Έφεσος (Αρχαιότητα), Ολυμπιείο

Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2005, Περίληψη : Μετά το 130 μ.χ., σε μια πρωτύτερα βαλτώδη περιοχή της Εφέσου, οικοδομήθηκε ένας ναός κορινθιακού ρυθμού. Με βάση τη χρονολόγηση αυτή και το τεράστιο μέγεθός του, το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι πρόκειται για έναν επίσημο ναό της επαρχίας της Ασίας αφιερωμένο στη λατρεία του αυτοκράτορα Αδριανού ως Διός Ολυμπίου. Γύρω στο 400 μ.χ. το οικοδόμημα κατεδαφίστηκε μέχρι τα θεμέλιά του. Χρονολόγηση 130 μ.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός Έφεσος 1. Θέση Εκτεταμένες γεωμορφολογικές έρευνες έδειξαν ότι η περιοχή ΝΔ του λόφου της ακρόπολης της πόλης της Εφέσου καλυπτόταν αρχικά από θαλάσσιο νερό και αργότερα από βαλτώδεις εκτάσεις. Στις αρχές του 2ου αι. μ.χ., οι εκτάσεις αυτές επιχωματώθηκαν και στη θέση τους προέκυψαν καινούργια εδάφη. Το 1972, εβδομήντα μέτρα βόρεια του ναού της Παναγίας και κάθετα στο χαμηλό ύψωμα του Panayir dag, πραγματοποιήθηκαν δοκιμαστικές τομές. Εκεί αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια ενός ναού εξαιρετικά μεγάλου μεγέθους κατασκευασμένου από μάρμαρο. 2. Αρχιτεκτονική περιγραφή Ο μαρμάρινος ναός βρισκόταν στο κέντρο μιας μεγάλης πλατείας, ανάλογου μεγέθους με το πλάτωμα όπου βρίσκεται το ιερό του Δομιτιανού. Η πλατεία αυτή περιβαλλόταν στις τέσσερις πλευρές της από στοές, πιθανότατα κορινθιακού ρυθμού, που όριζαν το τέμενος με προσανατολισμό προς το νότο. Το μεγαλοπρεπές αυτό συγκρότημα εκτεινόταν σε μια ευρεία περιοχή διαστάσεων 3,50 x 2,25 μ., 1 οι οποίες πλησίαζαν εκείνες του ιερού χώρου του Αρτεμισίου. Ο μεγάλος ναός πατούσε πάνω σε ισχυρή και συμπαγή θεμελίωση, διαστάσεων 85 x 57 μ. εξαιρετικής ποιότητας, κατασκευασμένης σύμφωνα με την υψηλή τεχνική της ρωμαϊκής οικοδομικής. Δύο ορθογώνιοιστερεοβάτες, που καλύπτονταν με μεγάλη ποσότητα από οpus caementitiumδιαμόρφωναν την ισχυρή βάση του οικοδομήματος. 2 Ο ναός ήταν πιθανότατα ψευδοδίπτερος, 3 κορινθιακού ρυθμού, μήκους 60 μ. και το ύψος του, όπως υποθέτουν οι ερευνητές του, θα έφτανε τα 23 με 25 μ. Διέθετε 21 x 12 κίονες εξωτερικά και 8 x17 κίονες εσωτερικά. Η στέγη του φαίνεται ότι καλυπτόταν από μαρμάρινα κεραμίδια, όπως ο ναός της Αρτέμιδος. Από τις στοές που περιέβαλλαν το ιερό έχει ανασκαφεί μόνο εκείνη της νότιας πλευράς. Επρόκειτο για τρίκλιτη στοά μήκους 263 μ., που χρονολογείται γύρω στο 200 και παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Η νότια στοά αποτελούσε τη μνημειώδη είσοδο του τεμένους, οι πλευρικοί τοίχοι της ενισχύονταν με πεσσούς στο εσωτερικό, ενώ στα δύο άκρα της απέληγε σε αίθουσες με εξέδρα, χώρους που πιθανόν προορίζονταν για λατρευτική χρήση. Αργότερα, στα ερείπιά της χτίστηκε ο ναός της Παναγίας. 4 3. Χρονολόγηση Το μέγεθος του μνημείου, το σχέδιο της κάτοψής του, αλλά και τα αρχιτεκτονικά του μέλη συνηγορούν σε μια χρονολόγηση μέσα στα Αδριάνεια χρόνια, στο 2ο αιώνα. 5 Στην Ύστερη Αρχαιότητα, γύρω στο 400 μ.χ., ο ναός καταστράφηκε, πιθανότατα από χριστιανούς Ζηλωτές. Από τότε και στο εξής ξεκίνησε η λιθολόγηση του μνημείου, ενώ πολλά από τα αρχιτεκτονικά του Δημιουργήθηκε στις 23/5/2017 Σελίδα 1/8

Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2005, μέλη καταστράφηκαν σε ασβεστοκάμινα. Διατηρήθηκε μόνο ένα μικρό τμήμα του τοίχου του σηκούκαι μικρό μέρος από την ορθομαρμάρωση. Μία δεύτερη καταστροφή συνέβη στα τέλη του 5ου αιώνα, οπότε και διαλύθηκε το υλικό των θεμελίων, κυρίως για να αποσπάσουν τους μεταλλικούς συνδέσμους και γόμφους που συνέδεαν τους λίθους. Το ίδιο το τέμενος δε φαίνεται να καταστράφηκε, καθώς η νότια και η ανατολική στοά του μάλλον ξαναχρησιμοποιήθηκαν, εξάλλου ο ναός της Παναγίας χτίστηκε στη νότια στοά. 6 Στους Χριστιανικούς χρόνους φαίνεται ότι ο εξωτερικός τοίχος της δυτικής στοάς του τεμένους χρησίμευσε ως οχυρωματικό τείχος της πόλης. Εκεί είναι ορατή η θέση πολλών αρχιτεκτονικών μελών του μνημείου. 7 4. Ιστορία της έρευνας και ταύτιση του μνημείου Ως Ολυμπιείο χαρακτηρίζεται ένας ναός που είναι αφιερωμένος στη λατρεία του Δία ή άλλων ολύμπιων θεών, καθώς και στη λατρεία ενός αυτοκράτορα ο οποίος έχει τιμηθεί με τον τίτλο ολύμπιος. 8 Το Ολυμπιείο της Εφέσου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις των τελευταίων ανασκαφικών περιόδων, που πραγματοποίησε το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. 9 Οι ανασκαφικές έρευνες ξεκίνησαν το 1972 και συνεχίστηκαν και στα επόμενα χρόνια, 1976-1977 και 1983-1985. 10 Η ταύτιση του μνημείου έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους μελετητές της Εφέσου, καθώς πρόκειται για ένα εξαιρετικά προβληματικό ζήτημα, του οποίου την προσέγγιση αποσαφηνίζει η παρουσίαση των παρακάτω θεμάτων. 4.1. Η λατρεία και ο ναός του Δία στην Έφεσο Η λατρεία του Δία στην Έφεσο είναι πολύ παλιά, ήδη από τον 7ο αι. π.χ. 11 Αναθηματικές επιγραφές στο Δία Πατρώο έχουν βρεθεί στη ΒΑ πλαγιά του Panayir dag (ο λόφος του Μητρώου, του ιερού της Μητέρας των Θεών) και μερικές από αυτές χρονολογούνται μέσα στον 5ο αι. π.χ. 12 Ναός του Ολυμπίου Διός σίγουρα υπήρχε στην Έφεσο και θα βρισκόταν εντός των ορίων της αρχαϊκής και κλασικής πόλης. Σύμφωνα με το Στράβωνα, 13 η Έφεσος των Αρχαϊκών και Κλασικών χρόνων αναπτύχθηκε γύρω από το Αρτεμίσιο και μεταφέρθηκε στην τελική της θέση στα Ελληνιστικά χρόνια επί Λυσιμάχου. Το Ολυμπιείο, δεδομένου ότι πρόκειται για ένα αρχαίο ιερό, θα βρισκόταν κοντά στην περιοχή του Αρτεμισίου. 14 Τα Ολύμπια ήταν αγώνες που γίνονταν προς τιμήν του Δία. Αν και η πρώτη γραπτή μαρτυρία γι αυτά χρονολογείται μόλις επί Δομιτιανού (81-96), είναι κατά πολύ αρχαιότερα, πριν από τα Αρχαϊκά χρόνια. 15 Ο μελετητής C.P. Jones, εξετάζοντας τη σχέση μεταξύ των εορτών και των αθλητικών αγώνων που πραγματοποιούνταν στην Έφεσο, των Ολυμπίων και των Αδριανείων, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για δύο διαφορετικά αθλητικά γεγονότα. 16 Τα Αδριάνεια μάλιστα φαίνεται ότι καθιερώθηκαν πολύ αργότερα, προς τιμήν της πρώτης επίσκεψης του Αδριανού στην Έφεσο (μόλις το 124), συνδέθηκαν με τον εορτασμό της δεύτερης νεωκορίας της Εφέσου (131) και εορτάζονταν κάθε πέντε χρόνια. 17 4.2. Η αυτοκρατορική λατρεία και ο ναός του Αδριανού στην Έφεσο Οι πόλεις της ελληνικής Ανατολής των οποίων τα κοινά αποφάσιζαν να τιμήσουν τον εν ζωή αυτοκράτορα με την ίδρυση ναού αποκτούσαν τον τιμητικό τίτλο «νεωκόρος», δηλαδή φύλακας του ναού. Αυτό ξεκίνησε από τον Αύγουστο (31 π.χ.-14 μ.χ.) και συνεχίστηκε και από τους επόμενους αυτοκράτορες. Ο ναός της πρώτης νεωκορίας της Εφέσου ήταν αφιερωμένος στο Δομιτιανό. 18 Η τρίτη νεωκορία της Εφέσου ήταν, με απόφαση του αυτοκράτορα Καρακάλλα (211-217 μ.χ.), αφιερωμένη στην Άρτεμη, όπως αναφέρει επιγραφή που δημοσιεύτηκε το 1915 από τον J. Keil. 19 Οι νομισματικοί τύποι δείχνουν ότι στη δεύτερη νεωκορία της Εφέσου ο ναός αφιερώθηκε στον Αδριανό. Ο αυτοκράτορας Αδριανός έδειχνε ιδιαίτερη γενναιοδωρία απέναντι στις πόλεις της αυτοκρατορίας του και αυτές σε αντάλλαγμα του πρόσφεραν τις μέγιστες τιμές, ανάμεσα στις οποίες ήταν και η αφιέρωση ναών στη λατρεία του. Επισκέφτηκε μάλιστα την Έφεσο αρκετές φορές και την τίμησε με ποικίλες ευεργεσίες, πριν ακόμα της δώσει τον τίτλο «δις νεωκόρος». Ο τίτλος πρέπει να αποδόθηκε στην πόλη το 131, κατά την τότε επίσκεψη του αυτοκράτορα. 20 Το έναυσμα για την τιμή αυτή έδωσε ο Τιβέριος Κλαύδιος Πίσων Διόφαντος (Tiberius Claudius Piso Diophantus). Επιγραφή μάς πληροφορεί ότι η δις νεωκόρος πόλη, η βουλή και ο δήμος της Εφέσου τίμησαν τον Τιβέριο Κλαύδιο, τον αρχιερέα των δύο ναών της Εφέσου, για την καθιέρωση Δημιουργήθηκε στις 23/5/2017 Σελίδα 2/8

Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2005, του ναού του θεού Αδριανού, πράξη που αιτήθηκε ο ίδιος από το θεό Αδριανό και έγινε δεκτή. Στην επιγραφή, πάτρωνας του ναού είναι ο Αδριανός ως θεός και όχι ο Αδριανός ως ολύμπιος. 21 Θεωρείται πιθανό η λατρεία του Αδριανού να συνδυαζόταν με αυτή του Διός Ολυμπίου, όπως συνέβαινε στο Ολυμπιείο της Αθήνας, όπου το λατρευτικό άγαλμα στο εσωτερικό του ναού απεικόνιζε το Δία, ενώ το κολοσσικό άγαλμα του Αδριανού τοποθετήθηκε πίσω από το ναό, σε ένδειξη της μετριοφροσύνης του αυτοκράτορα. Αυτό ίσως συνέβαινε επειδή ο Αδριανός από σεμνότητα μεταβίβαζε τη λατρεία από το πρόσωπό του στο Δία Ολύμπιο. Αυτή η σεμνότητα όμως δεν επιβεβαιώνεται στις περιπτώσεις μεγάλων ασιατικών πόλεων, όπως η Έφεσος, η Κύζικος, η Σμύρνη. 22 4.3. Το αναφερόμενο από τον Παυσανία Ολυμπιείο Η μόνη πηγή που αναφέρει το Ολυμπιείο της Εφέσου είναι ο Παυσανίας, ο οποίος κάνοντας λόγο για το μυθικό ιδρυτή της πόλης, τον Άνδροκλο, παρατηρεί ότι ο τάφος του ήταν τότε ακόμη ορατός στη διαδρομή η οποία από το ιερό της Αρτέμιδος περνούσε από το Ολυμπιείο και οδηγούσε την Πύλη της Μαγνησίας. 23 Η αναφορά αυτή του Παυσανία οδήγησε τους μελετητές στην υπόθεση ότι επρόκειτο για ναό αφιερωμένο στη λατρεία του Διός Ολυμπίου. 24 Ο C.P. Jones υποστηρίζει ότι το Ολυμπιείο που αναφέρει ο Παυσανίας είναι αφιερωμένο στον Ολύμπιο Δία και βρισκόταν έξω από τα όρια της πόλης του Λυσιμάχου, ανατολικά του λόφου του Μητρώου (Panayir dag). 25 Ο H. Engelmann επίσης υποστηρίζει ότι το Ολυμπιείο του Παυσανία βρισκόταν έξω από την πόλη του Λυσιμάχου 26 και πως δεν είναι ναός του Αδριανού, αλλά ιερό του Δία ή κάποιου άλλου ολύμπιου θεού. Τι μορφή είχε αυτό το Oλυμπιείο, αν επρόκειτο για ναό ή για ιερό τέμενος με έναν ή περισσότερους βωμούς, δεν είναι σίγουρο, ενώ άγνωστη παραμένει επίσης η θέση του. Ο Δίας Ολύμπιος απαντά σε χάλκινα αυτοκρατορικά νομίσματα της Εφέσου. Απεικονίζεται ένθρονος, στον τύπο του Δία της Ολυμπίας, κοιτά προς τα αριστερά και στο δεξί του χέρι κρατά αγαλμάτιο της Άρτεμης Εφεσίας. 27 Η επανάληψη του τύπου για το C.P. Jones σημαίνει ότι απεικονιζόταν ένα άγαλμα που προφανώς υπήρχε στην ίδια την Έφεσο και αυτό θα ήταν το λατρευτικό άγαλμα του Διός Ολυμπίου το οποίο υπήρχε στο ναό του. 28 Σε ένα ακόμα νόμισμα, ένα ασημένιο δηνάριο της εποχής του Αυγούστου, απεικονίζεται η πρόσοψη ενός ναού πάνω σε πόδιο, ο οποίος πλαισιώνεται από την επιγραφή IOVI OLY(MPIO). 29 Ο P. Scherrer όμως υποστηρίζει ότι η μορφή του Ολυμπίου Διός στα νομίσματα της Εφέσου δεν απεικονίζει το λατρευτικό άγαλμα που θα υπήρχε στο ναό του, αλλά λειτουργεί ως σύμβολο, στο πλαίσιο του συσχετισμού των αγώνων που διεξάγονταν για τον εορτασμό της δεύτερης νεωκορίας της Εφέσου με τους ολυμπιακούς αγώνες στο ιερό της Ολυμπίας. Ο θεός εμφανίζεται ως πάτρωνας αυτών των αγώνων και όχι ως πάτρωνας ναού. 30 Ο G. Bürchner 31 πρώτος έκανε την υπόθεση ότι στο χωρίο του Παυσανία αναφέρεται ο ναός της αυτοκρατορικής λατρείας του Αδριανού. Την ίδια υπόθεση έκαναν και οι μελετητές O. Benndorf, 32 W. Weber 33 και D. Magie, 34 που θεωρούν ότι το Ολυμπιείο θα βρισκότανεντός της πόλης του Λυσιμάχου, στη διαδρομή αυτή που αναφέρει ο Παυσανίας, από το Αρτεμίσιο προς την Πύλη της Μαγνησίας. Επίσης οι S. Karwiese 35 και P. Scherrer 36 καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι με τον όρο Ολυμπιείο ο Παυσανίας εννοούσε το ναό που ιδρύθηκε με αφορμή τους εορτασμούς της δεύτερης νεωκορίας της Εφέσου, το 129. 4.4. Η ταυτότητα του μαρμάρινου ναού Σχετικά με το προβληματικό ζήτημα της ταύτισης του ναού ο C.P. Jones χαρακτηρίζει το ναό Αδριάνειο, θεωρεί δηλαδή ότι ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του αυτοκράτορα Αδριανού, αλλά αμφισβητεί την ταύτισή του με το αναφερόμενο από τον Παυσανία Ολυμπιείο, το οποίο θα πρέπει να αναζητηθεί εκτός της πόλης του Λυσιμάχου, στην ανατολική πλευρά του Panayir dag. 37 Αντίθετα, ο P. Scherrer αρκετά πειστικά καταλήγει στα εξής συμπεράσματα: ο μεγάλος ναός που ανασκάφηκε στο βόρειο άκρο της πόλης των Αυτοκρατορικών χρόνων, κοντά στο ναό της Παναγίας, και ο οποίος με σιγουριά χρονολογείται στα Αδριάνεια χρόνια, μπορεί χωρίς πρόβλημα να ταυτιστεί με το Ολυμπιείο που αναφέρει ο Παυσανίας. 38 Εφόσον ο ναός Δημιουργήθηκε στις 23/5/2017 Σελίδα 3/8

Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2005, της δεύτερης νεωκορίας της Εφέσου συνδέεται με τον Αδριανό, τότε ο ναός που ανασκάφηκε θα πρέπει να είναι αφιερωμένος στη λατρεία του Αδριανού ως Διός Ολυμπίου και όχι στην κοινή λατρεία Αδριανού και Δία. 39 Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει ο St. Karwiese με επιχείρημα το χωρίο του Παυσανία, που επιπλέον συσχετίζει την ανέγερση της νότιας στοάς με την τρίτη νεωκορία της Εφέσου επί Καρακάλλα, το 211, και θεωρεί ότι το ιερό αυτό συγκρότημα στέγαζε όλες τις νέες αυτοκρατορικές λατρείες. 40 Τέλος, όσον αφορά την υπόθεση ότι ο μικρός ναός στην περιοχή του Εμβόλου, κοντά στην οδό των Κουρητών, ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του Αδριανού πρέπει να απορριφθεί λόγω του μικρού μεγέθους του. 41 Τελευταία μάλιστα έχει υποστηριχτεί ότι το συγκεκριμένο οικοδόμημα δεν αποτελεί ναό, αλλά πρόπυλο, το οποίο μεταφέρθηκε από το ιερό συγκρότημα του Ολυμπιείου. 42 1. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesos. The new Guide (Istanbul 2000), σελ. 184 Scherrer, P. Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 137. 2. Karwiese, S., The Church of Mary and the temple of Hadrian Olympius, στο Koester, H. (επιμ.), Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 313. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesos. The new Guide (Istanbul 2000), εικ. 1, σελ. 185 Hueber, F., Ephesos. Gebaute Geschichte (Mainz am Rhein 1997), σελ. 52-53. 3. Ως περίπτερος ναός χαρακτηρίζεται από τον Karwiese, S., The Church of Mary and the temple of Hadrian Olympius, στο Koester, H. (επιμ.), Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 313. Και ως δίπτερος ναός (ή ψευδοδίπτερος) αναφέρεται από το Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 137. 4. Βλ. Karwiese, S., The Church of Mary and the temple of Hadrian Olympius, στο Koester, H. (επιμ.), Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 311-319. 5. Hueber, F., Ephesos. Gebaute Geschichte (Mainz am Rhein 1997), σελ. 53 Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 137. 6. Βλ. Karwiese, S., Grabungen 1994, Ephesos, ÖJh (1995), Beiblatt, σελ. 12-15 Karwiese, S., The Church of Mary and the temple of Hadrian Olympius, στο Koester, H. (επιμ.), Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 311-319. 7. Hueber, F., Ephesos. Gebaute Geschichte (Mainz am Rhein 1997), σελ. 53. 8. Engelmann, H., Das Grab des Androklos und ein Olympieion (Pausanias VII 2.9), ZPE 112 (1996), σελ. 132. 9. Hueber, F., Ephesos. Gebaute Geschichte (Mainz am Rhein 1997), σελ. 52, εικ. 60, 61, 109. 10. Wiplinger, G. Wlach, G. (επιμ.), Ephesos. 100 Years of Austrian Research (Vienna, Cologne, Weimar 1996), σελ. 114. 11. Η πρώτη αναφορά γίνεται από τον ποιητή Καλλίνο, βλ. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 150, σημ. 6 Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias wegbeschreibungin Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 138. 12. Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias wegbeschreibungin Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 138. 13. Στράβ. 640c. Δημιουργήθηκε στις 23/5/2017 Σελίδα 4/8

Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2005, 14. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 150 Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias wegbeschreibungin Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 138. 15. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 150, σημ. 9 Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 138, σημ. 9. 16. Συνεπώς, σύμφωνα με τον P. Jones, δε συνηγορούν στην ταύτιση Ολυμπιείου και Αδριανείου. Bλ. Jones, P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 151. Αναλυτικά για τα Ολύμπια στο Lehner, M.F., Die Αgonistik im Ephesos der römischen Kaiiserzeit (Diss. Ludwig Maximillians Universität, München 2004), σελ. 182-196. 17. O D. Magie υποστήριξε ότι με την αφορμή της δεύτερης επίσκεψης του Αδριανού στην Έφεσο (129) τέθηκε σε λειτουργία το σχέδιο κατασκευής εκτός πόλεως ενός Ολυμπιείου προς τιμήν του νέου Ολυμπίου Διός. Με την ολοκλήρωση αυτού, η Έφεσος, διαθέτοντας τώρα δύο ναούς προς τιμήν του αυτοκράτορα, πήρε τον τίτλο «δις νεωκόρος». Τότε, οι αγώνες που καθιερώθηκαν με την πρώτη επίσκεψη του Αδριανού (124), τα Αδριάνεια, πήραν και τη δεύτερη ονομασία Ολύμπια. Το ότι συχνά τα Αδριάνεια αναφέρονται και με το επίθετο Ολύμπια σημαίνει είτε ότι παραπέμπουν στο επίθετο που πήρε ο Αδριανός μετά το 128 είτε ότι θέλουν να παραλληλιστούν με τους ολυμπιακούς αγώνες της μητροπολιτικής Ελλάδας. Βλ. Magie, D., Roman rule in Asia Minor (Princeton 1950), σελ. 619, σημ. 1479, αρ. 30 Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 151, σημ. 17 Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 138-139, σημ. 13-16. Αναλυτικά για τα Αδριάνεια στο Lehner, M.F., Die Αgonistik im Ephesos der römischen Kaiiserzeit (Diss. Ludwig Maximillians Universität, München 2004), σελ. 198-205. 18. Ο πρώτος επαρχιακός ναός για την αυτοκρατορική λατρεία αποδίδεται στον Δομιτιανό, αν και μετά το θάνατό του το λατρευτικό του άγαλμα απομακρύνθηκε και αντικαταστάθηκε από αυτό του Βεσπασιανού. Το ιερό τοποθετείται ΝΑ της πόλης, στο δυτικό άκρο της γειτονικής Άνω Αγοράς, Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 151. 19. Όπως αναφέρεται στο Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 151, σημ. 15. 20. Η πρώτη αναφορά του τίτλου «δις νεωκόρος» γίνεται το 132 σε ενεπίγραφη βάση αγάλματος που στήθηκε στο Ολυμπιείο της Αθήνας (IG II 2 3297). 21. Η επιγραφή (IvE 428) είχε ήδη δημοσιευτεί το 1895 από τον Benndorf και ξαναμελετήθηκε το 1960 από τον Keil. Βλ. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 151, σημ. 16 Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 139, σημ. 23. 22. Βλ. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 151, σημ. 18 Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 137-144. 23. Παυσ., VII 2, 9: Εφέσιοι δέ ανελόμενοι του Ανδρόκλου τόν νεκρόν έθαψαν της σφετέρας ένθα δείκνυται καί ες εμέ έτι τό μνήμα κατά τήν οδόν τήν εκ του ιερού παρά τό Ολυμπιείον καί επί πύλας τάς Μαγνήτιδας. Βλ. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 149. Engelmann, H., Das Grab des Androklos und ein Olympieion (Pausanias VII 2, 9), ZPE 112 (1996), σελ. 131, σημ. 1. Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 138, 141-142. 24. Engelmann, H., Das Grab des Androklos und ein Olympieion (Pausanias VII 2, 9), ZPE 112 (1996), σελ. 131-132, σημ. 8 Wood, J.T., Discoveries at Ephesus (London 1877), σελ. 126. 25. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 152 Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 138. 26. Engelmann, H., Das Grab des Androklos und ein Olympieion (Pausanias VII 2, 9), ZPE 112 (1996), σελ. 131-133. 27. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 150 Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Δημιουργήθηκε στις 23/5/2017 Σελίδα 5/8

Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2005, Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 138. 28. Ο J. Beaujeu πρώτος έκανε επίσης την υπόθεση ότι ο Δομιτιανός ίδρυσε ταυτόχρονα το Ολυμπιείο της Εφέσου και τους αγώνες (τα Ολύμπια) προς τιμήν του θεού. Όμως δεν είναι δυνατό μια τόσο παλιά λατρεία όσο αυτή του Δία να μην είχε ναό μέχρι τα χρόνια του Δομιτιανού. O C.P. Jones θεωρεί ότι η βάση της υπόθεσης του J. Beaujeu έχει μια λογική και πιστεύει πως ο ναός και το άγαλμα του Ολυμπίου Διός θα πρέπει να υπήρχαν ήδη τον 1ο αιώνα και συνεπώς το Ολυμπιείο δε θα μπορούσε να έχει ιδρυθεί από τον Αδριανό, βλ. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 150, σημ. 11 Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thur, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift fur Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 138, σημ. 10-12. 29. Αν προέρχεται από το νομισματοκοπείο της Εφέσου, όπως έχει υποτεθεί από το M. Grant, τότε πιστοποιεί ότι το Ολυμπιείο της Εφέσου υπήρχε ήδη στα χρόνια του Αυγούστου. Δεδομένης της Αρχαιότητας της λατρείας του Δία στην Έφεσο και την πρωιμότητα ίδρυσης των Ολυμπίων, υποθέτουμε ότι η λατρεία του Δία υπήρχε τουλάχιστον στην Κλασική περίοδο και ο ναός τουλάχιστον από τα Ελληνιστικά χρόνια. Δεν αποκλείεται βέβαια Ρωμαίοι αυτοκράτορες, όπως ο Αύγουστος, ο Νέρων, ο Δομιτιανός και ο Αδριανός, να διαμόρφωσαν εκ νέου τη λατρεία του Δία και να εξωράισαν το ναό του, αν και δεν υπάρχουν αναφορές γι αυτό, βλ. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 150, σημ. 12. 30. Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 139, σημ. 20-21. 31. Bürchner, G., De Neocoria (Gissae 1888), σελ. 59, 98, όπως αναφέρεται στο Engelmann, H., Das Grab des Androklos und ein Olympieion (Pausanias VII 2, 9), ZPE 112 (1996), σελ. 132, σημ. 9. 32. Benndorf, Ο., Forschungen in Ephesos I (Wien 1905), σελ. 94. 33. Weber, W., Untersuchungen zur Geschichte des Kaisers Hadrianus (Leipzig 1907), σελ. 214-215. 34. Magie, D., Roman Rule I (Princenton 1950), σελ. 619, σημ. 30. 35. Karwiese, S., The Church of Mary and the temple of Hadrian Olympius, στο Koester, H. (επιμ.), Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 313-314. 36. Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 137-144. 37. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ. 152. Επίσης και ο H. Engelmann υποστηρίζει ότι το Ολυμπίειο που αναφέρει ο Παυσανίας θα πρέπει να αναζητηθεί εκτός της ελληνιστικής και ρωμαϊκής πόλης, βλ. Engelmann, H., Das Grab des Androklos und ein Olympieion (Pausanias VII 2, 9), ZPE 112 (1996), σελ. 132-133. 38. Για τη συζήτηση του χωρίου του Παυσανία, την πιθανή θέση του τάφου του Ανδρόκλου, αλλά και πιθανές πορείες προς το Αρτεμίσιο, βλ. Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias wegbeschreibungin Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 142-144. 39. Scherrer, P., Am Olympieion vorbei? Pausanias wegbeschreibungin Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, στο Scherrer, P. Taeuber, H. Thür, H. (επιμ.), Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag (Wien 1999), σελ. 142, σημ. 49. 40. Karwiese, S., The Church of Mary and the temple of Hadrian Olympius, στο Koester, H. (επιμ.), Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 313-315. 41. Ο F. Miltner θεώρησε ότι επρόκειτο για το δεύτερο ναό της νεωκορίας της Εφέσου, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στην αυτοκρατορική λατρεία. Σε αυτό συνηγορούσε και η επιγραφή, σύμφωνα με την οποία ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Άρτεμη, τον Αδριανό και το Δήμο της Εφέσου. Η υπόθεση αυτή απορρίφθηκε από τους E. Bowie και M. Wörrle, που λόγω και του μικρού μεγέθους του αποσύνδεσαν το ναό από την αυτοκρατορική λατρεία γενικότερα, βλ. Jones, C.P., The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS 113 (1993), σελ.151-152, σημ. 22. Δημιουργήθηκε στις 23/5/2017 Σελίδα 6/8

Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2005, 42. Hueber, F., Ephesos. Gebaute Geschichte (Mainz am Rhein 1997), σελ. 53, 86-88. Βιβλιογραφία : Scherrer, P. (ed.), Ephesus. The New Guide, Istanbul 2000 Engelmann H., "Das Grab des Androklos und ein Olympieion (Pausanias VII 2, 9)", ZPE, 112, 1996, 131-133 Hueber F., "Zur Städtebaulichen Entwicklung des hellenistisch römischen Ephesos. Phylen, Embolos, Olympieion, Horologeion, Statthalterpalast Auditorium, Parthermonument, Marienkirche", IstMitt, 47, 1997, 251-269 Hueber F., Ephesos. Gebaute Geschichte, Mainz am Rhein 1997, Sonderhefte der Antiken Welt Jones C., "The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos", JHS, 113, 1993, 149-152 Karwiese S., "The Church of Mary and the temple of Hadrian Olympius", H. Koester, Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994,., Valley Forge 1995,, 311-319 Lämmer M., Olympien und Hadrianeen im antiken Ephesos, Cologne 1967 Scherrer P., "Am Olympieion vorbei? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel", P. Scherrer, H. Taeuber, H. Thür, Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65. Geburtstag, Wien 1999, 137-144 Wiplinger G., Wlach G., Ephesus. 100 Years of Austrian Research, Vienna Cologne Weimar 1996 Knibbe D., "Topographica Ephesiaca. Damianos stoa, Androklosgrab Olympieion und Koressos", ÖJh, 71, 2002, 207-220 Δικτυογραφία : Die Agonistik im Ephesos der römischen Kaiserzeit http://edoc.ub.uni-muenchen.de/archive/00003261/01/lehner_michael.pdf Die Historische Topographie von Ephesos http://homepage.univie.ac.at/elisabeth.trinkl/forum/forum0897/04topo.htm Olympieion http://www.ephesos.at/geschichte/plan3.html Γλωσσάριo : εξέδρα, η 1. Ημικυκλική κατασκευή υπαίθρια ή στεγασμένη, η οποία διέθετε χαμηλά θρανία ή καθίσματα, που αναπτύσσονταν περιμετρικά. 2. Τύπος αίθουσας της παλαίστρας με πλευρά ανοιχτή προς την κεντρική αυλή, η οποία διαμορφώνεται με κιονοστοιχία. Οι εξέδρες στα γυμνάσια και τις παλαίστρες εξυπηρετούσαν ποικίλες λειτουργίες. Τέτοιας μορφής αίθουσα ήταν συχνά το εφηβείον. κορινθιακός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός, ο πιο διακοσμητικός από τους αρχαίους ρυθμούς. Αναπτύχθηκε τον 4ο αι. π.χ. στην κυρίως Ελλάδα και αποτέλεσε τον πιο Δημιουργήθηκε στις 23/5/2017 Σελίδα 7/8

Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2005, διαδεδομένο ρυθμό κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Διαφέρει ελάχιστα από τον ιωνικό, διατηρώντας παραπλήσιες αναλογίες με αυτόν. Ο κίονάς του εμφανίζει τις ίδιες ραβδώσεις, στέφεται όμως από εντελώς διαφορετικό κιονόκρανο, το οποίο αποτελείται από κάλαθο επενδεδυμένη εξωτερικά με τρεις σειρές πλαστικού φυτικού διάκοσμου. Οι δύο κατώτερες επάλληλες σειρές αναπαριστούν φύλλα ακάνθου, ενώ η ανώτερη σειρά περιλαμβάνει τέσσερις έλικες, τοποθετημένες συμμετρικά ανά δύο. Από αυτές, οι δύο ακραίες έχουν μεγαλύτερο ύψος, προεξέχουν κατά τη διαγώνιο και υποστηρίζουν την προέχουσα γωνία του άβακα, ενώ οι μεσαίες κάμπτονται προς τον κεντρικό άξονα του κίονα. Ο θριγκός στον κορινθιακό ρυθμό είναι όμοιος με τον ιωνικό. πεσσός, ο Στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως χτιστό. πρόπυλο, το Μνημειακή αρχιτεκτονική διαμόρφωση στην είσοδο ενός ιερού ή ενός οικοδομικού συγκροτήματος. σηκός, ο (λατ. cella) Εσωτερικό περίκλειστο τμήμα πυρήνας ναού ή άλλου ναόσχημου οικοδομήματος. στερεοβάτης, ο Τα θεμέλια του ναού, το τμήμα δηλαδή που βρίσκεται ανάμεσα στην κρηπίδα και στο στερεό έδαφος ή το φυσικό βράχο. στοά, η Επίμηκες επιστεγασμένο δημόσιο κτήριο υποβασταζόμενο στη μία πλευρά του από κιονοστοιχίες. Κατ επέκταση, είναι και ο επιστεγασμένος διάδρομος που υποβαστάζεται από κιονοστοιχίες. σύνδεσμος, ο Μεταλλικός δεσμός που συνέδεε κάθετα ή/και οριζόντια τους πώρινους, ασβεστολιθικούς ή μαρμάρινους λιθόπλινθους των μνημειωδών οικοδομημάτων. Οι σύνδεσμοι ήταν συνήθως σιδερένιοι και σπανιότερα ορειχάλκινοι. Είχαν σχήμα διπλού πελέκεως ή Ζ ή Η ή σχήμα χελιδονοουράς (πελεκινοί). χυτή τοιχοποιία, η (opus caementicium, το) Τρόπος δόμησης με τη χρήση ξυλότυπων, κονιάματος ως συνδετικού υλικού και αργών λίθων. Στο ανατολικό τμήμα του ρωμαϊκού κράτους διαδόθηκε από το 50 π.χ. και μετά. ψευδοδίπτερος ναός, ο Ναός του οποίου η περιμετρική κιονοστοιχία βρίσκεται σε διπλάσια απόσταση (δηλαδή απόσταση δύο μεταξονίων) από τους τοίχους του σηκού, σαν να επρόκειτο για την εξωτερική κιονοστοιχία δίπτερου οικοδομήματος, στο οποίο όμως έχει παραλειφθεί η εσωτερική κιονοστοιχία του πτερού. Πηγές Παυσανίας VII.2.9 Παραθέματα Παυσανίας VII.2.9 Ἐφέσιοι δὲ ἀνελόμενοι τοῦ Ἀνδρόκλου τὸν νεκρόν ἔθαψαν τῆς σφετέρας ἔνθα δείκνυται καὶ ἐς ἐμέ ἔτι τὸ μνῆμα κατά τὴν ὁδόν τὴν ἐκ τοῦ ἱεροῦ παρά τὸ Ὀλυμπιεῖον καὶ ἐπί πῦλας τᾶς Μαγνήτιδας. Δημιουργήθηκε στις 23/5/2017 Σελίδα 8/8