρέπει στον καπιταλιστή να αντικαταστήσει την ημερήσια αξία της εργατικής δύναμης με ένα μικρότερο τμήμα της ημερήσιας απόδοσης». 10 Η παραγωγικότητα της εργασίας αυξάνεται θεαματικά, με την αυτοματοποίηση της εργασιακής διαδικασίας: οι διάφορες αναλύσεις αναφέρουν για τη βιομηχανία αυτοκινήτων αύξηση 36 φορές. Ταυτόχρονα όμως, μικρότερος αριθμός εργατών από αυτόν που εργαζόταν στο ταιυλορικό - φορντικό ατελιέ, κινεί μέσα στο ίδιο χρονικό διάστημα μια μάζα αυτοματοποιημένων μέσων εργασίας μεγαλύτερη από πρώτα, και καταναλώνει μεγαλύτερη ποσότητα πρώτης όλης. 11 Πρόκειται δηλαδή για ένα άλμα της τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου. 'Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι το σύνολο σχεδόν της προσπάθειας αυτοματοποίησης στρέφεται σήμερα προς τον τομέα παραγωγής μέσων κατανάλωσης, είτε επειδή εκεί το ποσοστό του κέρδους είναι ψηλότερο (σε βιομηχανικούς κλάδους όπως η βιομηχανία αυτοκινήτων) είτε επειδή η παραγωγή αυτοματοποιημένων μηχανών με αυτοματοποιημένες μηχανές παρουσιάζει από τεχνική άποψη ιδιαίτερες δυσκολίες. Από όσο μπορώ να ξέρω, σήμερα μόνο η γιαπωνέζικη εταιρία Fujitsu Fanuc κατασκευάζει ρομπότ με ρομπότ. 12 Έτσι λοιπόν η αύξηση της τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου επιφέρει μία ακόμη μεγαλύτερη αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, επειδή η αξία των καινούργιων μέσων παραγωγής είναι μεγαλύτερη από αυτή των παλαιοτέρων. Υπάρχει γενικά η εκτίμηση ότι η μεταβατική περίοδος της αυτοματοποίησης θα κράτησα δυο η τρεις δεκαετίας και επομένως για όλη αυτήν την περίοδο η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου θα μένει στα ίδια ψηλά επίπεδα. Η αύξηση της παραγωγικότητας του τομέα Ι μέσων εργασίας μέσω της αυτοματοποίησης δεν διευκολύνεται εξ' άλλου, καθόλου, από τη μετατόπιση κεφαλαίου προς τον τομέα μέσων κατανάλωσης λόγω του μεγαλύτερου ποσοστού του κέρδους στους βιομηχανικούς κλάδους που τον συνθέτουν: έχουμε να κάνουμε εδώ με έναν μηχανισμό αναπαραγωγής - ανατροφοδότησης της άνισης ανάπτυξης των παραγωγικών τομέων Ι και III. (Οι επενδύσεις αυτοματοποίησης κατευθύνονται προς τους κλάδους με ψηλό ποσοστό κέρδους, αλλά οι κλάδοι αυτοί έχουν ψηλό ποσοστό κέρδους επειδή έχουν προχώρηση σε αυτοματοποίηση). Είναι γενικά αποδεκτό πάντως, ότι το μεγάλο πρόβλημα της αξιοποίησης του κεφαλαίου την εποχή της αυτοματοποιημένης παραγωγής θα είναι η ψηλή Οργανική σύνθεση του κεφαλαίου. Η εισαγωγή των αυτοματοποιημένων μηχανών στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής έχει λοιπόν αντιφατικά αποτελέσματα πάνω στο ποσοστό του κέρδους: αύξηση του ποσοστού υπεραξίας αλλά και αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου. Κάθε ατομικός καπιταλιστής που προχωράει στην αυτοματοποίηση βρίσκεται λοιπόν μπροστά στην υποχρέωση να εξοικονομήσει όσο το δυνατό περισσότερο σταθερό κεφάλαιο. Ένας από τους τρόπους εξοικονόμησης σταθερού κεφαλαίου, που φαίνεται να είναι και ο κυριότερος για την αυτοματοποιημένη μονάδα παραγωγής, είναι η αδιάκοπη λειτουργία του συστήματος των μηχανών που αύξανα τη μάζα της ιδιοποιούμενης από τον καπιταλιστή υπεραξίας. Έτσι Ο όγκος του παγίου κεφαλαίου, που αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του σταθερού κεφαλαίου, μένει Ο ίδιος όταν το μηχανικό σύστημα λειτουργεί 24 ώρες το εικοσιτετράωρο. Η λειτουργία όμως καθ' όλο το 24ωρο αύξανα τη μάζα της υπεραξίας, αυξάνοντας έτσι και το ποσοστό του κέρδους. Σ' αυτή την αύξηση προστίθεται και εκείνη που προέρχεται από τη συντόμευση της περιόδου περιστροφής του κεφαλαίου. Το σύστημα 3x8 (24 ώρες λειτουργίας σε 3 βάρδιες) αντικαθιστά αναγκαστικά το σύστημα 2x8 σε όλες τις παραγωγικές μονάδες που εισάγουν τον αυτοματισμό. Η παραγωγή συνεχίζεται και τα Σαββατοκύριακα. Ακόμη και στο στάδιο αξιολόγησης επενδυτικών σχεδίων, η σύγκριση γίνεται ανάμεσα σε ένα πολυλειτουργικό ατελιέ που λειτουργεί 3x8 και σε ένα ατελιέ οργανωμένο με τις ταιηλορικές - φορντικές αρχές που λειτουργεί 2χ8. 13 Το σταμάτημα του αυτοματοποιημένου συστήματος των μηχανών είναι έντονα ζημιογόνο για το κεφάλαιο. Ενώ άλλοτε οι μισθοί ήταν το κόστος που το κεφάλαιο προσπαθούσε πρώτα από όλα να μειώσει, τώρα πρέπει να μεγιστοποιηθεί η χρόνος λειτουργίας των μηχανών: η εξοικονόμηση σταθερού κεφαλαίου γίνεται για το κεφάλαιο πιο σημαντική από την εξοικονόμηση μεταβλητού κεφαλαίου. Όπως πολύ εύστοχα γράφτηκε 14, η αυτοματοποιημένη παραγωγή έχει ανάγκη από μηδέν βλάβη, μηδέν Σελίδα 5 / 11
καθυστέρηση, μηδέν ελάττωμα στο προϊόν, μηδέν αποθέματα πρώτων υλών και έτοιμου προϊόντος. "Όμως οι αυτόματες μηχανές δεν αντιπροσωπεύουν μόνο μία αύξηση του παγίου κεφαλαίου: η πολύπλοκη κατασκευή κάθε μίας από αυτές τις μηχανές και η ένταξη της σε ένα μηχανικό σύστημα το ίδιο πολύπλοκο, αυξάνει την πιθανότητα βλάβης, πράγμα που αποτελεί μια πρόσθετη δυσκολία για την εξοικονόμηση παγίου κεφαλαίου. Έτσι αν βάλουμε στο κέντρο της ανάλυσης την έννοια του ποσοστού του κέρδους, η πολυλειτουργικότητα του ατελιέ δεν εμφανίζεται πλέον σαν μία σύμφυτη ιδιότητα του αυτοματισμού, αλλά σαν το αποτέλεσμα της αύξησης της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου και της εξοικονόμησης σταθερού (και κύρια πάγιου) κεφαλαίου: η δυνατότητα του ατελιέ να μετατρέπεται γρήγορα ώστε να μπορεί να παράγει διαφορετικά προϊόντα, ελαχιστοποιεί τους νεκρούς χρόνους των μηχανών ανεξαρτητοποιώντας σχετικά την παραγωγή από τους περιορισμούς της αγοράς. (Ο ανταγωνισμός στην αγορά των καταναλωτικών προϊόντων μέσα από τη μέγιστη δυνατή διαφοροποίηση τους έχει αναπτυχθεί έντονα τα τελευταία χρόνια. Για τα αυτοκίνητα π.χ., η διαφήμιση της Peugeot - Talbot ανάφερα ότι διαθέτει 90 μοντέλα, και η VW αντίθετα έχει πολύ άσχημα αποτελέσματα επειδή δεν κατάφερε να αναπτύξει μια μεγάλη γκάμα προϊόντων. Επιπλέον, η παραγωγή μικρών σειρών προϊόντων πάντοτε ήταν πηγή σχετικής αύξησης του πάγιου κεφαλαίου). Η κινητικότητα λοιπόν του παγίου κεφαλαίου στο εσωτερικό της μονάδας παραγωγής επιτρέπει την αδιάκοπη αξιοποίηση του. Ο αυτοματισμός απλώς καθιστά δυνατή (και αναγκαία για τον καπιταλισμό) την πολυλειτουργικότητα του ατελιέ, δεν την δημιουργεί. Ο καπιταλισμός ανακήρυσσα την πολυλειτουργικότητα σε καινούργια αρχή οργάνωσης της διαδικασίας της εργασίας για να αντιμετωπίσει την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου που προέρχεται από την αυτοματοποίηση της παραγωγής. Το ταιυλορικό - φορντικό ατελιέ, αντίθετα, είναι αδύνατο να Οργανωθεί με βάση την αρχή της πολυλειτουργικότητας. Με τον ίδιο τρόπο καταλαβαίνουμε την πολυλειτουργικότητα της εργατικής δύναμης: η ανάγκη εξάλειψης όλων των νεκρών χρόνων που δημιουργούνται είτε από τους εργάτες είτε από τις μηχανές, οδηγεί τον καπιταλιστή στην αντικατάσταση της ταιηλορικής - φορντικής οργάνωσης της εργασίας (στο έξης ΤΦ Οργάνωση της εργασίας) που βασίζεται στην εξειδίκευση, από την Οργάνωση σε πολυλειτουργικές ομάδες, επειδή μόνο αυτή μπορεί να εξασφαλίσει την αδιάκοπη λειτουργία των μηχανών. Η αυτοματοποίηση της καπιταλιστικής παραγωγής έχει σαν όρο της τη συγκρότηση ενός συλλογικού εργάτη ικανού να αντιδρά γρήγορα στα τυχαία γεγονότα που απορυθμίζουν το αυτοματοποιημένο σύστημα των μηχανών και να αποκαθιστά τη λειτουργία του. Αυτός ο συλλογικός εργάτης πρέπει να είναι ικανός να αναγνώριζα τις αίτιες της βλάβης, να συνθέτει τις πληροφορίες που την αφορούν, και να επεμβαίνει διορθωτικά στον ελάχιστο δυνατό χρόνο. Το κεφάλαιο αναγνώριζα σήμερα ότι έχει ανάγκη το συλλογικό εργάτη που ζει δίπλα στο μηχανικό σύστημα, με το μηχανικό σύστημα, που ξέρα ακριβώς με ποιους τρόπους απορυθμίζεται και που είναι ικανός να συσσώρευσα πρακτική πείρα απαραίτητη για την αδιάκοπη λειτουργία του. «Ακόμα και οι διαρκείς βελτιώσεις που είναι εδώ δυνατές και αναγκαίες, προκύπτουν αποκλειστικά από τις κοινωνικές εμπειρίες και παρατηρήσεις, που τις κάνει δυνατές και τις επιτρέπει η παραγωγή του συλλογικού εργάτη η οποία πραγματοποιείται με τη συνδυασμένη εργασία σε μεγάλη κλίμακα». 15 Η ανάγκη συγκρότησης ενός τέτοιου συλλογικού εργάτη περιορίζει ταυτόχρονα τις δυνατότητες του καπιταλιστή να εξοικονόμησα σταθερό κεφάλαιο α) με χειροτέρευση των συνθηκών εργασίας: η εξοικονόμηση δεν μπορεί να ξεπεράσει, με αυτόν τον τρόπο, ορισμένα όρια που τίθενται από την απαιτούμενη ετοιμότητα του εργάτη να επέμβει αποτελεσματικά και γρήγορα στη βλάβη η την απορύθμιση. Π.χ. καθώς η κύρια πηγή κούρασης για τον εργάτη που ελέγχει ένα ρομπότ είναι η διανοητική ένταση, η ετοιμότητα του εξαρτάται έντονα από το θόρυβο αυτού του ίδιου ρομπότ. β) με την υποταγή των εργατών στην πειθαρχία του καπιταλιστή: Σελίδα 6 / 11
«Είναι επομένως ευνόητος ο φανατισμός, με τον όποιο ο κεφαλαιοκράτης κάνει οικονομία σε μέσα παραγωγής. Το να μη χάνεται και να μη σπαταλιέται τίποτε, το να καταναλώνονται τα μέσα παραγωγής μόνο με τον τρόπο που απαιτεί η ίδια η παραγωγή, εξαρτάται εν μέρει από την εκγύμναση και την εκπαίδευση των εργατών, εν μέρει από την πειθαρχία που επιβάλλει ο κεφαλαιοκράτης στους εργάτες που βρίσκονται ενταγμένοι σε μια σύνθετη διαδικασία παραγωγής... Εφ' όσον αυτά τα μέσα παραγωγής στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής είναι ταυτόχρονα μέσα εκμετάλλευσης της εργασίας, ο εργάτης νοιάζεται τόσο λίγο για τη σχετική φτήνια η ακρίβεια αυτών των μέσων εκμετάλλευσης, όσο νοιάζεται το άλογο αν το χαλινώνουν με ένα ακριβό η φτηνό στολίδι και χαλινάρι». 16 Όμως, με το αυτοματοποιημένο μηχανικό σύστημα δεν υπάρχει πια άμεση σχέση ανάμεσα στο ρυθμό εργασίας του ατομικού εργάτη και στο ρυθμό παραγωγής: είναι αδύνατο να μετρήσει κανείς την παραγωγή ενός ξεχωριστού εργάτη που ανήκει σε πολυλειτουργική ομάδα. Έχουμε έτσι μία σημαντική μείωση του ρόλου της χρονομέτρησης και της ατομικής πειθαρχίας. Ο επιστάτης - εργοδηγός δεν επεμβαίνει πλέον στον καταμερισμό και την οργάνωση της εργασίας: η πολυλειτουργική ομάδα αυτοοργανώνεται. Φαίνεται λοιπόν ότι ο καπιταλιστής πρέπει να βρει καινούργιους τρόπους άσκησης εξουσίας πάνω στους εργάτες, όχι πάνω σε κάθε ένα εργάτη ξεχωριστά αλλά στο σύνολο τους: η σχέση εξουσίας (σχέση υλικής ιδιοποίησης των μέσων παραγωγής) 17 μετατοπίζεται από τον ατομικό εργάτη στο συλλογικό εργάτη. Ο συνδικαλισμός βέβαια, και κάθε μορφή αυτοοργάνωσης των εργατών της ίδιας παραγωγικής μονάδας, γίνεται ο υπ' αριθμόν ένα στόχος του κεφαλαίου. Τα ίδια τα ρομπότ χρησιμοποιούνται για να αντικαταστήσουν και φυσικά να πετάξουν στο πεζοδρόμιο τους συνδικαλιστές η όσους δημιουργούν προβλήματα στην αξιοποίηση του ατομικού κεφαλαίου. 18 Στη συλλογική πειθαρχία του καπιταλιστή, είναι φανερό νομίζω, ότι πιο αποτελεσματική συνδικαλιστική μορφή οργάνωσης που μπορεί να της αντισταθεί είναι τα εργοστασιακά σωματεία. Επειδή στο παρελθόν στη μαρξιστική βιβλιογραφία Εγινε πολύς λόγος για την αλυσίδα παραγωγής ενδιαφέρει νομίζω να ασχοληθούμε κάπως ιδιαίτερα με αυτήν. "Αν πιστέψει κανείς όλα όσα έχουν γραφτεί, κινδυνεύει να πιστέψει ότι στα εργοστάσια μόνο αλυσίδες παραγωγής υπάρχουν και ότι όλοι οι εργάτες δουλεύουν σε αυτές. Στην πραγματικότητα το ποσοστό αυτών των εργατών είναι πολύ χαμηλότερο από αυτό που μας αφήνουν να φανταζόμαστε τα διάφορα κείμενα. Π.χ. στη γαλλική αυτοκινητοβιομηχανία, στα 1975, δούλευε στις αλυσίδες παραγωγής το 24% των εργατών. Στους άλλους βιομηχανικούς κλάδους το αντίστοιχο ποσοστό είναι μικρότερο με εξαίρεση τη βιομηχανία υποδημάτων. 19 Το κεφάλαιο όπως είδαμε είναι αναγκασμένο να απαρνηθεί την ταιηλορική - φορντική (Τ.Φ.) οργάνωση της εργασίας και να στραφεί προς την αρχή της πολυλειτουργικότητας. Η αλυσίδα παραγωγής όμως, η πιο τέλεια μηχανή του φορντισμού, δεν προσφέρεται σε τέτοιου είδους υπαναχωρήσεις. Είναι αδύνατο να οργάνωσα κανείς τους ανειδίκευτους - εξειδικευμένους εργάτες της αλυσίδας σε πολυλειτουργική Ομάδα. Ο καπιταλιστής προχωράει λοιπόν σε αντικατάσταση τους από ρομπότ που τα οδηγεί - ελέγχει μια πολυλειτουργική ομάδα εργατών ρύθμισης και συντήρησης. Σήμερα στα αυτοματοποιημένα εργοστάσια παραμένουν στην αλυσίδα παραγωγής, έκτος από τις πολυλειτουργικές ομάδες, μόνο εκείνοι οι ανειδίκευτοι εργάτες (εξειδικευμένοι εργάτες) των Οποίων η εργασία παρουσίαζα τέτοια γεωμετρική και λογική πολυπλοκότητα που η εκτέλεση της από ρομπότ δεν είναι ακόμη δυνατή. Για τους εργάτες αυτούς οι ρυθμοί δουλειάς έχουν αυξηθεί καθώς τα ρομπότ ξεπερνούν την απόδοση των εργατών που αντικατέστησαν. Στόχος των εργατών που παραμένουν στην αλυσίδα παραγωγής γίνεται η απομάκρυνση τους από αυτήν, η μεταφορά τους σε άλλες θέσεις εργασίας, και το να δοθεί επομένως προτεραιότητα στην αυτοματοποίηση της αλυσίδας έναντι των άλλων ατελιέ. 20 Έτσι, επιπλέον, θα επισπευτεί η κατάργηση της ΤΦ Οργάνωσης της εργασίας 21 καί θα απελευθερωθούν οι εξειδικευμένοι εργάτες από την κατατεμαχισμένη - επαναληπτική εργασία. Δεν πρόκειται για απελευθέρωση της «ανθρωπιάς» τους, αλλά της ικανότητας τους να αποκτούν γνώσεις, πρακτικές γνώσεις, δεξιότητες, και να διευρύνουν το πεδίο της δραστηριότητας τους, το περιεχόμενο της εργασίας τους: οι εργάτες αυτοί, μετά από χρόνια δουλειάς, αποκτούν μεγάλη δεξιότητα και τέλεια γνώση της θέσης εργασίας που κατέχουν, αλλά η πείρα τους έχει τέτοιο χαρακτήρα που με κανένα τρόπο δεν τους επιτρέπει να διευρύνουν το πεδίο της εργασίας τους. Σελίδα 7 / 11
5. Συλλογικός εργάτης και ταξική πάλη Είδαμε προηγούμενα ότι: α) ο αυτοματισμός δίνει στα μέσα παραγωγής τη δυνατότητα της πολυλειτουργικότητας και στο κεφάλαιο τη δυνατότητα να αποκτήσει κάποια κινητικότητα στο εσωτερικό της μονάδας παραγωγής β) ο καπιταλιστής είναι αναγκασμένος, από τους ίδιους τους νόμους κίνησης του κεφαλαίου, να εκμεταλλευτεί αυτή τη δυνατότητα και να επιδιώξει τη συγκρότηση ενός συλλογικού εργάτη ικανού να εξασφαλίζει την αδιάκοπη λειτουργία του αυτοματοποιημένου μηχανικού συστήματος (στο έξης ΑΜΣ). ΤΟ ερώτημα που τίθεται τώρα είναι αν οι εργάτες που ζουν από κοντά, που υφίστανται, τις μετατροπές του μηχανικού συστήματος και της οργάνωσης της εργασίας, τις ακολουθούν παθητικά. Ο ατομικός καπιταλιστής προσδιορίζει κατ' αρχήν την οργάνωση της εργασίας που του υπαγορεύει η μέγιστη αξιοποίηση του κεφαλαίου του, προσδιορίζει δηλαδή μέσα στα πλαίσια της αρχής της πολυλειτουργικότητας τα χαρακτηριστικά του συλλογικού εργάτη και τα όρια επέμβασης του στο ΑΜΣ. Παρατηρήθηκε όμως ότι σε τέσσερα αυτοματοποιημένα ατελιέ της Renault 22 υπήρχαν την ίδια χρονική στιγμή τέσσερις διαφορετικές μορφές Οργάνωσης της εργασίας, και μία επιτόπια Ερευνά στα ίδια ατελιέ έδειξε ότι 23 «η επιχείρηση παίζει ένα σημαντικό ρόλο στον προσδιορισμό της Οργάνωσης (της εργασίας) αλλά δεν κατορθώνει να την υποτάξει Ολοκληρωτικά στους στόχους της. Οι εργάτες έχουν τη δυνατότητα να παρέμβουν για να προσδιορίσουν επακριβώς το περιεχόμενο των εργασιών που το περίγραμμα τους είναι ασαφές, αλλά και για να μεταβάλουν την Οργάνωση της εργασίας στο σύνολο της». Σε Ορισμένα ατελιέ της Renault 24 οι εργάτες ρύθμισης έδρασαν συλλογικά και ιδιοποιήθηκαν αρμοδιότητες που η διεύθυνση της επιχείρησης αναγνώριζε στους εργάτες συντήρησης. Η διεύρυνση του περιεχομένου της εργασίας τους πραγματοποιήθηκε με πρακτική άσκηση μέσα στην παραγωγή. Άλλα και οι εργάτες συντήρησης ιδιοποιήθηκαν δραστηριότητες μελετών και Ολοκληρωμένων κυκλωμάτων που σύμφωνα με την αρχική Οργάνωση της εργασίας, την προσδιορισμένη από τη διεύθυνση, ήταν της αρμοδιότητας του γραφείου μεθόδων και άλλων εταιριών (sous - traitance). Τα χαρακτηριστικά του συλλογικού εργάτη και τα όρια επέμβασης του στο ΑΜΣ δεν προσδιορίζονται λοιπόν, ούτε από τη φύση του αυτοματισμού, ούτε από τον καπιταλιστή αποκλειστικά, αλλά είναι αντικείμενο της ταξικής πάλης μέσα στην παραγωγή. Η πάλη διεξάγεται γύρω από την ικανότητα των άμεσων παραγωγών να θέτουν σε λειτουργία τα μέσα παραγωγής, γύρω από τη διαίρεση της εργασίας σε χειρωνακτική και διανοητική, εργασία διεύθυνσης και εκτέλεσης. Για να γίνουν περισσότερο κατανοητά τα παραπάνω μεταφέρω εδώ ενα πραγματικό παράδειγμα. 25 Συναντάμε σήμερα τριών τύπων σχέσεις ανάμεσα σε μια εργαλειομηχανή με Οδήγηση από ηλεκτρονικό υπολογιστή και τον χειριστή της. 1ος τύπος: το πρόγραμμα καταστρώνεται από το γραφείο μεθόδων. Ο χειριστής αλλάζει τα εργαλεία, ανεβάζει και κατεβάζει την πρώτη όλη, επιβλέπει τη μηχανή. Οι καπιταλιστές προσανατολίζονται προς αυτή τη σχέση μηχανής - χειριστού. 2ος τύπος: όπως και πριν, αλλά Ο χειριστής έχει τη δυνατότητα να επεμβαίνει στο πρόγραμμα και να το τροποποιεί. 3ος τύπος το πρόγραμμα καταστρώνεται και μετατρέπεται από τον ίδιο το χειριστή. Σε κλίμακα ατομικού εργάτη η πάλη διεξάγεται γύρω από την Ικανότητα του να επεμβαίνει στο πρόγραμμα, στο μηχανικό μέρος της μηχανής, στο ηλεκτρικό της σύστημα, δηλαδή γύρω από αυτό που συνηθίσαμε να ονομάζουμε ειδίκευση. Η πολυλειτουργική Ομάδα αποτελεί ένα έδαφος πάνω στο Οποίο η πάλη για την ειδίκευση διεξάγεται με σχετικά ευνοϊκούς όρους για τον ατομικό εργάτη: η Ομάδα αναλαμβάνει συλλογικά την οδήγηση και τον έλεγχο του ατελιέ, και οι λιγότερο πεπειραμένοι βελτιώνουν τις γνώσεις τους μέσα από τη συνεργασία τους με τους πιο πεπειραμένους, καθώς οι συγκεκριμένες εργασίες έχουν λίγο - πολύ το ίδιο Σελίδα 8 / 11
περιεχόμενο (ομοιογενοποίηση της συγκεκριμένης εργασίας). Η συλλογική γνώση κυκλοφορεί μέσα στην ομάδα και κάθε ατομικός εργάτης που συμμετέχει σε αυτήν κατακτά μετά την πάροδο ενός ορισμένου χρόνου το σύνολο των γνώσεων, των πρακτικών και των δεξιοτήτων της ομάδας. Είναι λοιπόν κατ' αρχήν σημαντικό να περάσουν όλοι οι εργάτες σε πολυλειτουργικές Ομάδες (π.χ. οι εξειδικευμένοι εργάτες της αλυσίδας). Σε κλίμακα συλλογικού εργάτη η πάλη διεξάγεται γύρω από τη συνεργασία των ατομικών εργατών, από την Ικανότητα τους να συγκροτούν ένα συλλογικό συνδυασμό εργασίας που θέτει σε κίνηση τα μέσα παραγωγής, δηλαδή γύρω από τη σχέση της συλλογικής ιδιοποίησης των μέσων παραγωγής από τους άμεσους παραγωγούς. Για τον καπιταλιστή είναι ζωτικής σημασίας η συγκρότηση ενός συλλογικού εργάτη τέτοιου που τον περιγράψαμε αλλά ταυτόχρονα οι ικανότητες του δεν πρέπει να ξεπερνούν ορισμένα όρια, να θέτουν σε αμφισβήτηση την κυριαρχία του κεφαλαίου πάνω στην εργασία. Ο καπιταλιστής προσπαθεί λοιπόν να περιχαρακώσει την ανάπτυξη του συλλογικού εργάτη και να της αποτυπώσει τα χαρακτηριστικά εκείνα που διασφαλίζουν την κυριαρχία του κεφαλαίου μέσα στην άμεση διαδικασία παραγωγής. Όπως είδαμε, η πειθαρχία που Ο καπιταλιστής πρέπει να επιβάλλει, δεν είναι δυνατό να επιβληθεί ατομικά στον κάθε Εργάτη αλλά μετατοπίζεται στο συλλογικό εργάτη. Αποκτά Έτσι, μεγάλη σημασία και για τους δύο αντιπάλους Ο εργοστασιακός συνδικαλισμός. Στο βαθμό που αυτή η πρώτη μετατόπιση θα αποτυγχάνει, θα πρέπει να πραγματοποιηθεί μία άλλη μετατόπιση, από τον καταναγκασμό στη συναίνεση, θα πρέπει δηλαδή ο συλλογικός εργάτης να αναλάβει αυτός ο ίδιος τις λειτουργίες της επίβλεψης και του ελέγχου, να αυτοπειθαρχεί και να αυτοελέγχεται. Το εγχείρημα είναι δύσκολο για το κεφάλαιο: δεν είναι καθόλου αυτονόητο ούτε ότι θα κατορθώσει να σπάσει τις μορφές αυτοοργάνωσης του συλλογικού εργάτη, ούτε ότι θα κατορθώσει να του αποτύπωσα προσκοπική συνείδηση. Από τις εμπειρίες που προαναφέρθηκαν 26 βγαίνει το συμπέρασμα ότι η ενότητα των εργατών που επεμβαίνουν στο ίδιο πεδίο δουλειάς είναι απαραίτητος ορός για την διεύρυνση του περιεχομένου της εργασίας τους. Στο παράδειγμα των εργατών ρύθμισης που είδαμε, οι εργάτες συντήρησης, πιο ειδικευμένοι από τους πρώτους, όχι μόνο δεν αντιστάθηκαν, αλλά υποβοήθησαν την προσπάθεια τους. Σε ένα άλλο ατελιέ αντίθετα, οι επιστάτες - εργοδηγοί ενθάρρυναν τους χειριστές να αναπαράγουν την εξειδίκευση (ένας εργάτης - μια μηχανή) και πέτυχαν να ξαναστήσουν την ΤΦ οργάνωση της εργασίας, στην Ιεραρχική κορυφή της οποίας βρίσκονται βέβαια αυτοί οι ίδιοι (οι επιστάτες). 27 Όλες οι μορφές ενότητας των εργατών του ίδιου εργοστασίου, και ιδιαίτερα η ανώτερη από αυτές τις μορφές, το εργοστασιακό σωματείο, γίνονται λοιπόν βασικό όπλο της εργατικής πάλης, μέσα στην αυτοματοποιημένη μονάδα παραγωγής, για την ανάπτυξη της ικανότητας του συλλογικού εργάτη να θετά σε κίνηση τα μέσα παραγωγής, πέρα από τα όρια που θέτει ο καπιταλιστής. Εκείνο που είναι πολύ σημαντικό για τη συνεργασία των ατομικών εργατών και την ανάπτυξη της ικανότητάς τους να θέτουν σε κίνηση τα μέσα παραγωγής πέρα από τα όρια που θέτει ο καπιταλιστής, είναι η δυνατότητα τους να κατανοούν το σύνολο της άμεσης διαδικασίας παραγωγής. Επίσης, η εμπειρία έδειξε ότι κάθε φορά που μία Ομάδα πετύχαινε να διευρύνει το περιεχόμενο της εργασίας της (όπως στο παράδειγμα των εργατών ρύθμισης και συντήρησης της Renault, που προαναφέρθηκε) έπεφτε τελικά πάνω σε ένα εσωτερικό εμπόδιο, που ήταν η έλλειψη θεωρητικών γνώσεων: με άλλα λόγια, η απόκτηση πείρας μέσα στην άμεση διαδικασία παραγωγής, είναι μόνο ίνας τρόπος διεύρυνσης του περιεχομένου της εργασίας και οι δυνατότητες του μετά ένα Ορισμένο χρονικό διάστημα εξαντλούνται. Το ζήτημα της εκπαίδευσης αποκτά έτσι και αυτό ιδιαίτερη σημασία και για το συλλογικό εργάτη και για τον καπιταλιστή: το περιεχόμενο της εκπαίδευσης, οι φορείς που την αναλαμβάνουν, η εύκολη η δύσκολη πρόσβαση σε αυτήν κλπ. Πάντως το κεφάλαιο είναι υποχρεωμένο από τους ίδιους τους νόμους κίνησης του, (ελπίζω αυτό φάνηκε αρκετά καθαρά από τα προηγούμενα), να ενισχύσει τη γενική εκπαίδευση και τη γενική τάση μέσα στην τεχνική εκπαίδευση. Η διεκδίκηση για θεωρητική εκπαίδευση ιδιαίτερα σε θέματα προγραμματισμού συνδέεται και με την ασφάλεια των εργατών που οδηγούν - ελέγχουν αυτόματες μηχανές, καθώς η κύρια πηγή των ατυχημάτων σε αυτές τις περιπτώσεις είναι τα λάθη στο πρόγραμμα και οι απρόβλεπτες κινήσεις της μηχανής. 28 Τα προβλήματα που θέτει ο αυτοματισμός πρακτικά και θεωρητικά δεν εξαντλούνται βέβαια σε αυτό εδώ το άρθρο. Υπενθυμίζω στον αναγνώστη ότι η Σελίδα 9 / 11
γενίκευση της αυτοματοποίησης της καπιταλιστικής παραγωγής βρίσκεται στις αρχές της και οι πρώτες εμπειρίες των ταξικών αγώνων της εργατικής τάξης δεν είναι δυνατό να οδηγήσουν τη θεωρία παρά μόνο σε κάποιες προσωρινές θέσεις. Πέρα απ' όλα αυτά, όμως, δεν πρέπει να υποτιμάμε τους ρυθμούς με τους οποίους επεκτείνεται η αυτοματοποίηση της καπιταλιστικής παραγωγής, ούτε να θεωρούμε ότι είναι ένα ζήτημα που δεν αφορά τον ελληνικό καπιταλισμό. 29 Συνοψίζοντας, η θέση αυτού του άρθρου είναι: Η γενίκευση της αυτοματοποίησης της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής είναι μία επιθετική κίνηση του κεφαλαίου, κίνηση που δεν τη διάλεξε αλλά του επιβλήθηκε από την κρίση του (επιθετική επειδή δίπλα στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας προκαλεί μαζική ανεργία). Ταυτόχρονα όμως, και αναγκαστικά, η ίδια η αυτοματοποίηση της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής ανοίγει μία περίοδο αναδιάρθρωσης των αντιθέσεων ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία και ξαναβάζει στο επίκεντρο των ταξικών αγώνων την ικανότητα των έμμεσων παραγωγών να θέτουν σε κίνηση τα μέσα παραγωγής. 1. Για τους όρους εφαρμογής των επιστημονικών γνώσεων στην παραγωγή βλέπε Β. Coriat: Science, Technique et Capital, Seuil, 1976. 2. L' homme et les robots, Le monde diplomatique, Νοέμβριος 1982. 3. Η μεγάλη καμπή του Σοσιαλισμού, Πάπυρος Πρες, 1971. 4. Για την κριτική Richta βλέπε το άρθρο του Χ. Βαλλιάνου στις θέσεις No 3. 5. Για το θεωρητικό ρεύμα του εργατισμού βλέπε «Συλλογικός εργάτης η εργάτης μάζα» στις θέσεις No 3. 6. Usines et Ouvriers, Maspero, 1980, σελ. 153. Βλέπε επίσης το άρθρο της «Ρήξης» Μαρτίου '83. 7. D. Anquetil: Automatisation et organisation du travail dans Γ automobile στο Critiques de Γ economie politique, Ιανουαρίου - Μαρτίου. 1983, Maspero και Β. Coriat: Automates et ouvriers, στο Usines et Ouvriers, Maspero 1980. 8. Για ένα παράδειγμα πολυλειτουργικού ατελιέ της Renault βλέπε J.F. Le Maitre: Les nouveaux concepts de Γ automatisation de Γ industrie manufacturiere, Annales des Mines, Δεκεμ. 1982. 9. Coriat δ.π. 10. Κ. Marx: Le Capital, Βιβλίο πρώτο, Ed. Sociales (3 τόμοι) σελ. 294. Στην ελληνική μετάφραση (Σύγχρονη Εποχή) σελ. 422. 11. Le monde diplomatique δ.π. και Β. Girard, D. Poncet: L'atelier automatise flexible de Citroen a Meudon, Annales des Mines, δ.π. 12. Le monde diplomatique δ.π. 13. Girard, Poncet δ.π. 14. F. Perrin - Pelletier, Le Monde 2.11.82. 15. Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, βιβλίο τρίτο, σελ. 91 Ed Sociales (στην ελληνική μετάφραση σελ. 107). 16. Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, βιβλίο τρίτο, σελ. 94, Ed. Soc., σελ. 112 στην έλλην. μετάφραση. 17. Ε. Balibar: Lire le Capital, II, Maspero, σελ. 94100. Σελίδα 10 / 11
18. Παράδειγμα η Fiat. 19. Liaisons Sociales, no 35 75, 2.5.75. 20. Για την απομάκρυνση από την αλυσίδα βλέπε απεργίες Renauld: Le Monde 29.1.83. 21. Κατάργηση δεν σημαίνει εδώ εξαφάνιση. Η ΤΦ οργάνωση θα συνεχίσει να υπάρχει σαν δευτερεύουσα μορφή. 22. Μελέτη του Β. Corial. Αναφέρεται από τον Y. Lasfargue: Les objectifs sociaux de la robotique et Γ evaluation des consequences seelles de son utilisation, στο Annales des Mines δ.π. 23. D. Anquetil δ.π. 24. Στο ίδιο δ.π. 25. Y. Lasfargue δ.π. 26. D. Anquetil δ.π. 27. D. Anquetil δ.π. 28. S. Tsuru: Progres technologique et emploi: L'introduction des robots au Japon, περιέχεται στο Marches, technologies et nouvelles relations internationales, Economica, 1983, σελ. 99 και Y. Lasfargues δ.π. 29. Η ελληνική βιομηχανία τσιμέντου (από τις πιο παραγωγικές στην Ευρώπη) τα διυλιστήρια, αλλά και άλλοι βιομηχανικοί κλάδοι λειτουργούν από αρκετά χρόνια με αυτοματοποίηση της παραγωγής. Σελίδα 11 / 11