Παρατηρητήριο Οικονομικών της Υγείας

ΙΔΡΥΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ FOUNDATION FOR ECONOMIC & INDUSTRIAL RESEARCH Τσάμη Καρατάσου 11, 117 42 Αθήνα, Tηλ.: 210 92 11 200-10, Fax: 210 92 33 977, www.iobe.gr 11 Tsami Karatassou, 117 42 Athens, Greece, Tel.: +30 210-9211 200-10, Fax: +30210-9233 977 Παρατηρητήριο Οικονομικών της Υγείας Η Φαρμακευτική Αγορά στην Ελλάδα: Γεγονότα και Στοιχεία 2015-2016 1

1 Περιεχόμενα 1 Περιεχόμενα... 2 2 Επιτελική Σύνοψη... 8 3 Βασικά στατιστικά στοιχεία αγοράς φαρμάκου... 11 4 Οικονομικό περιβάλλον... 12 4.1 ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ... 12 5 Δημογραφικές Τάσεις και Προφίλ Υγείας των Ελλήνων... 16 5.1 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ... 16 5.2 ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ... 20 5.3 ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ ΑΝΑΣΦΑΛΙΣΤΩΝ... 22 5.4 ΑΙΤΙΕΣ ΘΑΝΑΤΩΝ... 23 6 Η πλευρά της ζήτησης: Δαπάνες Υγείας - Φαρμάκου... 25 6.1 ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ... 30 6.2 ΔΑΠΑΝΕΣ ΥΓΕΙΑΣ & ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ... 35 6.2.1 Σύγκριση με άλλες χώρες... 43 6.3 ΔΑΠΑΝΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ... 47 6.4 ΔΑΠΑΝΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ ΤΩΝ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ... 48 7 Η πλευρά της προσφοράς: Φαρμακευτική βιομηχανία και οικονομία... 50 7.1 ΠΩΛΗΣΕΙΣ... 55 7.2 ΠΑΡΑΓΩΓΗ... 62 7.3 ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ... 67 7.4 ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ... 71 7.5 ΈΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ (R&D)... 73 7.6 ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗ ΦΑΡΜΑΚΩΝ... 75 7.7 ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΙΜΗΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ... 79 7.8 ΔΕΙΚΤΕΣ ΤΙΜΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ... 81 7.9 ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΦΑΡΜΑΚΩΝ... 82 8 Τα χρέη των νοσοκομείων προς τις φαρμακευτικές επιχειρήσεις... 86 9 Παράρτημα 1. Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ)... 89 10 Παράρτημα 2. Ορισμοί ΣΛΥ... 91 2

Κατάλογος Διαγραμμάτων Διάγραμμα 1: ΑΕΠ (% μεταβολή)... 12 Διάγραμμα 2: Ανεργία και Πληθωρισμός... 13 Διάγραμμα 3. Ανάλυση συνιστωσών ΑΕΠ... 14 Διάγραμμα 4. Ισοζύγιο Γενικής Κυβέρνησης & Ισοζύγιο Εξωτερικού τομέα... 15 Διάγραμμα 5: Προβολή πληθυσμού Ελλάδας, 2015-2080*... 17 Διάγραμμα 6: Εκτίμηση εξέλιξης ποσοστού πληθυσμού άνω των 65 και άνω των 80 ετών μεταξύ 2015 και 2050, σε Ελλάδα, ΕΕ28 και χώρες του ΟΟΣΑ... 18 Διάγραμμα 7: Εξέλιξη προσδόκιμου επιβίωσης στην Ελλάδα 1960-2030... 18 Διάγραμμα 8: Προσδόκιμο επιβίωσης στην Ελλάδα και στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2014... 19 Διάγραμμα 9: Δείκτης εξάρτησης πληθυσμού, 2016... 20 Διάγραμμα 10. Προβολή δείκτη εξάρτησης Ελλάδας 2010-2050... 21 Διάγραμμα 11: Αιτίες θανάτων στην Ελλάδα, 1938-2014... 24 Διάγραμμα 12: Συνολική Χρηματοδότηση Δαπανών Υγείας & Δημόσια Χρηματοδότηση Δαπανών Υγείας (σε εκατ. )... 25 Διάγραμμα 13: Συνολική Χρηματοδότηση για Δαπάνες Υγείας ως % ΑΕΠ, (2009-2015)... 26 Διάγραμμα 14: Δημόσια Χρηματοδότηση για Δαπάνες Υγείας ως % ΑΕΠ, (2009-2015)... 27 Διάγραμμα 15: Ποσοστιαία συμμετοχή ανά φορέα στη συνολική χρηματοδότηση δαπάνης υγείας, 2009-2014... 28 Διάγραμμα 16: Χρηματοδότηση δαπανών υγείας Ελλάδας 1988-2015 (% του συνόλου της χρηματοδότησης)... 29 Διάγραμμα 17: Δημόσια Φαρμακευτική Δαπάνη, 2009-2016... 31 Διάγραμμα 18: Καθαρή Δημόσια Φαρμακευτική Δαπάνη κατά κεφαλήν σε Ελλάδα και ΕΕ ( )... 33 Διάγραμμα 19. Δημόσια & Ιδιωτική κατά κεφαλήν φαρμακευτική δαπάνη (στοιχεία 2014)... 34 Διάγραμμα 20: Η σύνθεση της Συνολικής Δαπάνης Υγείας κατά μείζονα κατηγορία (σε εκατ. )... 37 Διάγραμμα 21: Η σύνθεση της Συνολικής Δαπάνης Υγείας κατά μείζονα κατηγορία (% ΑΕΠ)... 38 Διάγραμμα 22: Η σύνθεση της Δημόσιας Δαπάνης Υγείας κατά μείζονα κατηγορία (σε εκατ. )... 39 Διάγραμμα 23: Η σύνθεση της Δημόσιας Δαπάνης Υγείας κατά μείζονα κατηγορία (% ΑΕΠ)... 40 Διάγραμμα 24: Ανάλυση Δαπανών Νοσοκομείων ΕΣΥ, 2012-2015, (σε εκατ. )... 41 Διάγραμμα 25: Μερίδιο Δαπανών Νοσοκομείων ΕΣΥ στη προϋπολογισθείσα δαπάνη, 2012-2015... 42 Διάγραμμα 26: Δαπάνες υγείας ως ποσοστό του ΑΕΠ στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2015... 43 Διάγραμμα 27: Μέσος όρος ετήσιας μεταβολής κατά κεφαλήν δαπάνης υγείας στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2005-2009 και 2009-2015... 44 Διάγραμμα 28: Κατά κεφαλήν δαπάνη υγείας, 2015, σε $ ΡΡΡ... 45 Διάγραμμα 29: Χρηματοδότηση δαπανών υγείας ανά χώρα 2014... 46 Διάγραμμα 30: Μεταβολή δαπανών κοινωνικής προστασίας (2005-2015)... 47 Διάγραμμα 31: Κατανομή δαπανών νοικοκυριών, Υγεία, 2008-2015... 48 Διάγραμμα 32: Κατανομή δαπανών υγείας των νοικοκυριών, 2008-2015... 49 Διάγραμμα 33: Αριθμός φαρμακείων ανά 100.000 κάτοικους στα κράτη μέλη της ΕΕ28, 2015... 51 Διάγραμμα 34: Αριθμός φαρμακοποιών ανά φαρμακείο, 2015... 52 Διάγραμμα 35. Φαρμακεία και Φαρμακαποθήκες 2004-2015... 53 Διάγραμμα 36: Πωλήσεις φαρμάκων σε αξία στην Ελλάδα, 2008-2015, (σε δισεκ. )... 55 Διάγραμμα 37: Πωλήσεις φαρμάκων σε όγκο στην Ελλάδα, 2008-2015, (εκατ. συσκευασιών)... 56 Διάγραμμα 38: Ποσοστό διείσδυσης φαρμακευτικών προϊόντων με βάση το καθεστώς προστασίας στις χώρες της Ευρώπης, 2016, (ανά μονάδα, σε όγκο)... 57 Διάγραμμα 39: Τιμολόγηση στις χώρες της Ευρώπης, 2016 (τιμή ανά μονάδα σε )... 57 Διάγραμμα 40: Ποσοστό διείσδυσης φαρμακευτικών προϊόντων με βάση το καθεστώς προστασίας στις χώρες της Ευρώπης, 2016, (σε αξία)... 58 Διάγραμμα 41: Κατανομή πωλήσεων βάσει τιμής για τα συνταγογραφούμενα φάρμακα, 2016 (PPPs) 59 Διάγραμμα 42: Κατανομή πωλήσεων (σε αξία) βάση τιμής για τα συνταγογραφούμενα φάρμακα, 2016 (PPPs)... 60 Διάγραμμα 43: Πωλήσεις ΜΗ.ΣΥ.ΦΑ, 2011-2015 σε αξία και όγκο (σε εκατ. )... 61 Διάγραμμα 44: Εξέλιξη εγχώριας παραγωγής φαρμακευτικών προϊόντων, 2000-2015 (σε εκατ. )... 62 Διάγραμμα 45: Δείκτης βιομηχανικής παραγωγής φαρμακευτικών προϊόντων (2010=100)... 63 Διάγραμμα 46: Δείκτες Κύκλου Εργασιών στη Βιομηχανία Παραγωγής Φαρμάκου (2010=100,0)... 63 Διάγραμμα 47. Δείκτες τιμών Παραγωγού (2010=100,0)... 64 Διάγραμμα 48: Προστιθέμενη Αξία Κλάδου Παραγωγής Φαρμάκου... 65 3

Διάγραμμα 49: Απασχόληση στην παραγωγή Φαρμάκου... 67 Διάγραμμα 50: Μερίδιο απασχόλησης στον κλάδο παραγωγής Φαρμάκου σε χώρες της ΕΕ (2015)... 68 Διάγραμμα 51: Αριθμός Ιατρών ανά 1.000 κατοίκους στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2015... 69 Διάγραμμα 52: Αριθμός Νοσηλευτών ανά 1.000 κατοίκους στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2015... 69 Διάγραμμα 53: Εξέλιξη Εμπορικού Ισοζυγίου Φαρμάκων (εκατ. )... 71 Διάγραμμα 54: Μερίδιο εξαγωγών φαρμάκου στο σύνολο των εξαγωγών αγαθών... 72 Διάγραμμα 55: Αριθμός κλινικών μελετών ανεξάρτητα φάσης ή σταδίου (2016)... 73 Διάγραμμα 56: Αριθμός κλινικών μελετών ανά ΥΠΕ (2015)... 74 Διάγραμμα 57: Κατανομή κλινικών δοκιμών ανά θεραπευτική κατηγορία (2015)... 74 Διάγραμμα 58. Ετήσια % μεταβολή Δείκτη τιμών ανά μείζονα κατηγορία αγαθών (& Φάρμακα) (2015=100)... 81 Διάγραμμα 59: Εξέλιξη εκκρεμών οφειλών Δημοσίου στις εταιρείες μέλη του ΣΦΕΕ, ως 31.10.2016 (εκατ. )... 87 Διάγραμμα 60: Εξέλιξη εκκρεμών οφειλών Δημοσίου στις εταιρείες μέλη του ΣΦΕΕ, μόνο τιμολόγια 2015 (εκατ. )... 88 Διάγραμμα 61: Εξέλιξη εκκρεμών οφειλών Δημοσίου στις εταιρείες μέλη του ΣΦΕΕ, μόνο τιμολόγια 2016 (εκατ. )... 88 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1: Βασικά στοιχεία αγοράς φαρμάκου... 11 Πίνακας 2: Γεννήσεις ζώντων - Θάνατοι 1931 2015... 16 Πίνακας 3: Φαρμακευτική δαπάνη ανασφαλίστων... 22 Πίνακας 4: Αιτίες θανάτων ανά κατηγορία (κωδικοί ICD-10) 2009-2014... 23 Πίνακας 5: Ποσοστό συμμετοχής φαρμακευτικής βιομηχανίας στη δαπάνη (2012-2014)... 32 Πίνακας 6: Μερίδιο Προστιθέμενης Αξίας κλάδων στο σύνολο της Μεταποίησης - 2015... 65 Πίνακας 7: Απασχολούμενοι στον τομέα Υγείας... 68 Πίνακας 8. Μεταβολή απασχόλησης και μισθών 2010-2015... 70 Πίνακας 9: Περιθώρια (mark-up) στην εφοδιαστική αλυσίδα φαρμάκου, 2014... 79 Πίνακας 10: Ποσοστό Μικτού Κέρδους (mark-up) φαρμακείου... 79 Πίνακας 11: Νομοθετικές Ρυθμίσεις Τιμολόγησης, Αποζημίωσης & Rebate, 2015-2016... 84 4

Συντομογραφίες ΑΕΠ: Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν ΔΤΚ: Δείκτης Τιμών Καταναλωτή ΕΑΕΕ: Ένωση Ασφαλιστικών Εταιριών Ελλάδος ΕΕ-28: Ευρωπαϊκή Ένωση των 28 χωρών ΕΛ.ΣΤΑΤ.: Ελληνική Στατιστική αρχή ΕΟΠ: Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών ΕΟΠΥΥ: Εθνικός Οργανισμός Παροχής Υπηρεσιών Υγείας ΕΟΦ: Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων ΕΣΥ: Εθνικό Σύστημα Υγείας ΙΠΑ: Ισοδύναμα Πλήρους Απασχόλησης ΙΦΕΤ: Ινστιτούτο Φαρμακευτικής Έρευνας και Τεχνολογίας ΚΑΚ: Κάτοχοι άδειας κυκλοφορίας ΜΗ.ΣΥ.ΦΑ: Μη συνταγογραφούμενα φάρμακα ΜΚΟ: Μη Κυβερνητική Οργάνωση ΝΠΙΔ: Νομικό Πρόσωπο ιδιωτικού Δικαίου ΟΚΑ: Οργανισμοί Κοινωνικής Ασφάλισης ΟΟΣΑ: Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης ΟΤΑ: Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΠΕΦ: Πανελλήνια Ένωση Φαρμακοβιομηχανίας ΣΛΥ: Συστήματος Λογαριασμών Υγείας ΣΦΕΕ: Σύνδεσμος Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδος ΥΠΕ: Υγειονομική Περιφέρεια ΦΚΑ: Φορείς Κοινωνικής Ασφάλισης 5

Τη μελέτη για τη «Φαρμακευτική αγορά στην Ελλάδα: Γεγονότα και Στοιχεία 2015-2016» επιμελήθηκε η συντακτική ομάδα του ΙΟΒΕ με τη συνεργασία της Επιτροπής Τεκμηρίωσης του ΣΦΕΕ. Συντακτική ομάδα ΙΟΒΕ Άγγελος Τσακανίκας, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ και Επιστημονικός συνεργάτης του IOBE Θάνος Αθανασιάδης, Υπεύθυνος Έρευνας Παρατηρητηρίου Οικονομικών της Υγείας του ΙΟΒΕ Γρηγόρης Παύλου, Ερευνητικός Συνεργάτης του ΙΟΒΕ Επιτροπής Τεκμηρίωσης και Παρακολούθησης Στοιχείων του ΣΦΕΕ Ντορίνα Θεοδωράτου, Health Economics & Market Access Officer ως συντονίστρια της Επιτροπής τεκμηρίωσης του ΣΦΕΕ Ζέφη Βοστιτσάνου, SfEE Scientific & Corporate Affairs Director Κωνσταντίνος Κοφινάς, Πρόεδρος της Επιτροπής Τεκμηρίωσης ΣΦΕΕ, Διευθύνων Σύμβουλος & Πρόεδρος Merck, Ελλάδας & Κύπρου 6

Πρόλογος - Ευχαριστήρια «Η Φαρμακευτική Αγορά Στην Ελλάδα: Γεγονότα και Στοιχεία 2015-2016» Με ιδιαίτερη χαρά σας παρουσιάζουμε την ανανεωμένη έκδοση «Η Φαρμακευτική Αγορά Στην Ελλάδα: Γεγονότα και Στοιχεία 2015-2016» που επιμελήθηκε η αρμόδια επιτροπή του Συνδέσμου μας με την αρωγή του ΙΟΒΕ. Όπως έχει πλέον καθιερωθεί από το Σύνδεσμό μας, η συγκεκριμένη έκθεση αποτελεί την πλέον εμπεριστατωμένη σύνοψη των κυριοτέρων δεδομένων και στοιχείων για τη φαρμακευτική αγορά στην Ελλάδα μέσα στο ευρύτερο οικονομικό περιβάλλον στο οποίο επιχειρούμε, και στοχεύει τόσο στην ενημέρωση των μελών μας όσο και όλων των παραγόντων που δραστηριοποιούνται στον ευρύτερο χώρο της υγείας. Πιο συγκεκριμένα στη παρούσα έκδοση καλύπτονται οι τάσεις που αφορούν στην εξέλιξη της δαπάνης, δημόσιας και ιδιωτικής, της συνολικής αγοράς του φαρμάκου, των ΜΗ.ΣΥ.ΦΑ καθώς και μια σύνοψη των κυριότερων μακροοικονομικών δεδομένων που επηρεάζουν το επιχειρείν στη φαρμακευτική αγορά. Και στη φετεινη έκδοση έγινε προσπάθεια να συμπεριληφθούν όλα τα ανανεωμένα δεδομένα της περιόδου 2015-2016, όπου αυτά έχουν δημοσιευτεί, έτσι ώστε πέραν της ιστορικότητας να μπορεί να αποτυπωθεί μια επικαιροποιημένη εικόνα της αγοράς και των κυριότερων αλλαγών που τη διέπουν μέχρι και το τέλος της περασμένης χρονιάς. Σε μια ιδιαίτερα σημαντική καμπή του επιχειρηματικού μας περιβάλλοντος που απαιτούνται αποφάσεις βάση δεδομένων για τη διαμόρφωση εθνικής στρατηγικής υγείας συμπεριλαμβανομένου του φαρμάκου ως προστιθέμενη αξία και όχι μόνον ως επιβάρυνση στο σύνολο των δαπανών υγείας, όπως πιστεύουμε πως η παρούσα σύνοψη θα βοηθήσει σημαντική στην κατεύθυνση αυτή. Με τις ευχαριστίες μας στην συντακτική ομάδα του ΙΟΒΕ και τα μέλη της επιτροπής τεκμηρίωσης που την επιμελήθηκαν. Για την Επιτροπή Τεκμηρίωσης Για τον ΣΦΕΕ Κωνσταντίνος Κοφινάς Γενικός Γραμματέας Πασχάλης Αποστολίδης Πρόεδρος 7

2 Επιτελική Σύνοψη Το 2015 ήταν μία εξαιρετικά δύσκολη χρονιά για την ελληνική οικονομία που χαρακτηρίστηκε από ταχύτατες πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις και βέβαια την επιβολή κεφαλαιακών ελέγχων μετά από δεκαετίες ελεύθερης διακίνησης κεφαλαίων. Ωστόσο, αν και η ελληνική οικονομία βρέθηκε το 2015 ξανά σε ύφεση, η μείωση του ΑΕΠ ήταν μικρή, μόλις κατά -0,2%, καθώς ήδη το επίπεδο του ΑΕΠ είναι πολύ χαμηλό. Σε κάθε περίπτωση, η τριπλή εκλογική αναμέτρηση (2 εθνικές εκλογές & το δημοψήφισμα) και ταυτόχρονα η επιβολή κεφαλαιακών ελέγχων μετά τον Ιούλιο του 2015, αύξησαν τις αβεβαιότητες και επιβάρυναν το εμπόριο και την ευρύτερη οικονομική δραστηριότητα, και αποδυνάμωσαν τις όποιες προοπτικές ανάπτυξης είχαν διαμορφωθεί την αμέσως προηγούμενη χρονιά. Στο σκέλος των τιμών, ο έντονος αποπληθωρισμός το 2015 αποκλιμακώθηκε ελαφρώς, καθώς διαμορφώθηκε στο -1,1% το 2015 από -1,4% το 2014, ενώ μείωση καταγράφηκε και στο ποσοστό ανεργίας, στο 24,9%. Όσον αφορά στις δημογραφικές εξελίξεις, το προσδόκιμο επιβίωσης στην Ελλάδα έχει αυξηθεί σημαντικά από 72 έτη το 1960 στα 81,5 έτη το 2014. Το αρνητικό πρόσημο της φυσικής μεταβολής των τελευταίων ετών εκτιμάται ότι θα συνεχιστεί και θα οδηγήσει τον συνολικό πληθυσμό της Ελλάδας σε σταδιακή μείωση μέχρι το 2080. Αυτό σημαίνει ότι αναμένεται αύξηση του ποσοστού του πληθυσμού ηλικίας άνω των 65 ετών, όπου από το 20,9% του πληθυσμού το 2016 θα ανέλθει στο 33,9% του συνόλου το 2050, ενώ και στην ηλικιακή κατηγορία άνω των 80 εκτιμάται ότι θα σημειωθεί διπλασιασμός του μεριδίου, από 6,3% σε 12,7%. Σύμφωνα με τα τελευταία δεδομένα, η συνολική χρηματοδότηση για δαπάνες υγείας στην Ελλάδα για το 2015 διαμορφώθηκε στα 14,4 δισεκ. (8,2% του ΑΕΠ), εκ των οποίων τα 8,7 δισεκ. αφορούν στη δημόσια χρηματοδότηση δαπανών υγείας (5% του ΑΕΠ). Από το σύνολο των δαπανών, η ενδονοσοκομειακή δαπάνη αποτέλεσε το μεγαλύτερο τμήμα ( 6,0 δισεκ. για το 2015), ακολουθούμενη από τη φαρμακευτική δαπάνη ( 4,2 δισεκ.) και τέλος την εξωνοσοκομειακή δαπάνη ( 2,9 εκατ.). Το 2015 η προϋπολογισθείσα δημόσια φαρμακευτική δαπάνη ορίστηκε στα 2,0 δισεκ. ενώ για το 2016 ο στόχος μειώθηκε περαιτέρω στα 1,945 έναντι 5,1 δισεκ. το 2009, καταγράφοντας έτσι συνολική μείωση 61,9% τη περίοδο 2009-2016. Αντιστοίχως πτωτική είναι και η πορεία της κατά κεφαλήν δημόσιας φαρμακευτικής δαπάνης στην Ελλάδα, όπου από 460 ανά κάτοικο το 2009 μειώθηκε στα 184 το 2015 και στα 180 το 2016, εξέλιξη που φέρνει την Ελλάδα στις τελευταίες θέσεις ανάμεσα στις 8

χώρες της ΕΕ. Αν συνυπολογισθεί και η μεγάλη συμμετοχή της βιομηχανίας, για την κάλυψη των αναγκών των Ελλήνων ασθενών, μέσα από τους μηχανισμούς των επιστροφών (rebates) και του clawback, γίνεται αντιληπτό πως τα δημοσιονομικά μέτρα που έχουν ληφθεί δεν έχουν την αποτελεσματικότητα που είχε προβλεφθεί. Συγκεκριμένα, η φαρμακευτική βιομηχανία το 2015, απέδωσε 300 εκατ. σε rebates και 319 εκατ. σε clawback, συνεισφέροντας έτσι το 23,6% της πραγματικής φαρμακευτικής δαπάνης, το οποίο, βάσει των δεδομένων του 1 ου εξαμήνου για το 2016, αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω στα 304 εκατ. και 430 εκατ. αντιστοίχως (~27,5% της πραγματικής δαπάνης). Αντίστοιχη ήταν και η πορεία της νοσοκομειακής δαπάνης, όπου από το 2012 μέχρι το 2015, κατέγραψε μείωση 31,5% φτάνοντας τα 1,4 δισεκ., με σημαντική πτώση στη φαρμακευτική δαπάνη (-35,8%). Στη μειωμένη αυτή νοσοκομειακή φαρμακευτική δαπάνη, επιβάλλεται εκ νέου το 2016 ο μηχανισμός του clawback, με αποτέλεσμα βάσει των διαθέσιμων επίσημων στοιχείων, μόνο το 1 ο εξάμηνο του έτους, η προκαθορισμένη φαρμακευτική δαπάνη των 570 εκατ. να μην επαρκεί και να πρέπει η βιομηχανία να αποδώσει ~ 139 εκατ. για να μπορέσει να καλυφθεί η πραγματική ζήτηση στα νοσοκομεία και τα φαρμακεία του ΕΟΠΥΥ. Το 2015 οι συνολικές πωλήσεις σε αξία των φαρμακευτικών εταιρειών προς τις Φαρμακαποθήκες / Φαρμακεία ανήλθαν στα 4,1 δισεκ., παρουσιάζοντας μείωση κατά - 2,7% σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά, εν αντιθέσει με τις πωλήσεις προς τα νοσοκομεία / ΕΟΠΥΥ, όπου παρουσιάζονται αυξημένες κατά 5,7% αντιστοίχως. Αναφορικά με τις συνολικές πωλήσεις σε όγκο, ο αριθμός των συσκευασιών που πουλήθηκαν στα νοσοκομεία/φαρμακεία ΕΟΠΥΥ παρουσιάζεται αυξημένος κατά 1,6%, ενώ αντιστοίχως στα φαρμακεία/φαρμακαποθήκες μειωμένος κατά 2,6%. Βάσει των τελευταίων διαθέσιμων στοιχείων της IMS, η διείσδυση σε όγκο των προστατευμένων φαρμάκων (on-patent) ανήλθε στο 10,5% το 2016, ποσοστό υψηλότερο από το μέσο όρο της Ευρώπης (6,8%), το οποίο συνδέεται με τη σημαντικά χαμηλότερη τιμή τους έναντι του αντίστοιχου ευρωπαϊκού μέσου όρου. Επιπροσθέτως, το μερίδιο αγοράς των μη προστατευμένων φαρμακευτικών προϊόντων το 2016 ανήλθε στο 65,9% (off-patent 33,5% & generics 32,4%), συνεχίζοντας την ανοδική τάση των προηγούμενων ετών. Tέλος, σύμφωνα με τον ΕΦΕΧ, το μέγεθος της αγοράς των μη συνταγογραφούμενων φαρμάκων (ΜH.ΣΥ.ΦΑ) διαμορφώθηκε το 2015 σε 172,2 εκατ., επίπεδο υψηλότερο από αυτά των προηγούμενων ετών. 9

Στην πλευρά της προσφοράς, η παραγωγή φαρμάκου στην Ελλάδα το 2015, σε τιμές παραγωγού (ex-factory), ανήλθε στα 929 εκατ., μειωμένη σε σχέση με το 2014 κατά -1,2%. Ο κλάδος εγχώριας παραγωγής φαρμάκων παρουσιάζει σταθερή συμμετοχή στην εγχώρια βιομηχανική παραγωγή (3,9%) και σε σύγκριση με τους υπόλοιπους κλάδους κατατάσσεται στην 8η θέση μεταξύ των 24 κλάδων της μεταποίησης για το 2015. Στο τομέα της παραγωγής φαρμάκου η απασχόληση στην Ελλάδα διαμορφώθηκε στα 13,1 χιλ. άτομα το 2015, αυξημένη κατά 1,5% σε σχέση με το 2014. Οι απασχολούμενοι στον κλάδο φαρμάκου αντιστοιχούν στο 0,4% της συνολικής απασχόλησης στην ελληνική οικονομία για το 2015, ενώ το μερίδιο στο σύνολο της μεταποίησης ανέρχεται στο 4%. Τα μερίδια αυτά βρίσκονται πάνω από το μέσο όρο της ΕΕ28 (2,5%). Τέλος, οι εισαγωγές και εξαγωγές φαρμάκων ανήλθαν το 2015 σε 2,8 δισεκ. και 1,0 δισεκ. αντίστοιχα. Σε σχέση με το 2014, οι εισαγωγές φαρμακευτικών προϊόντων παρουσίασαν αύξηση κατά 3,7%, ενώ οι εξαγωγές μειώθηκαν κατά 2,3% με αποτέλεσμα το έλλειμμα να αυξηθεί κατά 7,6%, ενώ σε απόλυτα μεγέθη διαμορφώθηκε στα - 1,8 δισεκ., έναντι - 1,7 δισεκ. το 2014. 10

3 Βασικά στατιστικά στοιχεία αγοράς φαρμάκου Πίνακας 1: Βασικά στοιχεία αγοράς φαρμάκου Αριθμός Επιχειρήσεων Παραγωγή Απασχόληση παραγωγής Φαρμάκου Εξωτερικό Εμπόριο Παράλληλες εξαγωγές Παραγωγοί και Εισαγωγείς φαρμάκων (Μέλη ΣΦΕΕ-ΠΕΦ) (2016) Φαρμακαποθήκες (2015) Συνεταιρισμοί φαρμακοποιών (2015) Εγχώρια Παραγωγή (σε τιμές παραγωγού) (2015) % μεταβολή 2014/2015 Προστιθέμενη Αξία Κλάδου (2015) Μερίδιο Προστιθέμενης Αξίας Κλάδου / σύνολο της μεταποίησης (2015) Αριθμός εργαζομένων (Παραγωγή φαρμάκου) (2015) Αριθμός εργαζομένων (Παραγωγή φαρμάκου) (2014) % μεταβολή 2014/2015 Μερίδιο Απασχόλησης παραγωγής φαρμάκου / σύνολο της μεταποίησης (2015) Εξαγωγές σε αξία (2015) % μεταβολή 2014/2015 Εισαγωγές σε αξία (2015) % μεταβολή 2014/2015 Σε αξία (2015) % μεταβολή 2014/2015 Σε φαρμακεία/φαρμακαποθήκες (τιμές λιανικής) (2015) Πωλήσεις Φαρμάκων (5) % Μεταβολή πωλήσεων σε φαρμακεία/φαρμακαποθήκες 2014/2015 Σε νοσοκομεία (νοσοκομειακές τιμές) (2015) % Μεταβολή πωλήσεων σε νοσοκομεία 2014/2015 Δημόσια Φαρμακευτική Δαπάνη (6) Δημόσια Δαπάνη Υγείας Δομή τιμών Δημογραφικά στοιχεία Μεταβολή τιμών Γενόσημα & off-patent ΜΗ.ΣΥ.ΦΑ Δαπάνη 2009 Δαπάνη 2015 Δαπάνη 2016 Clawback 2015 Rebate 2015 Clawback 2016* Rebate 2016* Μεταβολή Δημόσιας Φαρμακευτικής Δαπάνης 2009/2016 Δημόσια Φαρμακευτική Δαπάνη κατά κεφαλήν (2015)* Δημόσια Φαρμακευτική Δαπάνη κατά κεφαλήν (2016)* Δημόσια Φαρμακευτική Δαπάνη / Πωλήσεις Φαρμάκων (2015) Ελλάδα (σε αξία) (2015) Ελλάδα (% ΑΕΠ) (2015) Ευρωπαϊκή Ένωση (% ΑΕΠ) (2015) ~106 100 26 929 εκατ. -1,2% 687 εκατ. 3,9% 13,1 χιλ. 13,3 χιλ. -1,5% 4,0% 1.025 εκατ. -2,3% 2.800 εκατ. +3,8% 401,6 εκατ. +30,9% 4.119 εκατ. -2,7% 1.484 εκατ. +5,7% 5.108 εκατ. 2.000 εκατ. 1.945 εκατ. 319 εκατ. 300 εκατ. 432 εκατ* 304 εκατ.* -61,9% 184 180 35,7% 8.876 εκατ. 5,0% 7,8% ΕΛ.ΣΤΑΤ., ΕΟΠΥΥ, Παν. Σύνδ. Φαρμακαποθηκάριων Eurostat 2016; Βάση δεδομένων PRODCOM Eurostat; Labor Force Survey; ΠΦΣ, 2016 Eurostat International trade, EU Trade Since 1988 By CN8, 2016 ΕΟΦ, 2016 ΕΟΦ, 2016 Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, σημειώματα ΕΟΠΥΥ 2012-2016, Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισμού 2016 για τα έτη 2014-2015, Απόφαση Γ5/63587 ΦΕΚ 1803/2015, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ, ΣΦΕΕ, OECD Health Data, 2016, Eurostat, 2016 ΣΛΥ, 2014 Ποσοστό τιμής παραγωγού / εισαγωγέα (ex-factory) στην τιμή λιανικής πώλησης 69,9% ΦΕΚ 3890/Β/2.12.2016, Εκτιμήσεις ΙΟΒΕ και EFPIA 2014 Προσδόκιμο επιβίωσης (2014) Δείκτης εξάρτησης πληθυσμού (2016) (% πληθυσμού ηλικιών 0-14 & άνω των 65 / 15-64) (2014) Ποσοστό Ανασφαλίστων (2014) 81,5 έτη 52,8% 25,2% OECD Health Data, 2016 Υπουργείο Εργασίας, Άτλας, 2014 Δείκτης τιμών φαρμάκων % μεταβολή 2009/2015-15,0% Eurostat, Harmonised Indices of Consumer Prices (HICP), 2016 Ποσοστό ως προς το σύνολο της αξίας πωλήσεων φαρμάκων (γενόσημα, αξία σε XT) -22,2% IMS 2016, Midas Ποσοστό ως προς το σύνολο του όγκου πωλήσεων φαρμάκων (γενόσημα) Ποσοστό ως προς το σύνολο του όγκου πωλήσεων φαρμάκων (γενόσημα & offpatent) -31,5% 65,4% Σε αξία (2015) Μεταβολή 2014/2015 172,2 εκατ. - 48% AESGP, ΕΦΕΧ 2016 Επενδύσεις R&D Εκτιμήσεις (2015) 100 εκατ. ΕΟΦ, 2016 11

% μεταβολή 4 Οικονομικό περιβάλλον 4.1 ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ Η ελληνική οικονομία βρέθηκε το 2015 ξανά σε ύφεση, σημειώνοντας μικρή μείωση του ΑΕΠ κατά -0,2% (Διάγραμμα 1), επιβεβαιώνοντας ότι η ανάκαμψη του 2014 ήταν εύθραυστη λόγω της έκθεσης της οικονομίας σε έντονη αβεβαιότητα, τόσο από εσωτερικούς, όσο και από εξωτερικούς παράγοντες. Έτσι το 2015, η τριπλή εκλογική αναμέτρηση (2 εθνικές εκλογές & το δημοψήφισμα) και ταυτόχρονα η επιβολή κεφαλαιακών ελέγχων μετά τον Ιούλιο του 2015, επιβάρυναν το εμπόριο και την ευρύτερη οικονομική δραστηριότητα, και αποδυνάμωσαν τις προοπτικές ανάπτυξης, καθώς σε ένα περιβάλλον αβεβαιότητας σχετικά με την τελική ευόδωση των διαπραγματεύσεων με τους εταίρους, οι επενδύσεις κατέγραψαν κάμψη. Η πτώση των επιτοκίων σε ευρωπαϊκό επίπεδο, λόγω του προγράμματος ποσοτικής χαλάρωσης, δεν μετακυλίστηκε στην ελληνική οικονομία το 2015, με αποτέλεσμα ο τραπεζικός δανεισμός να είναι περιορισμένος και σχετικά ακριβός. Για το 2016 και 2017 αναμένεται ύφεση -0,3% και ανάπτυξη 2,7% αντίστοιχα, σύμφωνα με τις προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ενώ τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ. (Προσωρινά στοιχεία 6/3/2017) αναφέρουν στασιμότητα στο σύνολο του 2016. Διάγραμμα 1: ΑΕΠ (% μεταβολή) 6,0 ΑΕΠ (% μεταβολή) 4,0 2,0 3,5 2,7 0,0-0,3 0,7-0,2-0,3-2,0-4,0-6,0-8,0-10,0-3,2-4,3-5,5-7,3-9,1 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016f 2017f 12

Πηγή: Eurostat 2016, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Autumn 2016 Economic Forecast, ΑΕΠ αλυσωτοί δείκτες 2010, Αναθεωρημένα στοιχεία περιόδου 2011-2014, Προβλέψεις 2016-2017 Προσχέδιο Κρατικού Προϋπολογισμού 2017 Στο σκέλος των τιμών, αποσυμπιέστηκε ο έντονος αποπληθωρισμός το 2015, καθώς διαμορφώθηκε στο -1,1% το 2015 από -1,4% το 2014, ενώ αποκλιμάκωση καταγράφηκε στο ποσοστό ανεργίας, στο 24,9%, σαφώς ηπιότερα έναντι του ιστορικά υψηλού ποσοστού του 2013 (27,5%). Ο εναρμονισμένος πληθωρισμός διαμορφώθηκε στο 0,0% το 2016, έπειτα από 3 έτη αποπληθωρισμού, ενώ για το 2017 εκτιμάται πληθωρισμός κοντά στο 0,6%. Διάγραμμα 2: Ανεργία και Πληθωρισμός Ανεργία (% ) 30 Πληθωρισμός (%) 6,0 25 20 4,2 4,7 3,1 24,5 27,5 26,5 24,9 23,5 22,4 5,0 4,0 3,0 15 10 5 7,8 1,3 9,6 12,7 17,9 1,0-0,9-1,4-1,1 0,0 0,6 2,0 1,0 0,0-1,0 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016f 2017f -2,0 Ανεργία (%) Εναρμονισμένος Πληθωρισμός Πηγή: Eurostat, 2016, Προβλέψεις 2016-2017 Προσχέδιο Κρατικού Προϋπολογισμού 2017 Η κατανάλωση διαχρονικά επηρεάζεται καθοριστικά από τις μεταβολές στο εισόδημα και αποτελεί το μεγαλύτερο τμήμα του ΑΕΠ (Διάγραμμα 3). Παρόλα αυτά, η συμβολή αυτή παραμένει κοντά στο 70%, καθώς οι υπόλοιπες συνιστώσες (Επενδύσεις (-0,1%) και Εξαγωγές) δεν κατέγραψαν την αναμενόμενη άνοδο. Οι εκτιμήσεις για το 2016 δείχνουν οριακές μεταβολές σε όλες τις συνιστώσες με τελικό αποτέλεσμα το ασθενικό ρυθμό μεγέθυνσης στο -0,3%, ενώ για το 2017 προβλέπεται σημαντική ενίσχυση της ιδιωτικής κατανάλωσης, των επενδύσεων και των εξαγωγών, 13

όπου μόνο εν μέρει αντισταθμίζονται από την ενίσχυση των εισαγωγών, με τον τελικό ρυθμό του ΑΕΠ να διαμορφώνεται στο 2,7%. Διάγραμμα 3. Ανάλυση συνιστωσών ΑΕΠ Ποσοστιαίες μονάδες 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0-6,0-8,0-10,0 1,0 2,9 2,8 1,0 0,6-0,9-1,6-1,4-1,5-4,6-1,9-6,8-3,7-5,5-3,5-1,6-1,3 2,1 1,1-0,6-2,4 2,2-1,6-1,1-0,3 1,2 1,5 1,2-1,2-12,0-14,0-16,0-5,5-9,1-7,3-3,2 0,7-0,2-0,3 2,7 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Δημόσια Κατανάλωση Ιδιωτική Κατανάλωση Επενδύσεις Εξαγωγές Εισαγωγές ΑΕΠ (% ετήσια μεταβολή) Πηγή: Eurostat, 2016, ΑΕΠ αλυσωτοί δείκτες 2010, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ *Τα νούμερα αποτυπώνουν την σταθμισμένη επιρροή κάθε συνιστώσας στη διαμόρφωση του ρυθμού μεγέθυνσης του ΑΕΠ Συνολικά, η ελληνική οικονομία, έπειτα από την σημαντική υποχώρηση της περιόδου 2008-2013 και παρά την προσωρινή ανάκαμψη του 2014, δεν επιβεβαίωσε μια οριστική στροφή της ελληνικής οικονομίας. Ωστόσο, είναι θετικό ότι έχουν εξαλειφθεί οι εσωτερικές και εξωτερικές ανισορροπίες που αποτελούσαν εμπόδια προς ένα πιο υγιές μοντέλο ανάπτυξης. Έτσι, τα ελλείμματα στον προϋπολογισμό και στο Ισοζύγιο Τρεχουσών 14

% ΑΕΠ Συναλλαγών (δίδυμα ελλείμματα) (Διάγραμμα 4), έχουν εξαλειφθεί 1 με αποτέλεσμα η οικονομία να μπορεί πλέον να προσανατολιστεί σε ένα νέο παραγωγικό πρότυπο, μέσα σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον, χωρίς να επιβαρύνεται σημαντικά από αδυναμίες του παρελθόντος. Διάγραμμα 4. Ισοζύγιο Γενικής Κυβέρνησης & Ισοζύγιο Εξωτερικού τομέα -6,0-9,3-7,8-11,1-8,9-8,8-6,2-5,9-6,7-10,2-12,3-9,8-15,6-15,8-10,3-11,3-12,5-10,5-11,6-4,2-6,0-2,2-2,4-3,0-3,7-0,2 0,6-3,1-3,1 1,3-1,8 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0-6,0-8,0-10,0-12,0-14,0-15,4 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017-16,0-18,0 Έλλειμμα Γενικής Κυβέρνησης (ESA 2010) (% ΑΕΠ) Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών (% ΑΕΠ) Πηγή: AMECO, 2016, ΑΕΠ αλυσωτοί δείκτες 2010, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ 1 Το έλλειμμα στον κρατικό προϋπολογισμό περιλαμβάνει και τους τόκους αποπληρωμής του χρέους αλλά δεν περιλαμβάνει τις έκτακτες εγγραφές στα έσοδα και έξοδα λόγω της ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών στα έτη 2012-2015. Το Ισοζύγιο εξωτερικού τομέα αναφέρεται στο Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών και συμπεριλαμβάνει τα ισοζύγια Αγαθών και Υπηρεσιών, Πρωτογενών Εισοδημάτων (εργασίας, επιχειρηματικότητας) και Δευτερογενών Εισοδημάτων (Τρέχουσες μεταβιβάσεις). 15

5 Δημογραφικές Τάσεις και Προφίλ Υγείας των Ελλήνων 5.1 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ Οι γεννήσεις στην Ελλάδα το 2015, ανήλθαν σε 91.877 άτομα, παρουσιάζοντας μείωση κατά 0,3% σε σχέση με το 2014, σε αντίθεση με τους θανάτους οι οποίοι παρουσίασαν αύξηση κατά 6,9% και ανήλθαν σε 121.592 άτομα από 113.740 το 2014. Η φυσική μεταβολή του πληθυσμού παρουσίασε αρνητική εξέλιξη, με φυσική μείωση του πληθυσμού κατά 29.715 άτομα. Πίνακας 2: Γεννήσεις ζώντων - Θάνατοι 1931 2015 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016 Έτος Γεννήσεις Θάνατοι Φυσική μεταβολή* 1931 199.243 114.369 84.874 1950 151.134 53.755 97.379 1960 157.239 60.563 96.676 1970 144.928 74.009 70.919 1980 148.134 87.282 60.852 1990 102.229 94.152 8.077 2000 103.274 105.170-1.896 2010 114.766 109.084 5.682 2011 106.428 111.099-4.671 2012 100.371 116.668-16.297 2013 94.134 111.794-17.660 2014 92.148 113.740-21.592 2015 91.877 121.592-29.715 *φυσική μεταβολή ορίζεται η μεταβολή που οφείλεται μόνον στη διαφορά των γεννήσεων - θανάτων χωρίς συνυπολογισμό της μετανάστευσης Το αρνητικό πρόσημο της φυσικής μεταβολής των τελευταίων ετών, εκτιμάται ότι θα συνεχιστεί και θα οδηγήσει σε σταδιακή μείωση του συνολικού πληθυσμού της Ελλάδας μέχρι το 2080, όπως αποτυπώνεται στην τελευταία αναθεώρηση της Eurostat (Διάγραμμα 5). 16

εκ. άτομα % πληθυσμού Διάγραμμα 5: Προβολή πληθυσμού Ελλάδας, 2015-2080* 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 33,9% 33,1% 11,0 10,7 30,5% 31,2% 31,1% 10,1 9,6 25,6% 9,1 8,6 21,9% 8,1 20,7% 7,7 2015 2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 Συνολικός Πληθυσμός Ποσοστό πληθυσμού άνω των 65 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Πηγή: Eurostat, Population Projections, 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ *Δεν συνυπολογίζεται η πιθανή μονιμοποίηση του μεταναστευτικού ρεύματος από 2015 και έπειτα Παράλληλα, αναμένεται αύξηση του ποσοστού του πληθυσμού ηλικίας άνω των 65 ετών, όπου από το 20,9% του πληθυσμού το 2016 θα ανέλθει στο 33,9% του συνόλου το 2050, ενώ και στην ηλικιακή κατηγορία άνω των 80 εκτιμάται ότι θα σημειωθεί διπλασιασμός του μεριδίου, στο 12,7% από 6,3%, ποσοστά σημαντικά μεγαλύτερα τόσο του μέσου όρου της ΕΕ28 αλλά και των χωρών του ΟΟΣΑ. 17

Έτη % συνολικού πληθυσμού Διάγραμμα 6: Εκτίμηση εξέλιξης ποσοστού πληθυσμού άνω των 65 και άνω των 80 ετών μεταξύ 2015 και 2050, σε Ελλάδα, ΕΕ28 και χώρες του ΟΟΣΑ 40% 35% 33,9% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 20,9% 19,2% 28,1% 16,4% 25,3% 6,3% 12,7% 5,4% 10,9% 4,4% 9,5% 0% Ελλάδα ΕΕ28 ΟΟΣΑ Ελλάδα ΕΕ28 ΟΟΣΑ +65 +80 2016 2050 Πηγή: Eurostat, Population Projections, 2016, OECD, Historical Population Data and Projections Database, 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ Η εξέλιξη της τεχνολογίας, η βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας αλλά και η σημαντική συμβολή της Έρευνας & Ανάπτυξης και η εισαγωγής νέων φαρμάκων και θεραπειών αποτελούν μερικούς από τους πιο σημαντικούς παράγοντες για την αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης διεθνώς. Στην Ελλάδα, έχει παρατηρηθεί σημαντική βελτίωση τα τελευταία 55 έτη, καθώς το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί κατά 9,5 έτη (Διάγραμμα 7). Διάγραμμα 7: Εξέλιξη προσδόκιμου επιβίωσης στην Ελλάδα 1960-2030 90 80 70 60 72,0 73,8 75,3 77,1 78,6 72,9 74,8 77,2 68,0 69,9 80,7 81,5 81,6 83,4 79,6 80,6 50 40 30 20 10 0 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2014 2020* 2030* Ελλάδα ΟΟΣΑ Πηγή: OECD, Health Data 2016, United Nations; * Η πρόβλεψη μέχρι το 2030 στηρίζεται σε στοιχεία του ΟΗΕ 18

Συγκριτικά με το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ, η Ελλάδα το 2014 παρουσίασε υψηλότερο προσδόκιμο επιβίωσης, 81,5 έτη έναντι 80,6 έτη του ΟΟΣΑ. Το υψηλότερο προσδόκιμο επιβίωσης παρουσιάζεται σε χώρες όπως η Ιαπωνία, η Ισπανία, η Ελβετία και η Ιταλία (Διάγραμμα 8). Διάγραμμα 8: Προσδόκιμο επιβίωσης στην Ελλάδα και στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2014 Ιαπωνία Ισπανία Ελβετία Ιταλία Ισλανδία Γαλλία Αυστραλία Σουηδία Λουξεμβούργο Ισραήλ Νορβηγία Κορέα Ολλανδία Νέα Ζηλανδία Αυστρία Ελλάδα Ην.Βασίλειο Ιρλανδία Βέλγιο Φινλανδία Γερμανία Πορτογαλία Σλοβενία Δανία Μ.Ο ΟΟΣΑ Χιλή Τσεχία Ην. Πολιτείες Τουρκία Πολωνία Εσθονία Σλοβακία Ουγγαρία Μεξικό Λετονία 79,0 78,9 78,8 78,0 77,7 77,2 76,9 75,9 74,8 74,3 83,7 83,3 83,3 83,2 82,9 82,8 82,4 82,3 82,3 82,2 82,2 82,2 81,8 81,6 81,6 81,5 81,4 81,4 81,4 81,3 81,2 81,2 81,2 80,8 80,6 68,0 70,0 72,0 74,0 76,0 78,0 80,0 82,0 84,0 86,0 Πηγή: OECD, Health Data 2016 19

5.2 ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ Οι δημογραφικές αυτές αλλαγές επηρεάζουν άμεσα και το δείκτη εξάρτησης του πληθυσμού. Περίπου ο μισός πληθυσμός της Ελλάδας συντηρείται από τον υπόλοιπο μισό και η αναλογία αυτή εμφανίζει αυξητικές τάσεις, προμηνύοντας επιδείνωση της κατάστασης και πιέσεις στα ασφαλιστικά συστήματα, οι οποίες μάλιστα σε αρκετές ανεπτυγμένες χώρες είναι ήδη ορατές 2. Όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα 9, η Ελλάδα το 2016, με δείκτη εξάρτησης 52,8 βρίσκεται σχεδόν στο μέσο όρο ΕΕ28 (52,9) και ελαφρώς χαμηλότερα από το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ (53,2). Θα πρέπει να σημειωθεί πως στις παραπάνω προβλέψεις δεν υπολογίζεται το κύμα μεταναστών. Διάγραμμα 9: Δείκτης εξάρτησης πληθυσμού, 2016 Σουηδία Γαλλία Φινλανδία Δανία Ην.Βασίλειο Βέλγιο Ιταλία Εσθονία Ολλανδία Πορτογαλία ΕΕ-28 Μ.Ο ΟΟΣΑ Ελλάδα Λετονία Γερμανία Ιρλανδία Τσεχία Βουλγαρία Ισπανία Σλοβενία Αυστρία Ουγγαρία Λουξεμβούργο Μάλτα Λιθουανία Πολωνία Κύπρος Ρουμανία Σλοβακία 42,0 56,4 55,8 55,4 55,3 54,5 53,7 53,5 53,2 52,9 52,8 52,5 52,4 52,1 51,5 51,5 51,3 49,8 49,6 48,8 48,5 47,6 46,1 45,8 45,8 45,3 59,5 59,5 59,2 35 40 45 50 55 60 65 Πηγή: OECD, Health Data, 2016 2 Ο Δείκτης Εξάρτησης Πληθυσμού μετρά το % των ατόμων ηλικίας 0-14 ετών και ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών προς το σύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού (15-64 ετών). Ο δείκτης αυτός εμφανίζει στις αναπτυγμένες χώρες αυξητική τάση, δεδομένης: α) της αύξησης στο προσδόκιμο επιβίωσης και β) της επιβράδυνσης του ρυθμού αύξησης των γεννήσεων. 20

Με βάση εκτιμήσεις του ΟΟΣΑ αναμένεται να υπάρξει για τη χώρα μας σημαντική επιδείνωση του δείκτη εξάρτησης ως το 2050, ο οποίος θα ανέλθει στο 81%, ενώ στην ηλικιακή κατηγορία άνω των 65 ετών, αναμένεται αύξηση του ποσοστού στο 33% από 20% το 2015 (Διάγραμμα 10). Στην ΕΕ28, αλλά και στις χώρες του ΟΟΣΑ, επίσης αναμένεται επιδείνωση του δείκτη, σαφώς όμως πιο περιορισμένης έντασης την ίδια περίοδο. Διάγραμμα 10. Προβολή δείκτη εξάρτησης Ελλάδας 2010-2050 85 80 75 70 65 60 55 50 45 40 Δείκτης Εξάρτησης % 81 76 71 70 70 66 62 61 60 56 54 55 52 53 52 2015 2020 2030 2040 2050 Ελλάδα ΕΕ28 ΟΟΣΑ Δείκτης Εξάρτησης 65+ (%) 35 33 30 25 20 20 19 16 21 20 18 25 24 21 29 27 24 29 25 15 10 2015 2020 2030 2040 2050 Ελλάδα ΕΕ28 ΟΟΣΑ Πηγή: ΟΟΣΑ, Historical population data and projections (1950-2050), (2016) *Δείκτης εξάρτησης 65+: Ποσοστό πληθυσμού ηλικίας άνω των 65 προς το συνολικό πληθυσμό 21

5.3 ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ ΑΝΑΣΦΑΛΙΣΤΩΝ Η σημαντική πτώση των εισοδημάτων, η κλιμάκωση του ποσοστού ανεργίας, σε συνδυασμό με την ανισότητα και φαινόμενα οικονομικού και κοινωνικού αποκλεισμού, προκάλεσαν σημαντικές επιπτώσεις στον κοινωνικό ιστό, προκαλώντας αύξηση των ανασφάλιστων πολιτών, περίπου στους 2,5 εκατ. το 2016. Έτσι, με τον Ν. 4368/2016 και την ΚΥΑ οικ.25132/4-4-2016 θεσπίστηκε για πρώτη φορά το δικαίωμα ελεύθερης πρόσβασης σε όλες τις δημόσιες δομές υγείας για την παροχή νοσηλευτικής και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης σε ανασφάλιστους και σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Η πλέον θεμελιώδης αλλαγή που εισάγει το ανωτέρω θεσμικό πλαίσιο είναι η εξίσωση του δικαιώματος ασφαλισμένων, ανασφάλιστων και πρώην κατόχων Ατομικού Βιβλιαρίου Οικονομικά Αδυνάμου ως προς την πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας, όπου με βάση συγκεκριμένα οικονομικά κριτήρια, διασφαλίζεται η κατάργηση του ποσοστού συμμετοχής των εν λόγω πολιτών στο κόστος φαρμακευτικής αγωγής, καθώς και την κατάργηση της εισφοράς του 1 υπέρ του ΕΟΠΥΥ. Στον Πίνακα 3, αποτυπώνεται η φαρμακευτική δαπάνη των ανασφαλίστων από την ημερομηνία ισχύος των προαναφερθεισών αποφάσεων ανά κανάλι διανομής, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του ΕΟΠΥΥ. Πίνακας 3: Φαρμακευτική δαπάνη ανασφαλίστων 2016 Φαρμακεία ΕΟΠΥΥ Ιδιωτικά Φαρμακεία Σύνολο Μάρτιος 735.432,64 1.111.612,00 1.847.044,64 Απρίλιος 806.764,00 1.203.273,00 2.010.037,00 Μάιος 991.837,00 1.376.736,00 2.368.573,00 Ιούνιος 1.845.436,38 2.411.715,00 4.257.151,38 Ιούλιος 2.760.057,24 3.620.252,00 6.380.309,24 Αύγουστος 3.168.028,15 3.657.651,00 6.825.679,15 Σεπτέμβριος 3.362.764,83 4.106.622,00 7.469.386,83 Οκτώβριος 3.168.879,02 4.303.414,82 7.472.293,84 Πηγή: ΕΟΠΥΥ, 2016 22

5.4 ΑΙΤΙΕΣ ΘΑΝΑΤΩΝ Την περίοδο 2009-2014 σημειώνεται σημαντική αύξηση του αριθμού των θανάτων κατά 5,0%, με τα λοιμώδη και παρασιτικά νοσήματα να υπερδιπλασιάζονται, κυρίως λόγω θανάτων από βακτηριακά νοσήματα (από 853 στους 3.203 ασθενείς) να είναι η πιο σημαντική κατηγορία. Όπως διαφαίνεται και στον Πίνακας 4, ακολουθούν οι θάνατοι από νοσήματα του αναπνευστικού (αύξηση 18,4%), λοιπές αιτίες (αύξηση 15,4%) και νεοπλάσματα (αύξηση 7,9%). Πίνακας 4: Αιτίες θανάτων ανά κατηγορία (κωδικοί ICD-10) 2009-2014 2009 2014 1 Νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος (εκ των οποίων) 48.453 45.148 Καρδιακά νοσήματα 31.976 29.789 Εγκεφαλικά νοσήματα 15.493 14.279 Άλλα νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος 984 1.791 2 Νεοπλάσματα 27.345 29.508 3 Νοσήματα του αναπνευστικού συστήματος 10.770 12.751 4 Bίαιοι θάνατοι (εκ των οποίων) 3.868 3.554 Ατυχήματα από μεταφορικά μέσα 1.647 1.025 Λοιπά ατυχήματα 1663 1773 Αυτοκτονίες 391 565 Ανθρωποκτονίες 167 121 Άλλη βίαιη ενέργεια* 0 70 5 Λοιμώδη και παρασιτικά νοσήματα 1.183 3.515 6 Λοιπές αιτίες 16.697 19.264 Ενδοκρινικά και μεταβολικά νοσήματα, διαταραχές της θρέψεως και ανοσολογικές διαταραχές 1.404 1.952 Νοσήματα του αίματος και των αιμοποιητικών οργάνων 211 285 Ψυχικές διαταραχές 109 665 Νοσήματα του νευρικού συστήματος και των αισθητηρίων οργάνων 1.517 2.523 Νοσήματα του πεπτικού συστήματος 2.585 3.294 Νοσήματα του ουροποιογεννητικού 1.859 2.791 Επιπλοκές της κυήσεως, του τοκετού και της λοχείας 4 4 Νοσήματα του δέρματος και του υποδόριου ιστού 35 66 Νοσήματα του μυοσκελετικού συστήματος και του συνδετικού ιστού 426 231 Συγγενείς ανωμαλίες 214 155 Ορισμένες καταστάσεις που προέρχονται από την περιγεννητική περίοδο 172 190 Συμπτώματα, σημεία και ασαφώς καθορισμένες καταστάσεις 8.161 7.109 ΣΥΝΟΛΟ ΘΑΝΑΤΩΝ 108.316 113.740 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ *Σύμφωνα με την 9η Αναθεώρηση της Διεθνούς Στατιστικής Ταξινόμησης των Νόσων, Κακώσεων και Αιτιών Θανάτου (ICD-9), περιλαμβάνονται οι περιπτώσεις κατά τις οποίες η ανάκριση από ιατρικές ή νομικές αρχές δεν έχει αποφασίσει εάν ο τραυματισμός οφείλεται σε ατύχημα, αυτοκτονία ή ανθρωποκτονία. Περιλαμβάνονται επίσης θάνατοι από κακώσεις που προκλήθηκαν από όργανα τήρησης της τάξης (συμπεριλαμβανομένων στρατιωτικών) σε ώρα Υπηρεσίας, κατά τη διάρκεια προσπάθειας επιβολής του Νόμου καθώς επίσης και θάνατοι συνεπεία κακώσεων από πολεμικές επιχειρήσεις. 23

% Διαχρονικά καταγράφεται ισχυρή άνοδος στα νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος, καθώς πλέον ευθύνονται για το 40,3% των συνολικών θανάτων, παρά την κάμψη των τελευταίων ετών, ενώ συνεχή άνοδο καταγράφουν τα νεοπλάσματα, που ευθύνονται για το 25,6% των θανάτων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αύξηση του μεριδίου των νοσημάτων του αναπνευστικού συστήματος μετά το 2009, έπειτα από μια περίοδο σταθεροποίησης, ενώ τέλος οι Βίαιοι θάνατοι και τα Λοιμώδη και παρασιτικά νοσήματα παραμένουν μικρά τμήματα των συνολικών θανάτων. Διάγραμμα 11: Αιτίες θανάτων στην Ελλάδα, 1938-2014 60,0% 50,0% 40,0% Νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος; 40,3% 30,0% Νεοπλάσματα; 25,6% 20,0% 10,0% 0,0% 1938 1956 1973 1993 2009 2013 2014 Αλλες αιτίες; 19,2% Νοσήματα του αναπνευστικού συστήματος; 10,8% Βίαιοι θάνατοι; 3,1% Λοιμώδη και παρασιτικά νοσήματα; 1,0% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ 24

6 Η πλευρά της ζήτησης: Δαπάνες Υγείας - Φαρμάκου Το 2015, η συνολική χρηματοδότηση για δαπάνες υγείας 3 στην Ελλάδα διαμορφώθηκε στα 14,4 δισεκ., από τα οποία τα 8,7 δισεκ. αφορούσαν τη δημόσια χρηματοδότηση. Η συνολική χρηματοδότηση παρουσίασε κάμψη κατά -1,8% σε σχέση με το 2014, ενώ την περίοδο 2009-2015 έχει υποχωρήσει κατά -37,7%. Αντίστοιχα και η δημόσια χρηματοδότηση για δαπάνες υγείας παρουσίασε αναιμική πτώση -0,3 σε σχέση με τις δαπάνες του προηγούμενου έτους, ενώ σε σύγκριση με το 2009, η δημόσια δαπάνη έχει μειωθεί κατά -45,7%. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η συνολική ιδιωτική χρηματοδότηση παρουσίασε αύξηση σαφώς ηπιότερη κάμψη την περίοδο 2009-2015 κατά -19,5%. Διάγραμμα 12: Συνολική Χρηματοδότηση Δαπανών Υγείας & Δημόσια Χρηματοδότηση Δαπανών Υγείας (σε εκατ. ) Δαπάνες Υγείας, εκατ. ευρώ 25.000 20.000 23.177 22.269 19.599 15.000 10.000 16.098 15.582 13.188 17.106 11.408 15.777 10.021 14.712 14.441 8.776 8.745 5.000 0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Συνολική Χρηματοδότηση για δαπάνες Υγείας Συνολική Δημόσια Χρηματοδότηση για δαπάνες Υγείας Πηγή: Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, OECD Health Data, 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ 3 Η ΕΛ.ΣΤΑΤ. δημοσιοποιεί στατιστικά στοιχεία για τη Χρηματοδότηση για Δαπάνες Υγείας σε εθνικό επίπεδο με βάση το νέο εγχειρίδιο Συστήματος Λογαριασμών Υγείας ΣΛΥ 2011 του ΟΟΣΑ, έναντι του ΣΛΥ 1.0 που είχε χρησιμοποιηθεί για τα παλαιότερα στοιχεία. Τα στοιχεία έχουν αναθεωρηθεί με βάση τη νέα μεθοδολογία για την περίοδο 2009-2013 25

Το 2009 η συνολική χρηματοδότηση για δαπάνες υγείας στην Ελλάδα αντιστοιχούσε στο 9,8% του ΑΕΠ, ενώ το 2015 μειώθηκε στο 8,2%, ενδεικτικό της ταχύτερης μείωσης των δαπανών υγείας έναντι της κάμψης του ΑΕΠ την ίδια περίοδο. Η εξέλιξη αυτή έχει διαμορφώσει το ποσοστό της Ελλάδας σε σαφώς χαμηλότερο επίπεδο έναντι της ΕΕ (9,9%), το οποίο παραμένει σχεδόν σταθερό την τριετία 2013-2015. Ενδεικτικά, το ποσοστό των δαπανών υγείας ως προς το ΑΕΠ φτάνει το 11% σε Γερμανία, Σουηδία και Γαλλία, ενώ από τα χαμηλότερα ποσοστά εμφανίζουν Λετονία (5,6%), Πολωνία (6,3%) και Εσθονία (6,4%). Τέλος, σε χώρες που εφάρμοσαν προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής, δηλαδή η Ιρλανδία, η Ισπανία και η Πορτογαλία, τα ποσοστά είναι 9,4%, 9,0% και 8,9% αντίστοιχα. Διάγραμμα 13: Συνολική Χρηματοδότηση για Δαπάνες Υγείας ως % ΑΕΠ, (2009-2015) 10,5% 10,0% 9,8% 9,9% 9,6% 9,7% 10,0% 10,0% 9,9% 9,5% 9,7% 9,6% 9,0% 9,5% 8,5% 8,9% 8,7% 8,0% 8,3% 8,2% 7,5% 7,0% 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση Πηγή: Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, OECD Health Data, 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ *ΕΕ-23: (μη διαθέσιμα στοιχεία για Βουλγαρία, Κροατία, Κύπρος, Ρουμανία και Μάλτα) Αναφορικά με τη δημόσια χρηματοδότηση δαπανών υγείας το ποσοστό στην Ελλάδα παρέμεινε κοντά στο 5,0% και το 2015 έναντι 6,8% το 2009. Στην ΕΕ το αντίστοιχο ποσοστό δημόσιας χρηματοδότησης δαπανών υγείας παραμένει στο 7,8%, χωρίς μεταβολές τη περίοδο 2009-2015. Στις επιμέρους χώρες, το ποσοστό των δαπανών υγείας στο ΑΕΠ φτάνει το 9,4% στην Γερμανία και 9,2% στην Σουηδία, ενώ από τα χαμηλότερα ποσοστά εμφανίζουν η Λετονία (3,4%) και η Λιθουανία (4,4%). Τέλος, σε χώρες που εφάρμοσαν 26

προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής, δηλαδή η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ιρλανδία, τα ποσοστά είναι 6,3%, 5,8% και 5,3% αντίστοιχα. Διάγραμμα 14: Δημόσια Χρηματοδότηση για Δαπάνες Υγείας ως % ΑΕΠ, (2009-2015) 8,5% 8,0% 7,5% 7,0% 7,8% 7,7% 7,6% 7,7% 7,9% 7,9% 7,8% 6,5% 6,0% 5,5% 5,0% 4,5% 6,8% 6,9% 6,4% 6,0% 5,5% 4,9% 5,0% 4,0% 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση Πηγή: Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, OECD Health Data, 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ *ΕΕ-23: (μη διαθέσιμα στοιχεία για Βουλγαρία, Κροατία, Κύπρος, Ρουμανία και Μάλτα) Στο Διάγραμμα 15 παρουσιάζεται η ποσοστιαία συμμετοχή των Φορέων της Γενικής Κυβέρνησης, των Νοικοκυριών, των Ιδιωτικών Ασφαλιστικών Εταιρειών και λοιπών φορέων αναλυτικά. Συνολικά, παρατηρείται μείωση στη συμβολή του δημόσιου τομέα (Γενική Κυβέρνηση & ΟΚΑ) στη συνολική χρηματοδότηση για δαπάνες υγείας από το 63,5% το 2013 σε 59,7% το 2014. Ειδικότερα, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, η χρηματοδότηση των δαπανών υγείας παρουσίασε πτώση τόσο από την Κεντρική Διοίκηση (-0,8%), όσο και από τους Οργανισμούς Κοινωνικής Ασφάλισης (ΟΚΑ) (-3,0%) της σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Η πτώση αυτή είναι σημαντικά μεγαλύτερη αν συνυπολογιστεί η μείωση σε απόλυτους αριθμούς της συνολικής χρηματοδότησης. Αξίζει να σημειωθεί πως η χρηματοδότηση από τους ΟΚΑ αποτελεί πλέον μόνο το 31,3% της συνολικής χρηματοδότησης από 43,1% το 2009, καθώς καταγράφηκε μείωση -54% την περίοδο 2009-2014 στη δαπάνη σε απόλυτα μεγέθη. Το έλλειμμα αυτό καλύφθηκε από την αυξημένη 27

συμμετοχή των νοικοκυριών, όπου από το 28,4% το 2009, πλέον χρηματοδοτούν το 35,4% της συνολικής δαπάνης υγείας. Διάγραμμα 15: Ποσοστιαία συμμετοχή ανά φορέα στη συνολική χρηματοδότηση δαπάνης υγείας, 2009-2014 100% 0,2% 0,3% 0,3% 0,3% 0,9% 1,3% 90% 80% 28,4% 27,3% 29,7% 29,9% 32,5% 35,4% 70% 60% 1,9% 2,4% 2,7% 3,1% 3,1% 3,6% 50% 40% 43,1% 40,9% 45,9% 37,2% 34,3% 31,3% 30% 20% 10% 26,4% 29,1% 21,4% 29,5% 29,2% 28,4% 0% 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Γενική Κυβέρνηση (εκτός ΟΚΑ) (HF1.1.) ΟΚΑ (HF1.2) Ιδιωτική Ασφάλιση (HF2.1) Ιδιωτικές Πληρωμές (HF3.1) Λοιπές Δαπάνες (HF2.2, HF2.3, HF4, HF0) Πηγή: OECD Health Statistics, 2016 Ιδιαίτερη σημασία αποκτά η διαχρονική εξέλιξη των δαπανών με βάση τους φορείς χρηματοδότησης, αθροίζοντας τη δημόσια (Γενική Κυβέρνηση και Κοινωνική Ασφάλιση) και την ιδιωτική χρηματοδότηση (Ιδιωτική Ασφάλιση & Ιδιωτικές Πληρωμές), όπου υπάρχουν στοιχεία για την περίοδο 1988-2015. Η δημόσια χρηματοδότηση ως ποσοστό των συνολικών δαπανών υγείας, καταγράφει αυξητική τάση από το 1994, όπου από το ήμισυ της συνολικής χρηματοδότησης (51%), επεκτάθηκε στο 60% μέχρι το 2008. Έτσι, ενώ μέχρι το 2008 το χρηματοδοτικό βάρος μετατοπίζονταν προς τον δημόσιο τομέα, η ανάγκη δημοσιονομικής προσαρμογής έχει προκαλέσει αντίστροφη εικόνα μετά το 2009, με τη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα να ενισχύεται, αλλά να παραμένει ωστόσο χαμηλότερα από το μέσο όρο της περιόδου 1988-2008 (43%). 28

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Διάγραμμα 16: Χρηματοδότηση δαπανών υγείας Ελλάδας 1988-2015 (% του συνόλου της χρηματοδότησης) 80 70 60 54 56 54 54 56 56 51 53 54 54 53 55 62 63 60 62 61 62 64 62 60 69 70 67 67 64 60 61 50 40 30 46 44 46 46 44 44 49 47 46 46 47 45 38 37 40 38 39 38 36 38 40 31 30 33 33 36 40 39 20 10 0 Δημόσια Χρηματοδότηση Ιδιωτική Χρηματοδότηση Πηγή: OECD Health Statistics, 2016 29

6.1 ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ Συχνά συγχέονται τα στοιχεία της «φαρμακευτικής δαπάνης» με τις «συνολικές φαρμακευτικές πωλήσεις», τις οποίες ανακοινώνει ο Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων (Ε.Ο.Φ). Ο Ε.Ο.Φ δημοσιεύει σε μηνιαία βάση τις πωλήσεις φαρμάκων από τις φαρμακευτικές επιχειρήσεις προς τα Νοσοκομεία και τις Φαρμακαποθήκες / Φαρμακεία. Αντίθετα, η φαρμακευτική δαπάνη σύμφωνα με το International Classification of Health Accounts του ΟΟΣΑ, με το οποίο έχει εναρμονιστεί και η χώρα μας είναι η δαπάνη για φάρμακα που χορηγούνται σε έξω-νοσοκομειακούς ασθενείς. Άρα, η φαρμακευτική δαπάνη είναι κλάσμα μόνο των συνολικών φαρμακευτικών πωλήσεων. Για μεγαλύτερη ακρίβεια, θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι φαρμακευτικές πωλήσεις είναι ένα μέγεθος το οποίο συντίθεται από: Α) τη δημόσια φαρμακευτική δαπάνη, η οποία επιβαρύνει την κοινωνική ασφάλιση (μέρος αυτής της επιβάρυνσης επιστρέφει στα δημόσια ταμεία, καθώς σε αυτή περιλαμβάνεται ΦΠΑ 6,5% και λοιπές επιστροφές/rebates/clawback από τα φαρμακεία και τις φαρμακευτικές επιχειρήσεις), Β) τις πωλήσεις φαρμάκων προς τα νοσοκομεία (οι οποίες γίνονται σε Νοσοκομειακή Τιμή= Τιμή παραγωγού μειωμένη κατά 8,74% και rebates), Γ) τις πωλήσεις φαρμάκων τα οποία επανεξάγονται (παράλληλες εξαγωγές), Δ) τις πωλήσεις φαρμάκων τα οποία διατίθενται, είτε σε πολίτες της Ελλάδος, είτε σε τουρίστες, και τα οποία πληρώνουν οι ίδιοι και Ε) τη συμμετοχή των ασφαλισμένων, η οποία δεν επιβαρύνει τα Ταμεία. Ως προς το σημείο (Β), πρέπει να τονιστεί ότι οι πωλήσεις φαρμάκων προς τα νοσοκομεία περιλαμβάνονται στη νοσοκομειακή δαπάνη, επομένως εάν συμπεριληφθούν στις αναλύσεις, θα διπλομετρηθούν. Ως προς τα σημεία (Γ) & (Δ), θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι πωλήσεις αυτές δεν αποτελούν δημόσια φαρμακευτική δαπάνη απεναντίας, αποδίδουν εισόδημα στο δημόσιο, μέσω του ΦΠΑ, του φόρου εισοδήματος, του φόρου μισθωτών υπηρεσιών, των εισφορών προς τα ταμεία κλπ. 30

Η αγορά φαρμάκου, αν και υποσύνολο των συνολικών δαπανών υγείας, αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα του τομέα υγείας, έτσι η επιμέρους ανάλυση της φαρμακευτικής δαπάνης αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η Δημόσια Φαρμακευτική Δαπάνη είναι το τελικό ποσό που αποζημιώνουν τα ασφαλιστικά ταμεία, μετά την αφαίρεση όλων των rebates και του clawback. Το 2015 η προϋπολογισθείσα δαπάνη διαμορφώθηκε στα 2,0 δισεκ. ενώ για το 2016 ο στόχος μειώθηκε περαιτέρω στα 1,945 έναντι 5,1 δισεκ. το 2009, καταγράφοντας έτσι συνολική μείωση 61,9% τη περίοδο 2009-2016. Αντιστοίχως, σημειώθηκε σημαντική αύξηση τόσο στο clawback όσο και στα rebates. Συγκεκριμένα, το 2015 καταγράφηκε αύξηση της τάξης του 58,2% στο clawback και 32,5% στα rebates έναντι της προηγούμενης χρονιάς, ενώ για το 2016, τα αντίστοιχα μεγέθη αναμένεται να αυξηθούν περαιτέρω, όπως διαφαίνεται από την πορεία του 1 ου εξαμήνου (clawback 216 εκατ. (~42% αύξηση από το 2015) και rebates 152 εκατ.). Διάγραμμα 17: Δημόσια Φαρμακευτική Δαπάνη, 2009-2016 εκατ. ευρώ % μεταβολή 4.500 92 78 55% 2.500 500 5.108 4.522 250 3.750 79 193 2.880 152 177 2.371 202 319 432 226 300 304 2.000 2.000 1.945 35% 15% -5% -1.500-11,5% -26,6% -25% -3.500-43,6% -45% -53,6% -5.500-60,8% -60,8% -61,9% 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016* -65% Καθαρή Δημόσια Φαρμακευτική δαπάνη Rebates clawback % Σωρευτική Μεταβολή από 2009 Πηγή: Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, ΕΟΠΥΥ 2012-2016, Εκθέσεις Προϋπολογισμών 2014-2016, Απόφαση Γ5/63587 ΦΕΚ 1803/2015, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ, ΣΦΕΕ *Τα rebates δεν αφορούν εκπτώσεις; Το 2016 είναι βασισμένο στο επίσημο σημείωμα του clawback για το 1 ο εξάμηνο. 31

Όπως γίνεται αντιληπτό, από το 2012 και έπειτα, η μείωση της φαρμακευτικής δαπάνης είναι τέτοια που δεν επιτρέπει την κάλυψη των αναγκών των ασθενών από το κράτος, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη μετατόπιση κάλυψης των αναγκών στον ιδιωτικό τομέα τόσο στους ασθενείς, όσο και στη φαρμακευτική βιομηχανία. Συγκεκριμένα, όπως απεικονίζεται και στον Πίνακα 5, οι επιστροφές με τις οποίες επιβαρύνονται οι φαρμακευτικές εταιρείες συνεχώς αυξάνονται, με αποτέλεσμα η συμμετοχή τους στη πραγματική δημόσια φαρμακευτική δαπάνη να αυξηθεί από 8,6% το 2012 στο 23,6% για το 2015 και αναμένεται περαιτέρω αύξηση στο 27,5% για το 2016 βάσει των δεδομένων του 1 ου εξαμήνου. Πίνακας 5: Ποσοστό συμμετοχής φαρμακευτικής βιομηχανίας στη δαπάνη (2012-2014) Έτος Rebates φαρμ/κης βιομηχανίας Clawback φαρμ/κης βιομηχανίας Συνολική επιβάρυνση (a) Προϋπολογισθείσα Δημόσια Φαρμ/κη δαπάνη (b) % συμμετοχής φαρμ/κης βιομηχανίας στη δαπάνη 2012 193 εκατ. 78 εκατ. 271 εκατ. 2.880 εκατ. 8,6% 2013 177 εκατ. 153 εκατ. 330 εκατ. 2.371 εκατ. 12,2% 2014 226 εκατ. 204 εκατ. 430 εκατ. 2.000 εκατ. 17,6% 2015 300 εκατ. 319 εκατ. 619 εκατ. 2.000 εκατ. 23,6% 2016** 304 εκατ. 432 εκατ. 736 εκατ. 1.945 εκατ. 27,5% Πηγή: ΣΦΕΕ * Δεν συμπεριλαμβάνονται υποχρεωτικές εκπτώσεις, όπως εξομοίωση νοσοκομειακής τιμής (8.74%), υποχρεωτική έκπτωση νοσοκομείων (5%) κ.α.; ** Εκτιμήσεις βάσει σημειώματος ΕΟΠΥΥ για το 1 ου εξαμήνου του 2016 Η κατά κεφαλήν δημόσια φαρμακευτική δαπάνη στην Ελλάδα ακολουθεί πτωτική πορεία, από 460 ανά κάτοικο το 2009, στα 184 το 2015 και στα 180 το 2016 (Διάγραμμα 18), καθώς την περίοδο αυτή η φαρμακευτική δαπάνη συρρικνώθηκε κατά -60,8%, ενώ ο πληθυσμός μειώθηκε κατά -2,8% μεταξύ 2009 και 2016. Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (διαθέσιμα στοιχεία για 22 χώρες), προκύπτει ότι η μέση κατά κεφαλήν φαρμακευτική δαπάνη από 291 το 2009 διαμορφώθηκε στα 285 το 2014, δηλαδή περίπου 100 υψηλότερα έναντι της Ελλάδας. Στην ΕΕ παρατηρείται μικρή πτώση, καθώς καταγράφηκε μείωση σε 12 χώρες, με αποτέλεσμα το τελικό ισοζύγιο να είναι ελαφρώς αρνητικό. 32

Διάγραμμα 18: Καθαρή Δημόσια Φαρμακευτική Δαπάνη κατά κεφαλήν σε Ελλάδα και ΕΕ ( ) ευρώ 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50-460 407 337 291 293 272 285 270 284 215 260 183 184 180 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση Πηγή: Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, ΕΟΠΥΥ 2012-2016, Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισμού 2016 για τα έτη 2014-2015, Health Data 2016, Eurostat 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ- ΣΦΕΕ *Τα στοιχεία φαρμακευτικής δαπάνης περιλαμβάνουν την δαπάνη που αποζημιώνεται από τους φορείς κοινωνικής ασφάλισης, δηλαδή μετά τον υπολογισμό των clawback και rebates; **ΕΕ-22: (μη διαθέσιμα στοιχεία για Βουλγαρία, Κροατία, Κύπρος, Ρουμανία, Μάλτα, Η. Βασίλειο) Αναλυτικότερα, η υψηλότερη δημόσια κατά κεφαλή δαπάνη καταγράφεται στην Γερμανία, στην Ιρλανδία και στην Γαλλία, ενώ η Ελλάδα ( 183) 4 βρίσκεται κάτω από το μέσο όρο των 22 ευρωπαϊκών κρατών ( 285) με διαθέσιμα στοιχεία για το 2014. Αντίθετα, στην ιδιωτική κατά κεφαλήν φαρμακευτική δαπάνη η Ελλάδα ( 166) βρίσκεται σε υψηλότερη θέση από το μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( 131), καταλαμβάνοντας την 5 η θέση ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ. 4 Στοιχεία 2014 33

Διάγραμμα 19. Δημόσια & Ιδιωτική κατά κεφαλήν φαρμακευτική δαπάνη (στοιχεία 2014) Κατα Κεφαλήν Δημόσια Φαρμακευτική Δαπάνη ( ) Κατα Κεφαλήν Ιδιωτική Φαρμακευτική Δαπάνη ( ) Γερμανία Ιρλανδία Γαλλία Λουξεμβούργο Βέλγιο Αυστρία Μ.Ο. ΕΕ(22) Ολλανδία Σουηδία Ιταλία Φινλανδία Ισπανία Σλοβακία Ελλάδα Δανία Σλοβενία Πορτογαλία Τσεχία 480 408 384 382 348 336 285 263 252 250 240 223 187 183 145 138 126 120 Σουηδία Φινλανδία Δανία Ιρλανδία Ελλάδα Βέλγιο Αυστρία Ιταλία Γαλλία Σλοβενία Λιθουανία Ισπανία Μ.Ο. ΕΕ(22) Ουγγαρία Λετονία Πορτογαλία Πολωνία Γερμανία 230 201 182 177 166 165 158 158 156 150 144 141 131 117 112 105 96 96 Ουγγαρία 112 Λουξεμβούργο 92 Εσθονία 91 Εσθονία 84 Λιθουανία 70 Σλοβακία 75 Λετονία 62 Τσεχία 73 Πολωνία 49 Ολλανδία 64-200 400 600-50 100 150 200 250 Πηγή: Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, ΕΟΠΥΥ 2012-2016, Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισμού 2016 για τα έτη 2014-2015, OECD Health Data 2016, Eurostat 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ, ΣΦΕΕ. Τα στοιχεία φαρμακευτικής δαπάνης περιλαμβάνουν την δαπάνη που αποζημιώνεται από τους φορείς κοινωνικής ασφάλισης, δηλαδή μετά τον υπολογισμό των clawback και rebates. 34

6.2 ΔΑΠΑΝΕΣ ΥΓΕΙΑΣ & ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ Οι δαπάνες υγείας, σύμφωνα με τη νέα μεθοδολογία ΣΛΥ 2011 επιμερίζονται σε: Υπηρεσίες περίθαλψης, αποκατάστασης o HC.1 - Ενδονοσοκομειακή δημόσια και ιδιωτική και εξωνοσοκομειακή π.χ. υπηρεσίες γιατρών, οδοντιάτρων o o HC.2. - Υπηρεσίες Αποκατάστασης HC.3. - Υπηρεσίες Μακροχρόνιας Νοσηλευτικής Φροντίδας Επικουρικές υπηρεσίες υγειονομικής φροντίδας o HC.4 - Επικουρικές Υπηρεσίες Υγειονομικής Φροντίδας (π.χ. υπηρεσίες εργαστηρίων κλινικών και διαγνωστικής απεικόνισης, υπηρεσίες μεταφοράς ασθενών και επείγουσας διάσωσης) Διάθεση προϊόντων σε εξωνοσοκομειακούς ασθενείς o HC.5 - Διάθεση ιατρικών προϊόντων σε εξωνοσοκομειακούς ασθενείς (π.χ. φάρμακα, γυαλιά οράσεως, ακουστικά βαρηκοΐας, ορθοπεδικές ζώνες κ.ά.) Άλλα Ιατρικά προϊόντα, Διοίκηση τομέα υγείας, κλπ o o o HC.6 - Υπηρεσίες Πρόληψης και Δημόσιας Υγείας ΗC-7 - Διοίκηση του τομέα Υγείας και Ασφάλιση Υγείας ΗC-9 - Μη εξειδικευμένες υπηρεσίες κατ είδος 35

Στην παρούσα μελέτη και για την αποτελεσματικότερη αποτύπωση της φαρμακευτικής δαπάνης, η κατηγορία «Διάθεση προϊόντων σε εξωνοσοκομειακούς ασθενείς (HC.5)» διαχωρίζεται σύμφωνα με την παρακάτω ταξινόμηση: «Διάθεση προϊόντων σε εξωνοσοκομειακούς ασθενείς (HC.5)» o o Φαρμακευτικά και άλλα υγειονομικά αναλώσιμα (HC.5.1) Άλλα Ιατρικά προϊόντα (HC.5.2) Επίσης, για την πληρέστερη απεικόνιση των δαπανών περίθαλψης και αποκατάστασης οι συνολικές δαπάνες διαχωρίζονται σε ενδονοσοκομειακές και εξωνοσοκομειακές δαπάνες, σύμφωνα με την παρακάτω ταξινόμηση. Υπηρεσίες περίθαλψης, αποκατάστασης o Ενδονοσοκομειακή δημόσια και ιδιωτική δαπάνη Θεραπευτική Φροντίδα (HC.1.1 + HC.1.2) Υπηρεσίες Αποκατάστασης (HC.2.1 + HC.2.2) Υπηρεσίες Μακροχρόνιας Νοσηλευτικής Φροντίδας (HC.3.1 + HC.3.2) o Εξωνοσοκομειακή δημόσια και ιδιωτική δαπάνη (π.χ. υπηρεσίες γιατρών, οδοντιάτρων) Θεραπευτική Φροντίδα (HC.1.3) Υπηρεσίες Αποκατάστασης (HC.2.3) Υπηρεσίες Μακροχρόνιας Νοσηλευτικής Φροντίδας (& κατ οίκον) (HC.3.3 + HC.3.4) Το 2014 (Διάγραμμα 20), οι ενδονοσοκομειακές δαπάνες υπηρεσιών περίθαλψης και αποκατάστασης διαμορφώθηκαν στα 6,0 δισεκ. από 6,2 δισεκ., παρουσιάζοντας μείωση - 3,3% από το 2013. Συνολικά, η πτώση την περίοδο 2009-2014 στην κατηγορία αυτή διαμορφώθηκε στο 29,3% (από 8,5 δισεκ. το 2009). Η μεγαλύτερη κάμψη σε σχέση με το 2013 σημειώθηκε στις επικουρικές υπηρεσίες υγειονομικής φροντίδας, με πτώση 20%, καθώς διαμορφώθηκαν στα 666 εκατ. το 2014. Σημαντική κάμψη καταγράφηκε και στην εξωνοσοκομειακή δαπάνη, με πτώση 12,8% σε σύγκριση με το 2013, ενώ η δαπάνη το 2014 ( 2,9 δισεκ.) βρίσκεται σχεδόν στο ήμισυ των επιπέδων του 2009. 36

εκατ. Στην κατηγορία «Φαρμακευτικά και άλλα υγειονομικά αναλώσιμα» (HC.5.1) 5 καταγράφηκε μείωση -9,7% σε σχέση με το 2013, σε αντίθεση με την υποκατηγορία «άλλα Ιατρικά προϊόντα (HC.5.2)» που παρουσίασε αύξηση 31,4%. Οι δύο αυτές κατηγορίες αποτελούν από κοινού την κατηγορία Διάθεση ιατρικών προϊόντων σε εξωνοσοκομειακούς ασθενείς. Διάγραμμα 20: Η σύνθεση της Συνολικής Δαπάνης Υγείας κατά μείζονα κατηγορία (σε εκατ. ) 9.000 8.474,5 8.000 7.000 6.880,1 6.199,0 5.994,5 6.000 5.475,6 5.000 4.619,6 4.172,1 4.000 3.286,8 2.864,8 1.081,7 833,1 678,2 715,5 666,4 549,5 335,9 2009 2010 2011 2012 2013 2014 3.000 2.000 1.000 0 Ενδονοσοκομειακή δαπάνη Εξωνοσοκομειακή δαπάνη Επικουρικές υπηρεσίες υγεινομικής φροντίδας Φαρμακευτικά και άλλα υγειονομικά αναλώσιμα Διοίκηση τομέα υγείας Άλλα Ιατρικά προϊόντα Πηγή: Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ Σημείωση: Οι κατηγορίες HP παραπέμπουν στην ταξινόμηση των επιμέρους κατηγοριών με βάση τους ΣΛΥ 5 Στην κατηγορία φαρμάκων περιλαμβάνονται τα συνταγογραφούμενα, τα ΜΗ.ΣΥ.ΦΑ και τα φάρμακα υψηλού κόστους (Ν. 3816/2010), καθώς και medical non-durable goods (όπως επίδεσμοι, γάζες κ.α.) 37

% ΑΕΠ Στο παρακάτω διάγραμμα (Διάγραμμα 21) αποτυπώνονται οι δαπάνες υγείας ανά κατηγορία εκφρασμένα ως ποσοστό του ΑΕΠ 6, την περίοδο 2009-2014, κατά την οποία καταγράφηκε σημαντική υποχώρηση του κατά 25,2% σε ονομαστικούς όρους. Οι ενδονοσοκομειακές δαπάνες περίθαλψης και αποκατάστασης αντιστοιχούν στο 3,4% του ΑΕΠ το 2014, χωρίς ιδιαίτερες μεταβολές την περίοδο 2009-2014, ενώ η διάθεση φαρμακευτικών προϊόντων και άλλων αναλωσίμων από το 2,9% το 2009 υποχώρησε στο 2,3% το 2014. Τέλος, σημαντική κάμψη καταγράφηκε και στην εξωνοσοκομειακή δαπάνη, από το 2,3% του ΑΕΠ το 2009, στο 1,6% το 2014. Διάγραμμα 21: Η σύνθεση της Συνολικής Δαπάνης Υγείας κατά μείζονα κατηγορία (% ΑΕΠ) 4,0% 3,6% 3,4% 3,4% 3,5% 2,9% 3,0% 2,6% 2,3% 2,3% 2,5% 1,8% 1,6% 2,0% 1,5% 1,0% 0,46% 0,46% 0,38% 0,30% 0,32% 0,23% 0,14% 0,19% 2009 2010 2011 2012 2013 2014 0,5% 0,0% Ενδονοσοκομειακή δημόσια και ιδιωτική δαπάνη Εξωνοσοκομειακή δημόσια και ιδιωτική δαπάνη Επικουρικές υπηρεσίες υγεινομικής φροντίδας Φαρμακευτικά και άλλα υγειονομικά αναλώσιμα Διοίκηση τομέα υγείας Άλλα Ιατρικά προϊόντα Πηγή: Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ 6 Οι διαφορές στα ποσοστά την περίοδο 2009-2013 οφείλονται στην αναθεώρηση των στοιχείων του ΑΕΠ 38

εκατ. ευρώ Στο σκέλος της δημόσιας χρηματοδότησης των παραπάνω κατηγοριών, προκύπτει ότι το μεγαλύτερο τμήμα χρηματοδότησης δαπανών υγείας καλύπτουν οι ενδονοσοκομειακές δαπάνες με 4,1 δισεκ., ενώ ακολουθούν οι δαπάνες για φάρμακα και υγειονομικά αναλώσιμα με 2,4 δισεκ. (Διάγραμμα 22). Αξίζει να σημειωθεί πως και οι 2 κατηγορίες δαπανών, παρουσιάζουν σημαντική μείωση από το 2009, 41,4% & 57,4% αντιστοίχως. Η εξωνοσοκομειακή δαπάνη διαμορφώθηκε το 2014 στα 1,1 δισεκ., μειωμένη κατά 732 εκατ. σε σύγκριση με το 2009. Διάγραμμα 22: Η σύνθεση της Δημόσιας Δαπάνης Υγείας κατά μείζονα κατηγορία (σε εκατ. ) 8.000 6.946,9 7.000 5.543,8 6.000 4.400,8 4.055,0 5.000 4.000 1.940,8 2.919,1 1.543,7 647,8 634,4 497,1 593,1 384,5 171,1 2.353,5 1.148,4 2009 2010 2011 2012 2013 2014 368,1 257,6 3.000 2.000 1.000 0 Ενδονοσοκομειακή δαπάνη Εξωνοσοκομειακή δαπάνη Επικουρικές υπηρεσίες υγεινομικής φροντίδας Φαρμακευτικά και άλλα υγειονομικά αναλώσιμα Διοίκηση τομέα υγείας Άλλα Ιατρικά προϊόντα Πηγή: Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ Στο Διάγραμμα 23 εμφανίζονται τα παραπάνω μεγέθη ως ποσοστό του ΑΕΠ. Η δημόσια ενδονοσοκομειακή δαπάνη αντιστοιχεί στο 2,3%, έναντι 2,9% το 2009, ενώ η δαπάνη για φάρμακα και άλλα αναλώσιμα μειώθηκε περαιτέρω το 2014, στο 1,3% του ΑΕΠ, έναντι 2,3% 39

% ΑΕΠ το 2009. Θα πρέπει να σημειωθεί εκ νέου ότι την περίοδο 2009-2014 καταγράφηκε σημαντική υποχώρηση του ΑΕΠ, με αποτέλεσμα η κάμψη των ποσοστών να υποδεικνύουν μεγαλύτερη κάμψη στις δημόσιες δαπάνες υγείας έναντι του εγχώριου εισοδήματος. Διάγραμμα 23: Η σύνθεση της Δημόσιας Δαπάνης Υγείας κατά μείζονα κατηγορία (% ΑΕΠ) 3,5% 2,9% 3,0% 3,0% 2,6% 2,6% 2,3% 2,4% 2,3% 2,4% 2,3% 2,5% 1,9% 2,0% 1,6% 1,3% 1,5% 0,8% 0,9% 0,8% 0,7% 0,9% 0,6% 1,0% 0,27% 0,25% 0,26% 0,32% 0,28% 0,33% 0,21% 0,16% 0,09% 0,14% 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ενδονοσοκομειακή δαπάνη Φαρμακευτικά και άλλα υγειονομικά αναλώσιμα Εξωνοσοκομειακή δαπάνη Διοίκηση τομέα υγείας Επικουρικές υπηρεσίες υγεινομικής φροντίδας 0,5% 0,0% Πηγή: Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014, ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ 40

Η μείωση των δημοσίων δαπανών υγείας στην Ελλάδα αντανακλάται και στα στοιχεία της νοσοκομειακής δαπάνης, εξαιρουμένων των δαπανών μισθοδοσίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη διάρκεια της περιόδου 2012-2015 η νοσοκομειακή δαπάνη μειώθηκε, κατά 31,5%, στα 1,4 δισεκ. Διάγραμμα 24: Ανάλυση Δαπανών Νοσοκομείων ΕΣΥ, 2012-2015, (σε εκατ. ) 2.500 2.105 2.000 111 1.738 1.500 1.000 500 599 167 65 761 98 409 158 64 642 1.579 90 397 149 64 543 1.442 76 374 139 61 489 401 367 337 304-2012 2013 2014 2015 Υγειονομικό Υλικό Φάρμακα Ορθοπεδικό Υλικό Χημικά Αντιδραστήρια Υπηρεσίες Αναλώσιμα Πηγή: Στοιχεία ESY.net & BI Health 2012-2015, Υπουργείο Υγείας, επεξεργασία στοιχείων ΣΦΕΕ * Δεν συμπεριλαμβάνονται οι δαπάνες μισθοδοσίας. ** Τη περίοδο 2014-2015 δεν περιλαμβάνονται τα 1Α Η μείωση αυτή, δεν επιμερίστηκε ισόποσα στις επιμέρους κατηγορίες της νοσοκομειακής δαπάνης. Συγκεκριμένα, την περίοδο 2014-2015, οι δαπάνες για τις υπηρεσίες και τα φάρμακα παρουσίασαν τη μεγαλύτερη μείωση ανάμεσα στα κέντρα κόστους, της τάξης του -37,6% και -35,8% αντιστοίχως. Συνέπεια αυτού, είναι όπως φαίνεται και στο παρακάτω διάγραμμα, τα φάρμακα να αποτελούν πλέον το 33,9% από 36,1% του μειωμένου προϋπολογισμού της νοσοκομειακής δαπάνης. 41

Διάγραμμα 25: Μερίδιο Δαπανών Νοσοκομείων ΕΣΥ στη προϋπολογισθείσα δαπάνη, 2012-2015 100,0% 5,3% 5,6% 5,7% 5,3% 90,0% 80,0% 28,5% 23,5% 25,1% 25,9% 70,0% 60,0% 7,9% 3,1% 9,1% 3,7% 9,4% 9,6% 4,0% 4,2% 50,0% 40,0% 30,0% 36,1% 36,9% 34,4% 33,9% 20,0% 10,0% 19,1% 21,1% 21,3% 21,1% 0,0% 2012 2013 2014 2015 Υγειονομικό Υλικό Φάρμακα Ορθοπεδικό Υλικό Χημικά Αντιδραστήρια Υπηρεσίες Αναλώσιμα Πηγή: Στοιχεία ESY.net & BI Health 2012-2015, Υπουργείο Υγείας, επεξεργασία στοιχείων ΣΦΕΕ 42

ΗΠΑ Ελβετία Ιαπωνία Γερμανία Σουηδία Γαλλία Ολλανδία Δανία Βέλγιο Αυστρία Καναδάς Νορβηγία Ην.Βασίλειο Φινλανδία Νέα Ζηλανδία Ιρλανδία Αυστραλία Ιταλία Μ.Ο. ΟΟΣΑ Ισπανία Πορτογαλία Ισλανδία Σλοβενία Ελλάδα Χιλή Τσεχία Ισραήλ Κορέα Λουξεμβούργο Ουγγαρία Σλοβακία Πολωνία Εσθονία Μεξικό Λετονία Τουρκία % ΑΕΠ 6.2.1 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ Οι δαπάνες υγείας το 2015 στην Ελλάδα αντιστοιχούσαν στο 8,2% του ΑΕΠ, ποσοστό χαμηλότερο τόσο από τον μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ (9%), όσο και από χώρες με οικονομική κρίση όπως η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Ιταλία. Διάγραμμα 26: Δαπάνες υγείας ως ποσοστό του ΑΕΠ στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2015 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Πηγή: OECD, Health Data 2015, Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2014 Την περίοδο 2009-2015 η κατά κεφαλήν δαπάνη υγείας στην Ελλάδα παρουσίασε μείωση κατά -6,6%, τη μεγαλύτερη μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ. Αξίζει να σημειωθεί πως η πλειονότητα των χωρών του ΟΟΣΑ παρουσίασαν αύξηση της κατά κεφαλήν δαπάνης υγείας. 43

-6,6-4,3-2,0-2,7-0,4-0,3-1,1-0,1-0,4 0,5 0,1 0,3 0,6 1,3 0,9 1,1 1,8 3,8 3,4 3,2 3,3 3,1 3,2 3,4 1,2 1,7 0,8 2,2 1,0 1,7 1,5 2,4 1,5 3,1 1,2 3,1 1,2 2,0 2,8 2,0 4,5 5,4 6,9 8,4 9,4 12,2 Διάγραμμα 27: Μέσος όρος ετήσιας μεταβολής κατά κεφαλήν δαπάνης υγείας στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2005-2009 και 2009-2015 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0 2005-2009 2009-2015 Πηγή: OECD Health Statistics, 2016 Η κατά κεφαλήν συνολική δαπάνη υγείας, αλλά και η κατά κεφαλήν δημόσια δαπάνη υγείας (Διάγραμμα 28), εκφρασμένη σε $PPP 7, στην Ελλάδα είναι χαμηλότερες από ότι στις χώρες της ΕΕ κατά 38,9% και 52,1% αντιστοίχως. Αντιθέτως, η κατά κεφαλήν ιδιωτική δαπάνη υγείας στην Ελλάδα εμφανίζεται ελαφρώς υψηλότερη, έναντι του μέσου όρου της ΕΕ και κοντά στο μέσο όρο του ΟΟΣΑ. 7 Purchasing Power Parity: Ισοτιμία αγοραστικής δύναμης 44

ΗΠΑ Λουξεμβούργο Ελβετία Νορβηγία Ολλανδία Γερμανία Σουηδία Ιρλανδία Αυστρία Δανία Βέλγιο Καναδας Αυστραλία Γαλλία Ιαπωνία Ισλανδία Ην. Βασίλειο Φινλανδία ΟΟΣΑ ΕΕ-23* Νέα Ζηλανδία Ιταλία Ισπανία Σλοβενία Πορτογαλία Ισραήλ Κορέα Τσεχία Ελλάδα Σλοβακία Λιθουανία Ουγαρία Εσθονία Χιλή Πολωνία Λετονία Τουρκία Μεξικό 4,7 4,7 4,3 4,5 4,4 3,5 3,8 4,2 3,6 3,3 2,9 3,5 3,5 3,3 3,2 3,0 2,8 2,8 2,9 2,5 2,2 1,9 1,7 1,6 1,4 1,4 1,7 1,3 1,2 1,4 1,0 1,2 0,8 0,8 0,5 2,1 0,5 0,2 0,5 0,7 0,9 1,0 1,1 0,4 0,9 0,4 0,6 0,6 0,4 0,7 0,5 1,4 1,1 1,1 5,6 0,8 0,9 6,5 1,0 0,8 0,7 2,6 2,6 2,5 2,5 2,5 2,2 2,1 1,9 1,8 1,8 1,7 1,7 1,6 1,2 0,8 1,0 1,3 1,5 0,9 0,6 0,7 0,8 1,0 3,3 3,2 1,0 0,8 0,9 4,6 4,6 4,4 4,4 4,1 4,0 4,0 4,0 3,8 3,6 3,6 2,2 1,0 5,3 5,3 5,2 5,1 5,0 4,9 4,8 1,2 6,6 6,9 7,8 9,5 Διάγραμμα 28: Κατά κεφαλήν δαπάνη υγείας, 2015, σε $ ΡΡΡ χιλιάδες $ PPP 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 Δημόσια Ιδιωτική Συνολική Πηγή: OECD Health Statistics, 2016 *Η ΕΕ αναφέρεται στο μέσο όρο 23 χωρών της ΕΕ, λόγω μη διαθεσιμότητας στοιχείων για τις υπόλοιπες 45

Στο παρακάτω διάγραμμα αποτυπώνεται ο τρόπος χρηματοδότησης των δαπανών υγείας ανά φορέα σε κάθε χώρα. Στην Ελλάδα το 28,4% των δαπανών χρηματοδοτείται από τη γενική κυβέρνηση (εκτός ΟΚΑ), ενώ η χρηματοδότηση από τους φορείς κοινωνικής ασφάλισης, αγγίζει το 31,3%. Διάγραμμα 29: Χρηματοδότηση δαπανών υγείας ανά χώρα 2014 Ιαπωνία* Νέα Ζηλανδία* Αυστραλία* Ισραήλ* Δανία Σουηδία Η. Βασίλειο Ιταλία Νορβηγία Βουλγαρία Ιρλανδία Ισπανία Πορτογαλία Φινλανδία Λετονία Ισλανδία Αυστρία Ελλάδα ΗΠΑ Μεξικό Τουρκία Ελβετία Τσεχία Βέλγιο Κορέα Λιθουανία Εσθονία Ουγγαρία Πολωνία Λουξεμβούργο Γερμανία Ολλανδία Γαλλία Σλοβακία Σλοβενία Χιλή 31,1 28,4 26,1 23,9 21,3 18,6 11,6 11,4 10,2 10,1 9,9 9,4 9,1 8,5 6,6 4,8 4,1 4,0 3,4 2,3 84,6 79,6 66,6 61,5 84,2 83,4 79,5 75,5 74,2 69,2 69,0 65,0 64,9 62,2 59,9 52,1 31,3 23,1 28,0 4,8 5,5 1,36,2 13,2 1,2 29,0 44,7 3,7 39,2 6,7 15,4 20,4 33,4 13,3 23,6 2,0 13,8 1,1 15,5 0,15,7 14,8 0,3 2,2 22,0 10,9 0,4 14,5 1,5 15,0 14,3 0,3 15,3 15,4 5,5 38,9 1,5 6,4 35,4 41,5 24,7 27,5 19,1 17,5 17,7 11,5 56,3 4,7 17,7 46,5 8,1 26,7 71,9 3,3 13,2 66,2 4,6 17,8 46,3 6,7 36,8 57,5 0,9 31,5 65,6 1,6 22,7 57,6 4,6 28,4 62,4 6,0 22,5 73,9 6,9 10,7 78,0 2,4 13,0 75,8 7,1 12,3 74,5 14,4 7,0 76,2 1,8 18,0 67,6 16,0 13,0 58,2 6,7 32,8 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Γενική Κυβέρνηση Κοινωνική Ασφάλιση Ιδιωτικές Ασφαλιστικές Ιδιώτες Πηγή: OECD Health Statistics, 2016 * Στις χώρες αυτές δεν γίνεται διαχωρισμός μεταξύ Γενικής Κυβέρνησης και Κοινωνικής ασφάλισης, όπως και διαχωρισμός Ιδιωτικών Ασφαλιστικών και Ιδιωτών (εκτός Ισραήλ) 46

6.3 ΔΑΠΑΝΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ Στην Ελλάδα την περίοδο 2005-2009 οι δαπάνες κοινωνικής προστασίας αυξήθηκαν με ρυθμό μεγαλύτερο του μέσου όρου των χωρών του ΟΟΣΑ (4,5% vs. 3,4%). Η πορεία αυτή αντιστράφηκε άρδην την περίοδο 2009-2015, όπου οι αντίστοιχες δαπάνες μειώθηκαν κατά 6,6% για την Ελλάδα, καταγράφοντας την εντονότερη κάμψη στις χώρες του ΟΟΣΑ. Αξίζει να σημειωθεί πως εκτός των χωρών που εφάρμοσαν πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής, οι υπόλοιπες είχαν θετικό ρυθμό μεταβολής. Διάγραμμα 30: Μεταβολή δαπανών κοινωνικής προστασίας (2005-2015) Ελλάδα Πορτογαλία Ιταλία Δανία Ιρλανδία Ισπανία Σλοβενία Λουξεμβούργο Τσεχία Ισλανδία Καναδάς Η. Βασίλειο Νέα Ζηλανδία Γαλλία Βέλγιο Αυστρία ΟΟΣΑ-35 Ολλανδία Ουγγαρία Φινλανδία Σουηδία Μεξικό Σλοβακία ΗΠΑ Ισραήλ Πολωνία Λετονία Γερμανία Νορβηγία Τουρκία Ιαπωνία Αυστραλία Ελβετία Εσθονία Κορέα Χιλή -6,6-2,0-1,1-0,4-0,3-0,1-0,4 0,4-2,7 4,5 1,3 0,5 3,4 6,9 3,8 3,2 0,1 0,1 5,4 0,4 3,6 0,5 3,3 0,6 3,8 0,8 1,7 0,8 3,2 0,9 2,2 1,0 3,4 1,1 3,1 1,2 1,2 2,4 1,5 1,7 1,5 1,8 1,6 2,3 1,8 2,8 2,8 2,2 3,6 3,0 2,9 1,9 2,0 8,4 2,0 2,0 2,0 2,1 2,2 2,3 1,3 2,4 9,4 8,9 5,1 0,3 12,2 5,8 2,0 3,1 5,4 1,8-7,0-2,0 3,0 8,0 13,0 2005-2009 2009-2015 Πηγή: OECD, Society at a Glance, 2016 47

6.4 ΔΑΠΑΝΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΔΑΠΑΝΗ ΤΩΝ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ Οι δαπάνες υγείας 8 αποτελούν το 7,5% των συνολικών δαπανών των νοικοκυριών που διεξάγονται μέσα από συναλλαγές στην αγορά για το 2015 έναντι 7,2% το 2009. Αν και ο μέσος όρος μηνιαίας δαπάνης ανά νοικοκυριό για την υγεία το 2015 παρουσίασε μείωση κατά 21% σε απόλυτα μεγέθη σε σχέση με το 2009 ( 107 έναντι 134,3 το 2009), το ποσοστό των δαπανών αυτών είναι υψηλότερο από το 2009, φανερώνοντας τη μειωμένη αγοραστική αξία των νοικοκυριών & την αυξημένη συμμετοχή των ασθενών στη δαπάνη του φαρμάκου και την ανελαστικότητα της δαπάνης για τις συγκεκριμένες κατηγορίες. Διάγραμμα 31: Κατανομή δαπανών νοικοκυριών, Υγεία, 2008-2015 ευρώ 160 % συνολικής δαπάνης 8 140 120 100 80 142,1 6,7 134,3 124,4 114,6 104,7 7,5 7,2 104,4 105,8 107,1 6,9 7,5 7 60 40 6,5 6,4 6,3 6,4 6,5 6 20 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Δαπάνες Υγείας ( ) Δαπάνες Υγείας ως % στις συνολικές δαπάνες 5,5 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ Όπως φαίνεται και από το Διάγραμμα 32, κατά τη περίοδο της κρίσης το βάρος των δαπανών των νοικοκυριών στις δαπάνες υγείας μετατοπίστηκε, κυρίως για την κάλυψη της 8 Οι Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών (ΕΟΠ), οι οποίες διεξάγονται σε ετήσια βάση από την ΕΛ.ΣΤΑΤ., παρέχουν πληροφόρηση για τη σύνθεση των συνολικών δαπανών των νοικοκυριών, ανάλογα με διάφορα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά του κάθε νοικοκυριού. 48

φαρμακευτικής και νοσοκομειακής περίθαλψης. Συγκεκριμένα, από τα 107 μηνιαίας δαπάνης υγείας ανά νοικοκυριό το 33,7% αφορά τη φαρμακευτική περίθαλψη και το 31,8% την κάλυψη νοσοκομειακών αναγκών, έναντι 13,2% οδοντιατρικών ή άλλων ιατρικών υπηρεσιών (10,9%) που κατείχαν μεγαλύτερο μερίδιο το 2009. Διάγραμμα 32: Κατανομή δαπανών υγείας των νοικοκυριών, 2008-2015 134,3 124,4 114,6 104,7 104,4 105,8 107,0 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 1,5% 1,5% 1,5% 1,4% 1,5% 2,3% 1,9% 2,6% 2,3% 3,3% 2,3% 1,7% 1,5% 1,4% 9,7% 9,3% 9,2% 8,5% 8,7% 7,8% 7,1% 20,1% 29,4% 17,5% 18,0% 17,3% 26,7% 20,0% 23,3% 23,3% 14,3% 11,7% 10,8% 10,9% 18,8% 27,4% 16,1% 15,0% 27,9% 29,3% 13,2% 31,8% 20% 10% 19,2% 22,1% 22,1% 27,4% 32,4% 33,3% 33,7% 0% 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Φαρμακευτικά προϊόντα Οδοντιατρικές υπηρεσίες Παραϊατρικές υπηρεσίες Νοσοκομειακή περίθαλψη Ιατρικές υπηρεσίες Θεραπευτικές συσκευές και εξοπλισμός Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ 49

7 Η πλευρά της προσφοράς: Φαρμακευτική βιομηχανία και οικονομία Η παραγωγή και διάθεση των φαρμακευτικών προϊόντων είναι ένας από τους πιο δυναμικούς κλάδους της ελληνικής βιομηχανίας. Το 2015, σύμφωνα με την Eurostat, περίπου 13,1 χιλ. εργαζόμενοι απασχολήθηκαν στους κλάδους παραγωγής βασικών φαρμακευτικών προϊόντων και φαρμακευτικών σκευασμάτων (δεν συνυπολογίζονται οι εργαζόμενοι στον κλάδο χονδρικού εμπορίου του ευρύτερου τομέα υγείας), καθιστώντας τον τομέα της φαρμακοβιομηχανίας ένα ζωτικό και υποστηρικτικό παράγοντα της απασχόλησης και της ανάπτυξης της εθνικής οικονομίας. Η προσφορά φαρμακευτικών προϊόντων στην Ελλάδα, προσδιορίζεται από τις φαρμακευτικές επιχειρήσεις του κλάδου (παραγωγικές και εμπορικές) και την αλυσίδα αποθήκευσης, διακίνησης και διάθεσης του φαρμάκου στο κοινό. Πιο αναλυτικά, τα φάρμακα, με εξαίρεση εκείνα που διατίθενται μέσω νοσοκομείων, στη διακίνηση των οποίων δεν παρεμβάλλονται οι χονδρέμποροι, ακολουθούν την πορεία: φαρμακευτική επιχείρηση φαρμακαποθήκη φαρμακείο. ~106 (Παραγωγοί και Εισαγωγείς φαρμάκων μέλη ΣΦΕΕ-ΠΕΦ) 126 Φαρμακαποθήκες (100 Φαρμακαποθήκες & 26 Συνεταιρισμοί Φαρμακοποιών) 10.380 Φαρμακεία Φαρμακεία των Νοσοκομείων 29 Φαρμακεία ΕΟΠΥΥ Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., ΕΟΠΥΥ, Πανελλήνιος Σύνδεσμος Φαρμακαποθηκαρίων Ταυτόχρονα επιτρέπεται η απευθείας πώληση από τις επιχειρήσεις προς τα φαρμακεία. Σε κάποιες περιπτώσεις προβλέπεται η δυνατότητα χορήγησης φαρμάκων από τους ιατρούς ή η απευθείας παράδοση φαρμάκων από τη φαρμακευτική επιχείρηση στον ασθενή, κατόπιν έγκρισης από το Ασφαλιστικό Ταμείο. Το ρόλο των χονδρεμπόρων στον κλάδο του 50

φαρμάκου διαδραματίζουν οι ιδιωτικές φαρμακαποθήκες και οι συνεταιρισμοί φαρμακοποιών. Η πυκνότητα των φαρμακείων στην Ελλάδα είναι η υψηλότερη μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ28, καθώς αντιστοιχούν 95 φαρμακεία ανά 100.000 κατοίκους περίπου, όταν ο αντίστοιχος μέσος όρος στην ΕΕ28 είναι 31 φαρμακεία ανά 100.000 κατοίκους. Διάγραμμα 33: Αριθμός φαρμακείων ανά 100.000 κάτοικους στα κράτη μέλη της ΕΕ28, 2015 Ελλάδα* Κύπρος Μάλτα Βουλγαρία Ισπανία Λιθουανία Βέλγιο Ρουμανία Ιρλανδία Εσθονία Λετονία Σλοβακία Γαλλία ΕΕ-28 Πολωνία Ιταλία Πορτογαλία Κροατία Γερμανία Τσεχία Ουγγαρία Ην.Βασίλειο Λουξεμβούργο Αυστρία Σλοβενία Φινλανδία Σουηδία Ολλανδία Δανία 6 55 51 51 47 45 44 40 39 38 37 36 33 31 30 30 28 26 25 24 24 22 17 16 16 15 14 12 95 0 20 40 60 80 100 Πηγή: ABDA, German Pharmacies, Figures Data Facts 2016, ΕΛ.ΣΤΑΤ.,2016 * Τα στοιχεία για Ελλάδα προέρχονται από τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ. Αναφορικά με τον αριθμό των φαρμακοποιών ανά κατάστημα, προκύπτει ότι στην Ελλάδα, αντιστοιχεί περίπου 1 φαρμακοποιός ανά φαρμακείο, ενδεικτικό της πολυδιάσπασης του κλάδου. Το υψηλότερο μέγεθος βρίσκεται στην Αυστρία και Ιταλία, με περίπου 4 51

φαρμακοποιούς ανά φαρμακείο, ενώ οι χώρες αυτές εμφανίζουν και σχετικά χαμηλή πυκνότητα των φαρμακείων, με 16 και 30 φαρμακεία ανά 100.000 κατοίκους αντίστοιχα. Γενικά οι χώρες με τον υψηλότερο αριθμό φαρμακοποιών ανά φαρμακείο εμφανίζουν και τη χαμηλότερη πυκνότητα των φαρμακείων. Διάγραμμα 34: Αριθμός φαρμακοποιών ανά φαρμακείο, 2015 Αυστρία 4,18 Ιταλία 3,90 Λουξεμβούργο Σλοβενία 3,47 3,35 Πορτογαλία 2,95 Γαλλία Κροατία Γερμανία Τσεχία Ουγγαρία Ην.Βασίλειο Ισπανία Δανία Βέλγιο Φινλανδία Βουλγαρία Ολλανδία Σουηδία Εσθονία Ελλάδα 2,47 2,44 2,44 2,39 2,23 2,17 2,16 1,95 1,83 1,63 1,53 1,48 1,42 1,27 1,05-0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 4,50 Πηγή: PGEU, Annual Report 2015 Μείωση 1,4% στον αριθμό των φαρμακείων στην Ελλάδα το 2015 σε σύγκριση με το 2014, με συνολικά 10.380 φαρμακεία να λειτουργούν, εκ των οποίων τα 3.739 φαρμακεία (το 36%) στην Αττική. Ο αριθμός των φαρμακαποθηκών αυξήθηκε κατά 5% από 120 το 2014 σε 126 το 2015. (Διάγραμμα 35). 52

Διάγραμμα 35. Φαρμακεία και Φαρμακαποθήκες 2004-2015 Φαρμακεία 11.000 10.500 10.000 9.612 9.706 9.870 10.094 10.163 10.044 10.330 10.429 10.527 10.380 9.500 9.000 9.211 9.024 8.500 8.000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* 2011 2012 2013 2014 2015 Φαρμακαποθήκες 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 180 170 160 132 134 130 124 128 128 128 126 120 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* 2011 2012 2013 2014 2015 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016 * Προσωρινά στοιχεία 53

Τα Φαρμακεία του ΕΟΠΥΥ Ο ΕΟΠΥΥ λειτούργησε αρχικά 5 φαρμακεία στην Αττική και 1 στη Θεσσαλονίκη, από όπου η χορήγηση φαρμάκων υψηλού κόστους γίνεται χωρίς συμμετοχή του ασφαλισμένου και χωρίς να απαιτείται θεώρηση (εκτός των δίμηνων). Αυτή τη στιγμή λειτουργούν 29 φαρμακεία του ΕΟΠΥΥ σε όλη τη χώρα. Στις υπόλοιπες περιοχές της χώρας, οι ασφαλισμένοι προμηθεύονται τα φάρμακα του καταλόγου υψηλού κόστους σοβαρών παθήσεων (Ν.3816/2010) από τις κατά τόπους μονάδες υγείας του ΕΟΠΥΥ, μετά από παραγγελία. Με βάση την απόφαση ΦΕΚ 64/Β /16-01-2014, ο κατάλογος των φαρμάκων του Ν.3816/2010 χωρίζεται σε δύο επιμέρους παραρτήματα: Το πρώτο αφορά φαρμακευτικά σκευάσματα με ένδειξη για νοσοκομειακή χρήση μόνο και το δεύτερο αφορά σε σκευάσματα των οποίων η χρήση δύναται να ξεκινήσει στο νοσοκομείο και να συνεχιστεί εκτός νοσοκομείου. Ο ΕΟΠΥΥ και τα νοσοκομεία προμηθεύονται τα προϊόντα του πρώτου παραρτήματος σε νοσοκομειακή τιμή απομειούμενη κατά 5% και των αντίστοιχων rebates, ενώ για τα φάρμακα του δεύτερου παραρτήματος ακολουθείται ο τρόπος τιμολόγησης που ισχύει βάσει αγορανομικών διατάξεων που έχουν αποφασιστεί από το Υπουργείο Υγείας. Μέχρι το 2015, η πλειονότητα των φαρμάκων υψηλού κόστους σοβαρών παθήσεων (Ν.3816/2010) παρεχόταν από τα φαρμακεία του ΕΟΠΥΥ και τα φαρμακεία των νοσοκομείων. Από τον Ιανουάριο του 2016, βάσει της νέας νομοθετικής ρύθμισης για το νοσοκομειακό clawback (Ν. 4354/16.12.2015, Κεφάλαιο Δ, άρθρο 41), όλα τα φάρμακα υψηλού κόστους σοβαρών παθήσεων που η χρήση τους είναι αμιγώς νοσοκομειακή (Παράρτημα 1 Α ) χορηγούνται αποκλειστικά και μόνο από τα φαρμακεία των δημόσιων νοσοκομείων. Τα φαρμακεία του ΕΟΠΥΥ χορηγούν αποκλειστικά τα φάρμακα υψηλού κόστους που ανήκουν στο Παράρτημα 1Β και φάρμακα του Παραρτήματος 1 Α για χρήση μόνο σε ιδιωτικές κλινικές. 54

δισεκ. ευρώ 7.1 ΠΩΛΗΣΕΙΣ Το 2015 οι πωλήσεις 9 φαρμάκων σε φαρμακεία/φαρμακαποθήκες (σε αξία) διαμορφώθηκαν στα 4,1 δισεκ., μειωμένες κατά 2,7% σε σχέση με το 2014, σε αντίθεση με τις πωλήσεις στα νοσοκομεία που παρουσίασαν αύξηση κατά 5,7% πλησιάζοντας το 1,5 δισεκ. Από το σύνολο των πωλήσεων φαρμάκων το 73,5% διοχετεύθηκε στις φαρμακαποθήκες και τα φαρμακεία 10, ενώ το υπόλοιπο στα νοσοκομεία. Διάγραμμα 36: Πωλήσεις φαρμάκων σε αξία στην Ελλάδα, 2008-2015, (σε δισεκ. ) 8 7 6 5 6,6 6,8 6,0 5,6 4 3 2 4,6 4,3 4,2 4,1 1 0 1,5 1,5 1,3 1,2 1,4 1,4 1,4 1,5 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Φαρμακεία/Φαρμακαποθήκες Νοσοκομεία/Φαρμακεία ΕΟΠΥΥ Πηγή: ΕΟΦ, 2016 (Φαρμακεία/ Φαρμακαποθήκες σε λιανικές τιμές και Νοσοκομεία σε Νοσοκομειακές τιμές) Σε ότι αφορά τον αριθμό των συσκευασιών σημειώθηκε άνοδος κατά 0,9% σε σχέση με το 2014, στις 502,2 εκατ. συσκευασίες, με αύξηση κατά 1,6% στα φαρμακεία και μείωση -2,6% στα φαρμακεία. 9 Οι συνολικές πωλήσεις φαρμάκων καταγράφονται σε μηνιαία βάση από τον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων (Ε.Ο.Φ) και περιλαμβάνουν τις πωλήσεις φαρμακευτικών προϊόντων από τις φαρμακευτικές επιχειρήσεις προς τα Νοσοκομεία (σε νοσοκομειακές τιμές) και τις Φαρμακαποθήκες/Φαρμακεία (σε λιανικές τιμές). Οι πωλήσεις καταγράφονται και σε όρους αριθμού συσκευασιών. 10 Περιλαμβάνονται οι παράλληλες εξαγωγές οι οποίες το 2015 διαμορφώθηκαν στα 401,6 εκατ. 55

εκατ.συσκευασίες Διάγραμμα 37: Πωλήσεις φαρμάκων σε όγκο στην Ελλάδα, 2008-2015, (εκατ. συσκευασιών) 500 450 400 350 469 466 434 391 395 405 418 424 300 250 200 150 100 50 97,5 96,8 86,9 88,1 84,5 80,1 80,1 77,9 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Φαρμακεία/Φαρμακαποθήκες Νοσοκομεία/Φαρμακεία ΕΟΠΥΥ Πηγή: ΕΟΦ, 2016 * Ενδεχόμενες αντικαταστάσεις μικρότερων συσκευασιών Τα εγκεκριμένα φάρμακα που κυκλοφορούν στην αγορά διακρίνονται και με κριτήριο την προστασία τους ή μη από διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Στην Ελλάδα, με βάση στοιχεία από την IMS (ΜΑΤ02/2016), η διείσδυση σε όγκο των προστατευμένων φαρμάκων (on-patent) αντιπροσωπεύει το 10,5% της αγοράς. Ποσοστό που παραμένει υψηλότερο από το μέσο όρο της Ευρώπης (6,8%) το οποίο όμως δικαιολογείται από τις σημαντικά χαμηλότερες τιμές αυτών των προϊόντων έναντι των χωρών της ΕΕ ( 0,87ανά μονάδα έναντι 1,84). Το μερίδιο αγοράς των μη προστατευμένων φαρμακευτικών προϊόντων σε όγκο ανέρχεται συνολικά στο 65,9% (off-patent & generics 33,5% & 32,4% αντιστοίχως) παρουσιάζοντας ανοδική τάση σε σχέση με τις προηγούμενες χρονιές (Διάγραμμα 38). Αξίζει να σημειωθεί πως η διείσδυση των γενοσήμων έχει αυξηθεί κατά 3,7 ποσοστιαίες μονάδες από το 2014. 56

Τιμή ανά μονάδα ( ) Διάγραμμα 38: Ποσοστό διείσδυσης φαρμακευτικών προϊόντων με βάση το καθεστώς προστασίας στις χώρες της Ευρώπης, 2016, (ανά μονάδα, σε όγκο) 100,0% 90,0% 23,6% 14,4% 19,8% 17,6% 13,8% 8,0% 8,1% 5,7% 10,1% 4,3% 12,2% 80,0% 70,0% 41,4% 60,0% 50,0% 32,4% 52,6% 43,0% 50,1% 50,7% 56,9% 75,9% 72,0% 69,6% 59,1% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% 33,5% 42,8% 25,6% 29,5% 23,4% 26,5% 26,0% 22,0% 21,6% 10,8% 11,7% 10,5% 7,4% 7,7% 8,9% 9,0% 7,8% 9,0% 7,6% 6,2% 4,5% 6,8% On-patent Off-patent Generics Άλλα Πηγή: IMS, MIDAS 12/2016, Σημ: Συμπεριλαμβάνονται μόνο στοιχεία λιανικών πωλήσεων για όλες τις χώρες Διάγραμμα 39: Τιμολόγηση στις χώρες της Ευρώπης, 2016 (τιμή ανά μονάδα σε ) 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 - Ελλάδ α Ιρλανδ ία Ιταλία Πορτο γαλία Ισπανί α Βέλγιο Γαλλία Γερμα νία Ολλλα νδία Ην.Βα σίλειο On-patent 0,87 2,74 0,67 0,80 1,04 2,22 2,00 3,80 1,91 1,09 1,84 Off-patent 0,27 0,39 0,30 0,21 0,22 0,26 0,29 0,66 0,48 0,26 0,31 Generics 0,20 0,15 0,14 0,13 0,12 0,16 0,16 0,15 0,07 0,10 0,13 Μ.Ο ΕΕ* Πηγή: IMS 12/2016 Σημ: 1 Συμπεριλαμβάνονται μόνο στοιχεία λιανικών πωλήσεων για όλες τις χώρες; 2 Ο μέσος όρος ΕΕ αποτελείται από τα διαθέσιμα στοιχεία 18 χωρών:. Ελλάδα, Ιρλανδία, Ιταλία, 57

Πορτογαλία, Ισπανία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Ην. Βασίλειο, Φινλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Αυστρία, Τσεχία, Ουγγαρία Πολωνία και Σλοβακία Για να έχουμε μια πιο ολιστική εικόνα της αγοράς, θα πρέπει να εξετάσουμε και τα αντίστοιχα μερίδια αγοράς των φαρμακευτικών προϊόντων βάση του καθεστώτος προστασίας και σε αξία. Με άλλα λόγια ποια είναι η επιβάρυνση στη δαπάνη από τους αντίστοιχους όγκους που προαναφέραμε. Διάγραμμα 40: Ποσοστό διείσδυσης φαρμακευτικών προϊόντων με βάση το καθεστώς προστασίας στις χώρες της Ευρώπης, 2016, (σε αξία) 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 13,7% 22,5% 6,0% 20,2% 16,6% 15,2% 25,2% 30,1% 8,8% 7,1% 7,3% 9,9% 10,3% 17,7% 23,7% 26,5% 21,3% 20,6% 4,6% 10,1% 38,3% 25,6% 60,0% 50,0% 40,0% 32,0% 25,8% 37,2% 24,5% 25,8% 30,8% 21,5% 13,6% 20,9% 31,6% 22,6% 30,0% 20,0% 10,0% 31,8% 48,0% 21,0% 30,2% 38,9% 44,4% 47,5% 55,2% 48,2% 25,5% 41,7% 0,0% On-patent Off-patent Generics Άλλα Πηγή: IMS, MIDAS 12/2016 Σημ: 1 Συμπεριλαμβάνονται μόνο στοιχεία λιανικών πωλήσεων για όλες τις χώρες; 2 Ο μέσος όρος ΕΕ αποτελείται από τα διαθέσιμα στοιχεία 18 χωρών: Ελλάδα, Ιρλανδία, Ιταλία, Πορτογαλία, Ισπανία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Ην. Βασίλειο, Φινλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Αυστρία, Τσεχία, Ουγγαρία Πολωνία και Σλοβακία Στην Ελλάδα, τα συνταγογραφούμενα φάρμακα με χονδρική τιμή έως 20 καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο κομμάτι της αγοράς με 63,2%, ενώ μόλις το 4,3% έχει τιμή μεγαλύτερη των 100, ακολουθώντας αντίστοιχη διάρθρωση με τη Πορτογαλία (57,7% και 1,8% αντιστοίχως) και την Ιταλία (78,3% και 1,2% αντιστοίχως). 58

% PPP Πωλήσεις σε αξία Διάγραμμα 41: Κατανομή πωλήσεων βάσει τιμής για τα συνταγογραφούμενα φάρμακα, 2016 (PPPs) 100% 90% 80% 70% 4,3% 8,5% 24,0% 32,3% 10,3% 13,8% 35,0% 1,2% 2,9% 17,6% 38,4% 1,8% 8,6% 31,8% 60% 12,9% 29,9% 10,1% 12,0% >100 50% 40% 24,9% 19,5% 78,3% 20,7% 50,01-100 30% 63,2% 57,7% 20% 10% 30,0% 46,0% 35,4% 28,9% 0% Ελλάδα Βέλγιο Ισπανία Γαλλία Ιταλία Ιρλανδία Πορτογαλία Πηγή: IMS, MIDAS 12/2016 Σημ. 1 Βάσει χονδρικών τιμών Μαρ-2016; 2 Δεν συμπεριλαμβάνονται στοιχεία πωλήσεων των φαρμάκων που ανήκουν στον Ν.3816; 3 Συμπεριλαμβάνονται πωλήσεις μέσω λιανικών φαρμακείων μόνο Ειδικότερα, τα φάρμακα με χονδρική τιμή από 5,00 έως 9,99, αποτελούν το 25,4% των πωλήσεων σε αξία, ακολουθούμενο από τα φάρμακα με χονδρική τιμή κάτω των 5,00 (15,4%). Στο παρακάτω διάγραμμα, απεικονίζεται η πλήρης κατανομή των συνταγογραφούμενων φαρμάκων, βάσει της χονδρικής τους τιμής και το ποσοστό των πωλήσεων σε αξία που τους αναλογεί. 59

Πωήσεις σε αξία (εκατ. ) Διάγραμμα 42: Κατανομή πωλήσεων (σε αξία) βάση τιμής για τα συνταγογραφούμενα φάρμακα, 2016 (PPPs) 700 2,0 600 20,0 201,0 44,0 500 400 13,0 95,0 300 200 450,0 3,0 103,0 38,0 18,0 535,0 1,0 16,0 Unknown Gx Ox 299,0 100 189,0 169,0 197,0 1,0 3,0 103,0 0 %πωλή σεων σε αξία 0-4,99 5,00-9,99 10,00-14,99 15,00-19,99 20,01-50 50,01-100 >100 16,3% 26,1% 11,8% 9,0% 24,0% 8,5% 4,2% Εύρος τιμών Πηγή: IMS, MIDAS 12/2016 Σημ. 1 Βάση χονδρικών τιμών Σεπτ. 2016; 2 Δεν συμπεριλαμβάνονται στοιχεία πωλήσεων των φαρμάκων που ανήκουν στον Ν.3816; 3 Συμπεριλαμβάνονται πωλήσεις μέσω λιανικών φαρμακείων μόνο 60

Ανοδικά κινείται η αγορά των ΜΗ.ΣΥ.ΦΑ τη περίοδο της κρίσης, τόσο από πλευράς όγκου όσο και από πλευράς αξιών. Διάγραμμα 43: Πωλήσεις ΜΗ.ΣΥ.ΦΑ, 2011-2015 σε αξία και όγκο (σε εκατ. ) εκατ. 300,0 250,0 245,2 235,5 200,0 150,0 197,9 156,1 159,9 172,2 100,0 82,2 81,9 68,7 67,6 68,7 73,7 50,0 0,0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Αξία (σε εκατ. ευρώ) Όγκος (εκατ. συσκευασίες) Πηγή: ΕΦΕΧ, 2016 Σημείωση: Τυχόν διαφορετικά στοιχεία προκύπτουν βάσει αναθεώρησης των στοιχείων από ΕΦΕΧ-AESGP Τα Γενικής Διάθεσης Φάρμακα (ΓΕΔΙΦΑ) αποτελούν υποκατηγορία των ΜΗ.ΣΥ.ΦΑ και τα οποία (216 από τα συνολικά 1.582 ΜΗ.ΣΥ.ΦΑ) θα μπορούν να διατίθενται και εκτός φαρμακείων. Πρόκειται για Αναλγητικά αντιπυρετικά, αντικνησμώδη, φάρμακα τοπικής χρήσης, υπακτικά (για την αντιμετώπιση της δυσκοιλιότητας) και στοματικά διαλύματα. 61

εκατ.ευρώ 7.2 ΠΑΡΑΓΩΓΗ Σύμφωνα με την έρευνα Prodcom (Eurostat), η παραγωγή φαρμάκου στην Ελλάδα σε όρους αξίας (ex-factory) ανήλθε στα 929 εκατ. το 2015, μειωμένη ελαφρώς σε σχέση με το 2014, κατά -1,2%. Διάγραμμα 44: Εξέλιξη εγχώριας παραγωγής φαρμακευτικών προϊόντων, 2000-2015 (σε εκατ. ) 1.000 900 800 700 600 677 711 802 866 890 918 907 825 881 941 929 500 400 300 337 372 431 450 515 200 100-2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Πηγή: Eurostat, 2016, Βάση Δεδομένων PRODCOM; Σημείωση: Τυχόν διαφορετικά στοιχεία προκύπτουν βάσει αναθεώρησης των στοιχείων από Eurostat Σύμφωνα με τον δείκτη βιομηχανικής παραγωγής για την παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων, η παραγωγή εμφανίζεται αυξημένη από τα τέλη του 2015 και στο πρώτο εξάμηνο του 2016, καθώς ο δείκτης είναι κοντά στις 110 μονάδες, έναντι περίπου 106 κατά μέσο όρο το 2015. Σημειώνεται ότι στο πρώτο 6μηνο του 2016, ο δείκτης είναι αυξημένος κατά 4,0% σε σύγκριση με το αντίστοιχο διάστημα του 2015. 62

Διάγραμμα 45: Δείκτης βιομηχανικής παραγωγής φαρμακευτικών προϊόντων (2010=100) 115 110 105 104 102 103 104 102 104 105 105 109 107 110 100 95 95 95 95 93 97 97 98 90 85 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 2012 2013 2014 2015 2016 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016, Εποχικά διορθωμένα στοιχεία με εργάσιμες ημέρες Στο παρακάτω διάγραμμα αποτυπώνεται η εξέλιξη του κύκλου εργασιών στη βιομηχανία φαρμάκων, επιμεριζόμενη στον κύκλο εργασιών που δημιουργείται στην εγχώρια αγορά, στις εξαγωγές προς τις χώρες της Ευρωζώνης και προς τις χώρες εκτός Ευρωζώνης. Διάγραμμα 46: Δείκτες Κύκλου Εργασιών στη Βιομηχανία Παραγωγής Φαρμάκου (2010=100,0) 250 200 150 100 147 151 171 110 114 118 194 158 152 149 110 106 104 112 168 189 97 102 165 110 182 178 102 119 168 207 108 109 50 90 88 88 85 85 82 81 83 84 87 88 90 90 90 0 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 2013 2014 2015 2016 Δείκτης Κύκλου Εργασιών_Εγχώρια Αγορά Δείκτης Κύκλου Εργασιών_Χώρες Ευρωζώνης Δείκτης Κύκλου Εργασιών_Χώρες εκτός Ευρωζώνης Πηγή: Eurostat, 2016, Εποχικά διορθωμένα στοιχεία με εργάσιμες ημέρες 63

Ο δείκτης τιμών παραγωγού για την εγχώρια αγορά βρίσκεται χαμηλότερα το 2015, έναντι των προηγούμενων ετών, ενώ το 2016 σημειώνεται περαιτέρω υποχώρηση, και ιδιαίτερα στο δεύτερο τρίμηνο του έτους. Αντιθέτως, ο δείκτης τιμών παραγωγού για τις πωλήσεις τόσο σε χώρες της Ευρωζώνης αλλά και εκτός παραμένει σταθερός από το 2014 κοντά στις 97 μονάδες. Αξιοσημείωτο είναι πως οι τιμές παραγωγού για τα εισαγόμενα φάρμακα παρουσιάζουν πτωτική τάση, με τον δείκτη να έχει διαμορφωθεί στις 85,6 μονάδες, στο δεύτερο τρίμηνο του 2016 από περίπου 87,2 μονάδες το 2015. Διάγραμμα 47. Δείκτες τιμών Παραγωγού (2010=100,0) 105 99,8 99,8 99,8 99,8 96,3 96,0 94,9 94,2 94,9 95,1 92,0 91,8 97,3 92,4 90,2 97,4 96,7 97,0 96,7 96,5 96,5 96,5 96,6 96,8 96,8 91,0 90,5 90,0 90,0 90,0 90,0 89,4 89,8 88,7 89,5 88,9 100 95 90 87,4 87,4 87,2 87,2 87,1 86,3 85,6 85 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 2013 2014 2015 2016 80 Δείκτης Τιμών Παραγωγού - Εγχώρια Αγορά Δείκτης Τιμών Παραγωγού - Χώρες εκτός Ευρωζώνης Δείκτης Τιμών Παραγωγού - Χώρες Ευρωζώνης Δείκτης Τιμών Εισαγωγών Πηγή: Eurostat, 2016, Μη εποχικά διορθωμένα στοιχεία Η προστιθέμενη αξία του κλάδου (Διάγραμμα 48) διαμορφώνεται στα 687 εκατ. το 2015, υψηλότερη κατά 1,3% σε σύγκριση με το 2014. Η αύξηση αυτή διαμόρφωσε το μερίδιο του κλάδου στο σύνολο της μεταποίησης, στο 3,9% για το 2015. Σε σύγκριση με τους υπόλοιπους κλάδους της βιομηχανίας ο κλάδος κατατάσσεται στην 8 η θέση μεταξύ των 24 κλάδων της μεταποίησης για το 2015 (Πίνακας 6). 64

Διάγραμμα 48: Προστιθέμενη Αξία Κλάδου Παραγωγής Φαρμάκου εκατ. ευρώ (2010) % 1.000 4,6% 5,0% 900 800 700 600 805 4,0% 746 3,4% 672 2,8% 3,4% 3,8% 3,2% 624 616 3,0% 3,9% 3,8% 3,9% 673 678 687 4,5% 4,0% 3,5% 3,0% 500 400 505 519 507 2,5% 2,0% 300 1,5% 200 1,0% 100 0,5% 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 0,0% Προστιθέμενη Αξία εκατ. ευρώ (2010=100) Μερίδιο κλάδου Φαρμάκου στη μεταποίηση Πηγή: Eurostat. Επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ, 2015; Σημείωση: Τυχόν διαφορετικά στοιχεία προκύπτουν βάσει αναθεώρησης των στοιχείων από Eurostat Πίνακας 6: Μερίδιο Προστιθέμενης Αξίας κλάδων στο σύνολο της Μεταποίησης - 2015 Μερίδιο στο σύνολο Κλάδοι Μεταποίησης της Μεταποίησης 2015 1 Κλάδος 10: Βιομηχανία τροφίμων 28,9% 2 Κλάδος 24: Παραγωγή βασικών μετάλλων 11,3% 3 Κλάδος 25: Κατασκευή μεταλλικών προϊόντων, με εξαίρεση τα μηχανήματα και τα είδη 8,9% εξοπλισμού 4 Κλάδος 20: Παραγωγή χημικών ουσιών και προϊόντων 7,0% 5 Κλάδος: 33: Επισκευή και εγκατάσταση μηχανημάτων και εξοπλισμού 5,2% 6 Κλάδος 23: Παραγωγή άλλων μη μεταλλικών ορυκτών προϊόντων 5,1% 7 Κλάδος 11: Ποτοποιία 4,8% 8 Κλάδος 21: Παραγωγή βασικών φαρμακευτικών προϊόντων και φαρμακευτικών 3,9% σκευασμάτων 9 Κλάδος 28: Κατασκευή μηχανημάτων και ειδών εξοπλισμού 3,4% 10 Κλάδος 22: Κατασκευή προϊόντων από ελαστικό (καουτσούκ) και πλαστικές ύλες 2,7% 11 Κλάδος 27: Κατασκευή ηλεκτρολογικού εξοπλισμού 2,4% 12 Κλάδος 12: Παραγωγή προϊόντων καπνού 2,4% 13 Κλάδος 14: Κατασκευή ειδών ένδυσης 2,0% 14 Κλάδος 26: Κατασκευή ηλεκτρονικών υπολογιστών, ηλεκτρονικών και οπτικών 1,8% προϊόντων 15 Κλάδος 19: Παραγωγή οπτάνθρακα και προϊόντων διύλισης πετρελαίου 1,8% 16 Κλάδος 13: Παραγωγή κλωστοϋφαντουργικών υλών 1,4% 17 Κλάδος 18: Εκτυπώσεις και αναπαραγωγή προεγγεγραμμένων μέσων 1,3% 18 Κλάδος: 32: Άλλες μεταποιητικές δραστηριότητες 1,3% 65

19 Κλάδος 17: Χαρτοποιία και κατασκευή χάρτινων προϊόντων 1,2% 20 Κλάδος 31: Κατασκευή επίπλων 1,2% 21 Κλάδος 30: Κατασκευή λοιπού εξοπλισμού μεταφορών 0,9% 22 Κλάδος 29: Κατασκευή μηχανοκίνητων οχημάτων, ρυμουλκούμενων και 0,5% ημιρυμουλκούμενων οχημάτων 23 Κλάδος 16: Βιομηχανία ξύλου και κατασκευή προϊόντων από ξύλο και φελλό 0,5% 24 Κλάδος 15: Βιομηχανία δέρματος και δερμάτινων ειδών 0,2% Πηγή: Eurostat (αναθεώρηση στοιχείων 14/10/2016), επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ, 2016 * Ο κλάδος 21 Παραγωγή βασικών φαρμακευτικών προϊόντων και φαρμακευτικών σκευασμάτων περιλαμβάνει μόνο τις εταιρίες που δραστηριοποιούνται στην παραγωγή φαρμάκων και φαρμακευτικών σκευασμάτων. Στον κλάδο 21 της μεταποίησης δεν συμπεριλαμβάνονται οι εταιρείες που δραστηριοποιούνται στην εισαγωγή φαρμακευτικών προϊόντων και εντάσσονται στον υποκλάδο 46.46 Χονδρικό εμπόριο φαρμακευτικών προϊόντων. 66

χιλ. άτομα 7.3 ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ Η φαρμακοβιομηχανία στην Ευρώπη αποτελεί κλάδο υψηλής τεχνολογίας, ενώ για το 2015 προσέφερε άμεση απασχόληση σε περίπου 725 χιλ. άτομα (EFPIA Facts and Figures, 2016), ενώ δημιουργεί περίπου 3 με 4 φορές περισσότερες έμμεσες θέσεις εργασίας. Στην Ελλάδα, η απασχόληση στο στενό πυρήνα της παραγωγής φαρμάκου, διαμορφώθηκε στα 13,1 χιλ. άτομα το 2015, μειωμένη ελαφρώς κατά -1,5% σε σχέση με το 2014, ενώ την περίοδο 2013-2015 παρέμεινε σχεδόν στα ίδια επίπεδα. Διάγραμμα 49: Απασχόληση στην παραγωγή Φαρμάκου 16,0 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 14,0 12,3 15,2 14,4 14,3 12,6 12,4 13,4 13,1 15,1 13,1 11,7 12,4 13,1 14,4 12,4 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 14,0 13,2 13,3 13,1 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 2012 2013 2014 2015 Πηγή: Eurostat, Labour Force Survey, (last updated 6/10/2016), επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ (εντός πλαισίου στον άξονα αποτυπώνεται ο μέσος όρος του έτους) Για το σύνολο του 2015, οι απασχολούμενοι στον κλάδο φαρμάκου αντιστοιχούν στο 0,4% της συνολικής απασχόλησης στην ελληνική οικονομία, ενώ το μερίδιο στο σύνολο της μεταποίησης ανέρχεται στο 4,0%. Το μερίδιο της μεταποίησης βρίσκεται πάνω από το μέσο όρο της ΕΕ28 (2,5%). Στις υψηλότερες θέσεις πανευρωπαϊκά βρίσκονται η Ιρλανδία και η Δανία. Εξαιτίας της σημαντικής αύξησης στο δεύτερο τρίμηνο του 2016, το μερίδιο στην οικονομία ανήλθε στο 0,5% και στη συνολική μεταποίηση στο 5%. 67

Ιρλανδία Δανία Μάλτα Σλοβενία Βέλγιο Κύπρος Η. Βασίλειο Ελλάδα Ισπανία Γαλλία Αυστρία Ουγγαρία ΕΕ28 Κροατία Σουηδία Ιταλία Βουλγαρία Γερμανία Ολλανδία Λετονία Πολωνία Πορτογαλία Τσεχία Φινλανδία Ρουμανία Σλοβακία Σλοβακία Διάγραμμα 50: Μερίδιο απασχόλησης στον κλάδο παραγωγής Φαρμάκου σε χώρες της ΕΕ (2015) Ποσοστό Μεταποίησης 18,0% Ποσοστό Οικονομίας 2,0% 16,0% 1,8% 14,0% 1,6% 12,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 4,0% 2,5% 1,4% 1,2% 1,0% 0,8% 0,6% 0,4% 2,0% 0,2% 0,0% 0,0% % Μεταποίησης % Σύνολο Οικονομίας Πηγή: Eurostat, Labour Force Survey, 2015, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ Στον παρακάτω πίνακα εμφανίζονται οι απασχολούμενοι στον ευρύτερο χώρο της υγείας που φτάνουν περίπου τα 209.700 άτομα. Οι Ιατροί καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μερίδιο, ανάμεσα στις επιμέρους κατηγορίες, με 68 χιλ. το 2014 ενώ ακολουθούν οι Νοσηλευτές με 35 χιλ. Πίνακας 7: Απασχολούμενοι στον τομέα Υγείας 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ιατροί 62.207 67.540 69.030 69.265 69.435 69.215 68.886 68.807 68.401 Οδοντίατροι 14.429 14.689 14.774 14.661 14.518 14.208 13.911 13.746 13.301 Φαρμακοποιοί 9.802 10.595 10.788 11.160 11.232 11.196 11.461 11.579 11.299 Νοσηλευτές 37.718 38.291 37.306 38.422 38.530 36.883 36.103 35.223 - Φυσικοθεραπευτές - 3.881 4.521 5.118 5.582 6.097 6.629 6.800 7.213 Πηγή: OECD, Health Data 2016, ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2016 Το 2015, η Ελλάδα είχε τον μεγαλύτερο αριθμό ιατρών ανά κάτοικο (6,3 ανά 1.000 κατοίκους), σε σύγκριση με το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ (3,3). 68

Ελβετία Νορβηγία Δανία Ισλανδία Φινλανδία Γερμανία Λουξεμβούργο Ιρλανδία Αυστραλία Σουήδια Η.Π.Α Ιαπωνία Βέλγιο Νέα Ζηλανδία Ολλανδία Καναδάς Γαλλία Μ.Ο ΟΟΣΑ Σλοβενία Ην.Βασίλειο Αυστρία Τσεχία Ουγγαρία Ιταλία Σλοβακία Πορτογαλία Εσθονία Κορέα Πολωνία Ισπανία Ισραήλ Λετονία Ελλάδα Μεξικό Χιλή Νοσηλευτές ανά 1.000 κατοίκους Ελλάδα Αυστρία Νορβηγία Πορτογαλία Ελβετία Σουήδια Γερμανία Ιταλία Ισπανία Τσεχία Δανία Ισλανδία Ισραήλ Αυστραλία Σλοβακία Ολλανδία Γαλλία Μ.Ο ΟΟΣΑ Εσθονία Ουγγαρία Λετονία Φινλανδία Βέλγιο Λουξεμβούργο Νέα Ζηλανδία Ιρλανδία Ην.Βασίλειο Σλοβενία Καναδάς Η.Π.Α Ιαπωνία Πολωνία Μεξικό Κορέα Χιλή Τουρκία Ιατροί ανά 1.000 κατοίκους Διάγραμμα 51: Αριθμός Ιατρών ανά 1.000 κατοίκους στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2015 7,0 6,3 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 5,1 4,4 4,4 4,1 4,1 4,1 3,9 3,8 3,7 3,7 3,6 3,5 3,5 3,4 3,4 3,3 3,3 3,3 3,3 3,2 3,0 3,0 2,9 2,8 2,8 2,8 2,8 2,6 2,6 2,4 2,3 2,2 2,2 2,0 1,8 1,0 0,0 Πηγή: OECD, Health Data 2016 Αξίζει να επισημανθεί η χαμηλή αναλογία νοσηλευτών ανά κάτοικο 3,2 ανά 1.000 κατοίκους, ενώ ο μέσος όρος των χωρών του ΟΟΣΑ είναι 8,9 νοσηλευτές ανά 1.000 κατοίκους. Διάγραμμα 52: Αριθμός Νοσηλευτών ανά 1.000 κατοίκους στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2015 20 18 17,6 16,9 16,5 16 14 12 10 8 6 15,3 14,1 13,1 12,0 11,9 11,6 11,2 11,2 11,0 10,6 10,1 10,0 9,8 9,8 8,9 8,6 8,2 8,0 7,9 6,4 6,1 5,8 5,8 5,7 5,6 5,2 5,2 4,9 4,82 4 3,2 2,7 2,0 2 0 Πηγή: OECD, Health Data 2016 69

Εξίσου σημαντική μέτρηση με τα απασχολούμενα άτομα, είναι η καταγραφή της απασχόλησης σε Ισοδύναμα Πλήρους Απασχόλησης (ΙΠΑ), δηλαδή υπολογίζοντας τη συνολική απασχόληση με την υπόθεση πως όλοι οι εργαζόμενοι απασχολούνται πλήρες ωράριο. Σύμφωνα με τα στοιχεία, ο κλάδος παραγωγής Φαρμάκου κατέγραψε κάμψη της απασχόλησης σε ΙΠΑ την περίοδο 2010-2015 κατά -6,2%. Ο κλάδος εμφάνισε ηπιότερη υποχώρηση της απασχόλησης σε σύγκριση με το σύνολο της μεταποίησης (-21,5%) αλλά και της οικονομίας συνολικά (-14%), ενδεικτικό ότι η απασχόληση στον κλάδο εμφανίζει ανελαστικότητα, ενώ κυριαρχείται από υψηλό ποσοστό εργατικού δυναμικού ανώτερης εκπαίδευσης. Ταυτόχρονα, το συνολικό μισθολογικό κόστος ίδιο περίοδο παρέμεινε σχεδόν στα ίδια επίπεδα, έναντι πολύ μεγαλύτερης υποχώρησης στην μεταποίηση (-34,4%). Ταυτόχρονα, το μέσο ωρομίσθιο διαμορφώθηκε στα 11,7 για τον κλάδο φαρμάκου, έναντι 6,8 στη μεταποίηση και στα 5,2 στο σύνολο της οικονομίας. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν ένδειξη ότι ο κλάδος φαρμάκου μπορεί να αποτελέσει σημαντικό τμήμα ενός νέου αναπτυξιακού μοντέλου, προσανατολισμένο στην παραγωγή προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας και στις εξαγωγές, όπως παρατηρείται και σε άλλες χώρες (π.χ. Ιρλανδία). Πίνακας 8. Μεταβολή απασχόλησης και μισθών 2010-2015 Μεταβολή απασχόλησης σε ΙΠΑ Μισθολογικό Κόστος Μέσο ωρομίσθιο (2014) Σύνολο Οικονομίας -14,0% -33,3% 5,2 Μεταποίηση -21,5% -34,4% 6,8 Κλάδος Παραγωγής Φαρμάκου -6,2% -0,04% 11,7 Πηγή: Eurostat, National Accounts, 2016, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ 70

εκατ. 7.4 ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Ο ρόλος του φαρμακευτικού κλάδου, στη διαμόρφωση του συνολικού εξωτερικού εμπορίου της χώρας, είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Οι εισαγωγές και οι εξαγωγές φαρμάκων το 2015 ανήλθαν σε 2,8 δισεκ. και 1,0 δισεκ. αντίστοιχα. Σε σχέση με το 2014, οι εισαγωγές φαρμακευτικών προϊόντων παρουσίασαν αύξηση κατά 3,7%, ενώ οι εξαγωγές μειώθηκαν κατά 2,3% με αποτέλεσμα το έλλειμμα να αυξηθεί κατά 7,6%, ενώ σε απόλυτα μεγέθη διαμορφώθηκε στα - 1,8 δισεκ., έναντι - 1,7 δισεκ. το 2014. Στο πρώτο 8μηνο του 2016 καταγράφεται ισόρροπη επέκταση εξαγωγών και εισαγωγών, κατά περίπου 2,2%. Οι εξαγωγές φαρμάκων ως προς το σύνολο των ελληνικών εξαγωγών όλων των αγαθών, αντιστοιχούν στο 4% το 2015, με αυξητική τάση στο πρώτο 8μηνο του 2016, ενώ ανάμεσα στους κλάδους της μεταποίησης (χωρίς πετρελαιοειδή), ο κλάδος φαρμάκων βρίσκεται στην 4 η θέση το 2015 με το 7,0% των εξαγωγών της μεταποίησης. Σε επίπεδο προϊόντος, σύμφωνα με τα στοιχεία του Πανελλήνιου Συνδέσμου Εξαγωγέων, για το 2015, οι εξαγωγές φαρμάκων αποτελούν το δεύτερο εξαγώγιμο προϊόν σε όρους αξίας, μετά την κατηγορία των πετρελαιοειδών, με βάση την Τυποποιημένη Ταξινόμηση του Διεθνούς Εμπορίου (SITC) σε 5ψήφια ανάλυση. Διάγραμμα 53: Εξέλιξη Εμπορικού Ισοζυγίου Φαρμάκων (εκατ. ) 4.000 3.000 3.571 3.275 2.941 2.763 2.699 2.800 2.000 1.000 1.042 921 969 1.055 1.049 1.025 1.873 1.913 669 683 0-1.000-2.000-3.000-2.529-2.354-1.972-1.709-1.650-1.775 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ιαν-Αυγ 2015 Ισοζύγιο Εισαγωγές Εξαγωγές -1.205-1.230 Ιαν-Αυγ 2016 Πηγή: Eurostat, International trade, EU Trade Since 1988 By CN8, 2015, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ 71

Αναφορικά με τους βασικότερους εμπορικούς εταίρους στην κατηγορία των φαρμάκων, στο σκέλος των εισαγωγών το μεγαλύτερο όγκο καλύπτουν η Γερμανία (27%), η Γαλλία (10,7%) και η Ελβετία (10%), ενώ στο σκέλος των εξαγωγών είναι και πάλι η Γερμανία (18,8%), το Ην. Βασίλειο (14,8%) και η Κύπρος (7,9%). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο ελληνικός κλάδος φαρμάκου δέχεται εισαγωγές από 61 χώρες και εξάγει σε 141 χώρες. Διάγραμμα 54: Μερίδιο εξαγωγών φαρμάκου στο σύνολο των εξαγωγών αγαθών 6,0% 5,0% 5,1% 5,5% 4,9% 4,0% 4,2% 3,8% 3,5% 3,9% 3,9% 4,0% 3,9% 4,2% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ιαν-Αυγ 2015 Ιαν-Αυγ 2016 Πηγή: Eurostat, International trade, EU Trade Since 1988 By CN8, 2015, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ 72

Γαλλία Γερμανία Ην.Βασίλειο Ιταλία Ισπανία Ολλανδία Βέλγιο Δανία Ελβετία Πολωνία Σουηδία Αυστρία Τσεχία Ουγγαρία Νορβηγία Φινλανδία Ελλάδα Ρουμανία Βουλγαρία Πορτογαλία Σλοβακία Ιρλανδία Σερβία Κροατία Λιθουανία Εσθονία Λετονία Σλοβενία 4.730 4.704 4.552 3.932 3.259 2.959 2.916 2.364 2.029 1.927 1.409 1.387 1.348 1.203 788 756 734 726 671 478 5.779 7.065 6.866 9.106 8.773 11.952 14.922 16.153 7.5 ΈΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ (R&D) Η Ελλάδα στην Έρευνα και Ανάπτυξη νέων καινοτόμων φαρμακευτικών προϊόντων, καταλαμβάνει μία από τις τελευταίες θέσεις στην Ευρώπη. Με βάση εκτιμήσεις του ΕΟΦ για το 2015 δαπανήθηκαν 100 εκατ. για δαπάνες έρευνας και ανάπτυξης. Όσον αφορά τον αριθμό των κλινικών μελετών ανεξαρτήτως φάσης ή σταδίου, στην Ελλάδα το 2016 διεξήχθησαν 2.029 κλινικές μελέτες όσες περίπου και στη Ρουμανία και πολύ λιγότερες από Γαλλία, Γερμανία και Ηνωμένο Βασίλειο. Διάγραμμα 55: Αριθμός κλινικών μελετών ανεξάρτητα φάσης ή σταδίου (2016) 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 Πηγή: Clinical trials.gov, 2016 Ο μεγαλύτερος αριθμός κλινικών μελετών το 2015 διεξήχθη σε νοσοκομεία της 1ης Υγειονομικής Περιφέρειας Αττικής (178) και οι λιγότερές στην 5 η Υγειονομική Περιφέρεια της Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας. 73

Διάγραμμα 56: Αριθμός κλινικών μελετών ανά ΥΠΕ (2015) 1η Υ.ΠΕ. ΑΤΤΙΚΗΣ 178 2η Υ.ΠΕ. ΠΕΙΡΑΙΩΣ & ΑΙΓΑΙΟΥ 58 3η Υ.ΠΕ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 4η Υ.ΠΕ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ & ΘΡΑΚΗΣ 49 46 5η Υ.ΠΕ. ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ & ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 24 6η Υ.ΠΕ. ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ, ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ,ΗΠΕΙΡΟΥ & ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 7η Υ.ΠΕ. ΚΡΗΤΗΣ 41 48 ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ 75 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ 27 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 Πηγή: GREDIS ΕΟΦ 2016 Το 70% των κλινικών μελετών το 2015 αφορούσαν ογκολογικές δραστικές ουσίες ενώ το 5% αφορούσε ασθένειες κατά των λοιμώξεων. Διάγραμμα 57: Κατανομή κλινικών δοκιμών ανά θεραπευτική κατηγορία (2015) Νευρολογικές; 4% Καρδιολογικές; 4% Ρευματολογικές; 4% Γαστρεντερικού; 2% Αιματολογικές; 4% Κατά λοιμώξεων; 5% Διαβητη; 7% Ογκολογικές; 70% Πηγή: GREDIS ΕΟΦ 2016 74