ΕΠΙΣΤΗΜΗ Επιστήμη [ < επίσταμαι ] = γνώση (βαθιά, σαφής...), συστηματοποιημένο γνώσεις κατά είδος (ειδικές γνώσεις), σύνολο ομοειδών γνώσεων με οργανική σύνδεση και σκοπό την εξήγηση των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων. Επιστήμη: Σύνολο ομοειδών γνώσεων συστηματοποιημένων και οργανωμένων, με σκοπό να ερμηνευτούν τα φαινόμενα Επιστήμες Φυσικές επιστήμες Κοινωνικές ή ανθρωπιστικές επιστήμες αντικείμενο μελέτης: η φύση αντικείμενο μελέτης: ο άνθρωπος και η κοινωνία επιστήμη εξηγεί ΑΝΘΡΩΠΟΣ φιλοσοφία ερμηνεύει πραγματικότητα τέχνη εκφράζει αισθητικά Στην επιστήμη ώθησε τον άνθρωπο η τάση για γνώση, [Αριστοτέλης: φύσει του ειδέναι ορέγεται άνθρωπος] και η ανάγκη της επιβίωσης και της καλύτερης διαβίωσης. Απάλλαξε τον άνθρωπο από προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Τον βοήθησε να κυριαρχήσει στη φύση, να οργανώσει καλύτερα την κοινωνική ζωή, να πραγματοποιήσει εκπληκτικά άλματα στην πορεία του προς το μέλλον. Χωρίς τη γνώση [εμπειρική και επιστημονική] θα ήταν αδιανόητη η τροχιά απ τα σπήλαια ως τις διαστημικές κατακτήσεις... Δεν θα ήταν υπερβολή αν την ονομάζαμε μαγικό κλειδί που ανοίγει τις πύλες της προόδου. Με την κατάχρησή της όμως ανοίγει δυστυχώς και τις πύλες της καταστροφής... Επιστήμονες: Είναι οι εργάτες της γνώσης... Με την εκμηδένιση της απόστασης ανάμεσα στην επιστήμη ως θεωρητική γνώση και τις εφαρμογές της, ο ρόλος των επιστημόνων έγινε πια καθοριστικός στην καθημερινή μάχη για την κατάκτηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Ζούμε στην εποχή της αποθέωσης της επιστήμης και των επιστημόνων. 3α. ΟΙ ΕΥΘΥΝΕΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ Έναντι της επιστήμης τους Έναντι της κοινωνίας Έναντι της ανθρωπότητας αγάπη ενημέρωση έρευνα να την ωφελεί με την επιστήμη του και να μην χρησιμοποιεί τις γνώσεις του ως μέσο επιβολής, καταστροφής ή κυριαρχίας να εκπληρώνει στο ακέραιο το σύνολο των ως πολίτης του κόσμου να υπηρετεί την ανθρωπότητα με όλες του τις δυνάμεις να υπερισχύει του εθνικού το προς την ανθρωπότητα χρέος να πρωταγωνιστεί στη λύση των μεγάλων προβλημάτων της ανθρωπότητας (ειρήνη, οικολογικό, πείνα) πολιτικοκοινωνικών του υποχρεώσεων Ευθύνη: Η αρετή του ανθρώπου να αναγνωρίζει το μέρος της προσωπικής του συμμετοχής στην εκτέλεση ενός έργου και στ αποτελέσματα του και να δίνει λόγο για τις πράξεις τους στον εαυτό του και τους άλλους Οι επιστήμονες έχουν αυξημένες πολιτικοκοινωνικές ευθύνες. Η επιστημονική ιδιότητα, όχι μόνο δεν τους απαλλάσσει των ευθυνών τους, αλλά αντίθετα τις μεγιστοποιεί... [συγκριτικά πάντοτε με τον απλό πολίτη].
Με δεδομένη τη γεφύρωση και εκμηδένιση της απόστασης ανάμεσα στην επιστημονικοτεχνική γνώση και της εφαρμογής της, οι επιστήμονες πρέπει να ξέρουν πως παράγοντας γνώση, παράγουν δύναμη (πολλαπλών εφαρμογών και χρήσεων). Οφείλουν γι αυτό, να υπολογίζουν τις συνέπειες απ την χρήση και την κατάχρησή τους στο παρόν και στο μέλλον. Η Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, αλλά και τα σύγχρονα πυρηνικά οπλοστάσια, καθιστούν αφελείς τις απόψεις του είδους: «Εμείς υπηρετούμε την επιστήμη - η επιστήμη για την επιστήμη». Εννοείται πως δεν εξισώνουμε εκείνους που υπηρετούν τον όλεθρο και τους ανθρωπιστές επιστήμονες. Είμαστε αμείλικτοι όμως έναντι των πρώτων, θεωρώντας διάτρητες όλες τους τις δικαιολογίες. Δεν μπορούμε φυσικά να καταλογίσουμε ευθύνες στους ανθρωπιστές επιστήμονες που άθελά τους κι αντικειμενικά ανοίγουν δρόμο και στους προηγούμενους, αφού συνήθως οι επιστημονικές γνώσεις είναι αμφίστομες. Σίγουρα, οι ίδιοι δεν μπορούν να απαλλάξουν τον εαυτό τους από το συνειδησιακό φορτίο της ευθύνης που το γεννάει η δυνατότητα και η συνακόλουθη πιθανότητα κακής χρήσης των ερευνητικών τους πορισμάτων. 3β. Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τρεις μεγάλες επαναστάσεις προσδιόρισαν την πορεία της ανθρωπότητας προς το μέλλον: 1. Η γεωργική επανάσταση 2. Η βιομηχανική επανάσταση 3. Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση που βρίσκεται σε εξέλιξη αυτή τη στιγμή Χωρίς να θεωρούμε αυτόνομη την εξέλιξη των εργαλείων και να παραγνωρίζουμε τη διαλεκτική σχέση της με τη συνολική εξέλιξη των κοινωνιών, σημειώνουμε πως: * στην γεωργική περίοδο τα εργαλεία ήταν προέκταση του χεριού * στη βιομηχανική το αντικατέστησαν * στην επιστημονικοτεχνική αντικατέστησαν τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Αυτή η αντικατάσταση του εγκεφάλου μαζί με την εκμηδένιση της απόστασης ανάμεσα στην επιστημονικοτεχνική γνώση και τις ποικίλες εφαρμογές της συνιστούν μια πρώτη μαρτυρία για τον επαναστατικό χαρακτήρα των συντελούμενων αλλαγών. Αρχίζει μια νέα εποχή και το συνειδητοποιούμε από τις επαναστατικές αλλαγές σε διάφορους τομείς της ζωής: στις τηλεπικοινωνίες και τη μαζική ενημέρωση στη συνολική παραγωγική διαδικασία, στην ιατρική, στην εκπαίδευση κ.λπ. Δεν λείπει και η πικρή γεύση απ την κατάχρηση της ηλεκτρονικής τεχνολογίας (ηλεκτρονικός έλεγχος της ιδιωτικής ζωής του πολίτη). Είναι προφανές πως η ανθρωπότητα πλησιάζει αν δεν έφτασε κιόλας, σ ένα οριακό σημείο, στο πιο κρίσιμο σταυροδρόμι της πορείας της προς το μέλλον. Και δεν έχει να διαλέξει ανάμεσα στον πολιτισμό και τη βαρβαρότητα, τη ζωή και την καταστροφή. Αυτό φυσικά θα εξαρτηθεί από το πώς θα χρησιμοποιηθεί η υψηλή τεχνολογία, από το αν θα γίνουν ή όχι εκείνες οι θεσμικές αλλαγές που θα κατοχυρώσουν την καλύτερη δυνατή προοπτική. Η αξιοποίηση της ηλεκτρονικής τεχνολογίας την εγγυάται. Είναι αναγκαία η διαμόρφωση θεσμικού πλαισίου που θα διασφαλίσει τη χρήση της νέας τεχνολογίας για το καλό όλων. Η υπαγωγή υπό κοινωνικό έλεγχο της ηλεκτρονικής τεχνολογίας στρατηγικής σημασίας θα αποτρέψει κάθε πιθανότητα κατάχρησης και θα κατοχυρώσει το βαθύτερο χαρακτήρα της ως πανανθρώπινου αγαθού. Μιλώντας για κοινωνικό έλεγχο τον εννοούμε στα πλαίσια της ελευθερίας και της δημοκρατίας, εννοούμε ιδιοποίηση της υψηλής τεχνολογίας από τα κοινωνικά σύνολα. Στην αντίθετη περίπτωση (ιδιοποίησή της από τους λίγους, τους ιδιώτες, ή κρατικές ολιγαρχίες κ.λπ.) κανείς δεν μπορεί να υπολογίσει με ακρίβεια τις συνέπειες. Ο Τζωρτζ Όργουελ μας δίνει στο «1984» μια εφιαλτική αίσθηση που δεν είναι καθόλου απίθανη...
ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ Ένας επιστημονικός κλάδος που με τα επιτεύγματά του προκάλεσε έντονες συζητήσεις στο τέλος του εικοστού αιώνα και αναμένεται να απασχολήσει εξίσου έντονα, αν όχι να μονοπωλήσει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας και των κοινωνιών τον εικοστό πρώτο είναι ο κλάδος της Γενετικής. Το δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα χαρακτηρίζεται από τη ραγδαία ανάπτυξη της γνώσης μας όσον αφορά τη δομή και την οργάνωση του γενετικού μας υλικού, του DNA, την αποκρυπτογράφηση του γενετικού κώδικα, τη λειτουργία και τη ρύθμιση της έκφρασης του DNA. Γρήγορα συσσωρεύτηκαν πάρα πολλές επιστημονικές γνώσεις που οδήγησαν, μετά το 1970, σε μια εκρηκτική ανάπτυξη των μεθοδολογιών απομόνωσης, ανάλυσης, σύνθεσης, πολλαπλασιασμού, παρέμβασης και τροποποίησης του γενετικού υλικού οποιουδήποτε οργανισμού με τη μεταφορά και την έκφραση ξένου DNA σε άλλο άτομο του ίδιου ή άλλου είδους, με αποτέλεσμα ορισμένοι να λένε ότι «οι Γενετιστές παριστάνουν το Θεό». Σ ΥΝΕΠΕΙΕΣ Η πρόοδος στη Γενετική είχε πρακτικές συνέπειες στην κλινική ιατρική, στην παραγωγή φαρμάκων, στον πειραματισμό σε ζώα, στη βιομηχανία, στη γεωργία και φαίνεται ότι οι δυναμικές εφαρμογές της είναι απεριόριστες. Οι δυνατότητες και οι επιπτώσεις της «νέας Γενετικής» είναι γνωστές, αλλά στερούμαστε τις κοινωνικές και ηθικές κατευθυντήριες γραμμές που θα μας οδηγήσουν σ' αυτή τη μη οριοθετημένη περιοχή. Γι' αυτό, πολλοί έχουν αμφισβητήσει τις συνέπειες από την εφαρμογή αυτής της νέας γνώσης, φοβούμενοι ανεπιθύμητα ή καταστροφικά αποτελέσματα. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η Γενετική έχει διεισδύσει πλέον κυριαρχικά στο πεδίο των ενδιαφερόντων των ανθρώπινων κοινωνιών, ενώ οι κατακτήσεις της αναμένεται να επηρεάσουν άμεσα τη ζωή μας. Γι' αυτό και κρίνεται σκόπιμο να προσδιοριστεί η σημασία των νέων όρων που αυτή εισήγαγε, η παρουσίαση των νέων μεθόδων που ανέπτυξε και η καταγραφή των διλημμάτων που προκύπτουν από τη χρήση τους. Β ΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Αποτελεί ένα σύνολο από τεχνικές που έχουν σκοπό να διαφοροποιήσουν και να βελτιώσουν έναν οργανισμό (φυτό ή μικροοργανισμό) ως προς ένα ή περισσότερα χαρακτηριστικά του, είτε να βελτιώσουν ένα προϊόν μεταφέροντας σ' αυτό γονίδια από ένα άλλο είδος. Οι οργανισμοί που προκύπτουν από αυτή τη μεταφορά γονιδίων ονομάζονται γενετικά τροποποιημένοι ή μεταλλαγμένοι οργανισμοί, ονομασία που δηλώνει ότι δεν πρόκειται για νέους αλλά απλώς για διαφοροποιημένους οργανισμούς. Οι επιστήμες που συνθέτουν τη Βιοτεχνολογία είναι κυρίως η Γενετική Μηχανική, η Μοριακή Βιολογία, η Βιοχημεία και η Μικροβιολογία. Κ ΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ Μέθοδος δημιουργίας ενός νέου εμβρύου από την ένωση απύρηνου ωαρίου με τον πυρήνα ενός σωματικού κυττάρου. Από την ένωση προκύπτει βιώσιμο έμβρυο με γενετικό υλικό κοινό με εκείνο του δότη (του οργανισμού από το σωματικό κύτταρο του οποίου προήλθε ο πυρήνας). Η κλωνοποίηση, με άλλα λόγια, επιτρέπει τη δημιουργία πανομοιότυπων αντιγράφων ενός οργανισμού. Χ ΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΓΟΝΙΔΙΩΜΑΤΟΣ Στην έναρξή του το πρόγραμμα αυτό χαιρετίστηκε ως το βιολογικό ισοδύναμο του προγράμματος Απόλλων για την αποστολή αστροναυτών στη Σελήνη. Φιλοδοξία του και τελικά στόχος που εκπληρώθηκε υπήρξε η εξακρίβωση των θέσεων των γονιδίων του ανθρώπου πάνω στα χρωμοσώματά του και ο πλήρης καθορισμός της αλληλουχίας του ανθρώπινου DNA.
«Οι συνέπειες της άμεσης προσπέλασης στο γενετικό υλικό είναι πολλές τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο: Επιβεβαιώθηκε η συνέχεια των βιολογικών όντων, καθώς έγινε φανερό ότι τα είδη δε διαφέρουν τόσο ως προς τον αριθμό των γονιδίων τους, όσο ως προς τη ρύθμιση της έκφρασής τους. Επιβεβαιώθηκε η μοναδικότητα κάθε ατόμου. Αυτό δηλαδή που γνωρίζουμε φιλοσοφικά το απέδειξε και η επιστήμη, η οποία έδωσε το απαραίτητο υπόβαθρο για την κατάρρευση του ρατσισμού. Η δυνατότητα "ανάγνωσης" του γενετικού υλικού μας επιτρέπει να διαγνώσουμε στο έμβρυο γενετικά νοσήματα, τα οποία μπορεί να εκδηλώνονται νωρίς κατά την παιδική ηλικία. Βεβαίως η λέξη διάγνωση είναι κάπως παραπλανητική, αφού συνήθως αποτελεί διαδικασία η οποία βοηθά στη θεραπεία, ενώ στην περίπτωση των γενετικών νοσημάτων διάγνωση σημαίνει διακοπή της κύησης». Γ. Μανιάτης, εφημερίδα Το Βήμα, 11.6.2000 Η αποκωδικοποίηση του DNA προσφέρει τη δυνατότητα παρασκευής νέων φαρμακευτικών προϊόντων, ικανών να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά κληρονομικές ασθένειες. Ε ΥΓΟΝΙΚΗ Επανέρχεται στο προσκήνιο εξαιτίας των παραπάνω επαναστατικών ανακαλύψεων. Πρόκειται για το σύνολο των θεωριών αλλά και των πρακτικών που αποσκοπούν στη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου. Ο πατέρας του ευγονισμού Francis Galton τον ορίζει ως «επιστήμη της βελτίωσης της φυλής που δεν περιορίζεται στα ζητήματα των σωστών γάμων αλλά, ιδιαίτερα στην περίπτωση του ανθρώπου, ασχολείται με όλες τις επιδράσεις που μπορούν να δώσουν στις πιο προικισμένες φυλές περισσότερες ευκαιρίες να υπερισχύσουν έναντι των λιγότερο προικισμένων». Ο ευγονισμός διακρίνεται σε θετικό, ο οποίος επιδιώκει τη διάδοση των ευνοϊκών χαρακτηριστικών, και σε αρνητικό, που θέλει να περιορίσει τη διασπορά των φυσικών ελαττωμάτων. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ - ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ Οι παραπάνω εξελίξεις δημιουργούν ορισμένα κρίσιμα ερωτήματα, που η ανθρωπότητα θα κληθεί να απαντήσει. Για ποιες ασθένειες υπάρχει η επιστημονική γνώση, η οικονομική ευχέρεια και το ηθικό κύρος, ώστε να γίνεται προεμφυτευτική, προγεννητική ή μεταγεννητική διάγνωση και σε ποιον θα δίνονται αυτές οι πληροφορίες, ώστε να εξασφαλίζεται το απόρρητο: Ποια άτομα ή φορείς θα έχουν στα χέρια τους το δικαίωμα να καθορίζουν ποια ανθρώπινα όντα θα ζήσουν και ποια θα πεθάνουν ή ποιοι θα έχουν προτεραιότητα στην εκπαίδευση, στις θέσεις εργασίας ή στις υπηρεσίες πρόνοιας; Είναι ηθικά, βιολογικά και νομικά επιτρεπτός ο πρόωρος τερματισμός της κύησης με μοναδικό λόγο ότι το φύλο του εμβρύου δεν είναι της αρεσκείας κάποιου μελλοντικού γονέα; Ποιος είναι ο «επιθυμητός τύπος» ανθρώπουs Είναι άραγε ο υγιής, ευφυής, ανεξάρτητος και ηθικός τύπος ή ένα πειθήνιο όργανο για την παραγωγή συγκεκριμένου κάθε φορά έργου; Μήπως θα έπρεπε να δημιουργηθεί εθνική τράπεζα με γενετικά δεδομένα, στην οποία θα κατατίθεται το μοριακό (DNA) αποτύπωμα όλων των κατοίκων μιας χώρας; Μια τέτοια τράπεζα θα συμπληρώνει το παραδοσιακό αρχείο δακτυλικών αποτυπωμάτων και θα συμβάλλει άμεσα στην επίλυση πολλών ιατροδικαστικών προβλημάτων. Μέχρι πού θα φτάσει η επιστήμη: Στη δημιουργία π.χ. κλωνοποιημένων ανθρώπων; Στη δημιουργία όντων διαγενικών; Επιτρέπεται η παρέμβαση μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο για τη «βελτίωση» των ανθρώπων; Μήπως η ανθρωπότητα οδηγείται σε ένα γενετικό ρατσισμό, σε μια ναζιστικού τύπου ευγονική;
Πόσο ασφαλή είναι τα μεταλλαγμένα προϊόντα; Μήπως οδηγούν σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις και τελικά σε μη αναστρέψιμη μόλυνση του περιβάλλοντος; Μήπως όλα αυτά αποτελούν ύβρη του ανθρώπου, ο οποίος θέλει να αντικαταστήσει το Δημιουργό, μην κατέχοντας τα μυστικά της Δημιουργίας; Η ανθρωπότητα θα αφεθεί έρμαιο στα χέρια των λίγων μικρών «θεών» που θα ανακαλύπτουν ή θα δημιουργούν τη γνώση, ή στα χέρια της ολιγαρχίας που διαχειρίζεται; Ποιοι θα αποτελούν αυτή την ολιγαρχία και ποιους ή τι θα υπηρετεί; Οικονομικά συμφέροντα, πολιτικές αποφάσεις, κοινωνικές σκοπιμότητες; Όλα τα παραπάνω ερωτήματα επισημαίνουν τον κίνδυνο: ενίσχυσης των κοινωνικών ανισοτήτων, δημιουργίας μιας κατευθυνόμενης ανθρωπότητας υπό την εξουσία λίγων, δηλητηριασμού της φύσης. ΒΙΟΗΘΙΚΗ Φυσική συνέπεια όλων αυτών υπήρξε η ανάπτυξη της Βιοηθικής, η οποία μελετά τα ηθικά προβλήματα που γεννά η σύγχρονη τεχνολογία, η ιατρική και η γενετική και κυρίως η ανθρώπινη παρέμβαση στη βιολογική διαδικασία. Στην Ελλάδα, η ίδρυση του «Οργανισμού Βιοηθικής» υπήρξε καρπός της συνειδητοποίησης της κρισιμότητας αυτών των ζητημάτων και αναμένεται να βοηθήσει προς την κατεύθυνση: της έγκυρης ενημέρωσης, της υγείας και της ασφάλειας επιστημόνων και πολιτών από τη χρήση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, της εξασφάλισης του απορρήτου των γενετικών πληροφοριών, της προστασίας των γενετικών δικαιωμάτων τόσο των φορέων γενετικών ασθενειών όσο και των παιδιών τους. Γενικότερα, για την αντιμετώπιση των παραπάνω διλημμάτων κρίνονται απαραίτητα ακόλουθα: Σύγκληση επιτροπής ελέγχου που να αποτελείται από κοινωνιολόγους, επιστήμονες, εκπροσώπους πολιτικών κομμάτων, συλλογικών φορέων, εκπροσώπους καταναλωτών, καθηγητές Πανεπιστημίου, δημοσιογράφους. - Καθορισμός ορίων της επιστήμης - αυστηρές κυρώσεις στους παραβάτες. - Νέα, εξελιγμένη νομοθεσία - κώδικας δεοντολογίας. - Έμφαση στην ηθική παιδεία των επιστημόνων. Ενασχόληση σε βάθος με θέματα ηθικής στα πανεπιστήμια παράλληλα με την παροχή ακαδημαϊκής γνώσης. Έμφαση σε θέματα ανθρωπισμού σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Τεχνολογία: Το σύνολο των επιστημονικών και τεχνικών γνώσεων, μέσων και μεθόδων που απαιτούνται για τη μετατροπή των πρώτων υλών σε βιομηχανικά προϊόντα. Τεχνοκρατία: Η προβολή της τεχνολογίας ως του βασικότερου παράγοντα ευημερίας και η σταδιακή επικράτησή της στην κοινωνική ζωή. Τεχνική: Η εφαρμογή των επιστημονικών και εμπειρικών γνώσεων στον πρακτικό βίο. Αυτοματοποίηση: Η τεχνολογική αλλαγή στη σύγχρονη κοινωνία που αποβλέπει στην αντικατάσταση του ανθρώπινου δυναμικού από μηχανικά κατασκευάσματα. Θετικά αποτελέσματα Αντικατέστησε το χειρώνακτα εργάτη και κατέστησε τη μηχανή απαραίτητη για την οργάνωση και λειτουργία της παραγωγικής διαδικασίας. Στον παραγωγικό τομέα η μηχανή υπόσχεται πέρα από τη μέγιστη μαζική παραγωγή στο συντομότερο χρονικό διάστημα και αρτιότητα, μειώνοντας τις πιθανότητες για λάθη. Στο χώρο της επιστήμης και ιδιαίτερα στον ευαίσθητο τομέα της ιατρικής η μηχανή έγινε το μέσο για την πρόληψη κάποιων ασθενειών και την αντιμετώπιση κάποιων άλλων
περιορίζοντας σημαντικά τη παιδική θνησιμότητα και αυξάνοντας το μέσο όρο ζωής του ανθρώπου. Η μηχανή έγινε ο κύριος εκφραστής της υπερτεχνολογίας παίρνοντας το προβάδισμα σε εξαιρετικά πολύπλοκες ή λεπτές εργασίες, όπου το πιο έμπειρο ανθρώπινο χέρι θα δήλωνε παραίτηση. Στο χώρο της ενημέρωσης, τη δυνατότητα να απολαμβάνει γεγονότα σε παγκόσμια κλίμακα και μάλιστα, πολλές φορές, τη στιγμή που αυτά διαδραματίζονται. Εκμηδένισε τις αποστάσεις αντικαθιστώντας την πολυχρησιμοποιημένη άμαξα και μετέτρεψε τις εβδομάδες και τους μήνες, που χρειάζονταν κάποτε και για τις πιο επείγουσες μετακινήσεις, σε λεπτά και ώρες, φθάνοντας στο εκπληκτικό αποτέλεσμα με το υπερηχητικό αεροπλάνο. Αρνητικές συνέπειες Μπορεί μεν η μηχανή να διευκόλυνε σε αξιοσημείωτο βαθμό τον άνθρωπο, όμως απ την άλλη πλευρά τον αχρήστευσε, έτσι που ο βιομηχανικός εργάτης ή ο απλός χειριστής μιας απλής μηχανής να αδρανοποιείται σταδιακά με τελικό σημείο την εξάρτησή του απ αυτήν. Η συνεχής και η υπέρμετρη χρησιμοποίηση της μηχανής κάνει τον άνθρωπο ένα παθητικό ον που η μόνιμη προσήλωσή του στη μηχανική αυτή διαδικασία τον κάνει να αγνοεί το προηγούμενο και επόμενο στάδιο. Δημιουργεί επίσης ένα οξύ κοινωνικό πρόβλημα, αυτό της ανεργίας που πετά στο δρόμο καθημερινά χιλιάδες ανθρώπους δημιουργώντας έτσι ένα κοινωνικό δράμα με όλες τις επιπτώσεις που έχει και για τον ίδιο τον άνθρωπο. Με όλες τις επιπτώσεις που έχει η υπέρμετρη χρήση της μηχανής από τον άνθρωπο και στο πνεύμα και στην ψυχή μπορεί εύκολα κανείς να κατανοήσει την αλλοτρίωση που υφίσταται και στο χώρο της εργασίας του καθώς αποξενώνεται από το αντικείμενο ενασχόλησής του και στερείται τη χαρά της δημιουργίας. Αλλά και στον καθημερινό βίο, όπου η αποξένωση είναι αποτέλεσμα μιας ορθολογιστικά μηχανοποιημένης ζωής. Δυστυχώς για το ανθρώπινο γένος συνδέθηκε άμεσα με τον τομέα της πολεμικής τεχνικής και έγινε φρικαλέο όπλο αυτοκτονίας και ανθρωποκτονίας.