CONSIGLIO REGIONALE DELLA PUGLIA

CONSIGLIO REGIONALE DELLA PUGLIA BIBLIOTECA MULTIMEDIALE & CENTRO DI DOCUMENTAZIONE Teca del Mediterraneo 10 WORKSHOP The knowledge professions: what kind of future? Meeting From the traditional to the digital library: Mediterranean view Evangelia Laskari Central Public Library - Corfu Bari, 22/23 June 2007

Θέμα: «Ψηφιακές Βιβλιοθήκες και Ελληνική Πραγματικότητα» Ευαγγελία Μαρία Λάσκαρι, Msc Διευθύντρια της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Κέρκυρας plicorfu@otenet.gr Εισαγωγή Αποτελεί κοινή διαπίστωση πως ο ρόλος των βιβλιοθηκών, ως σύγχρονων υπηρεσιών πληροφόρησης, έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά σε σχέση με το παρελθόν: αιτία η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας των υπολογιστών και του διαδικτύου, που δημιούργησε την ανάγκη ανάπτυξης νέων εργαλείων οργάνωσης και διαχείρισης της πληροφορίας. Οι βιβλιοθήκες, οι οποίες πλέον δε διατηρούν απλώς την πληροφορία, αλλά συμμετέχουν στην παραγωγή της, καλούνται να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα επαναπροσδιορίζοντας το ρόλο τους. Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις βιβλιοθηκών που έχουν στην κατοχή τους παλαιό, σπάνιο υλικό επιβάλλεται μια δυναμική στάση απέναντι στις εξελίξεις ώστε να μη μετατραπούν σε αποθηκευτικούς χώρους. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η ανάγκη ψηφιοποίησης βιβλιογραφικού, αρχειακού και άλλου υλικού, η δημιουργία ψηφιακών βιβλιοθηκών και αποθετηρίων (repositories). Η ψηφιοποίηση υλικού με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που δίνουν οι νέες τεχνολογίες αποτελεί σημαντική κατάκτηση για τη διατήρηση της εθνικής πνευματικής, επιστημονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Η δημιουργία ψηφιακών βιβλιοθηκών σε συνδυασμό με την ένταξη προγραμμάτων δια βίου μάθησης (long life learning) και ηλεκτρονικής μάθησης (e- 127

learning) έχει σα φυσική συνέπεια το δυναμικό και αποφασιστικό ρόλο των βιβλιοθηκών στην πληροφοριακή υποδομή της κοινωνίας. Α Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες στην ελληνική πραγματικότητα Σε εξέλιξη βρίσκονται αρκετά έργα ψηφιοποίησης υλικού στις περισσότερες ελληνικές βιβλιοθήκες, τα περισσότερα αξιοποιώντας τις δυνατότητες του προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας». Απώτερος στόχος, ο πνευματικός πλούτος που υπάρχει διαμοιρασμένος σε βιβλιοθήκες της χώρας, δημόσιες και ιδιωτικές, να είναι διαθέσιμος στο διαδίκτυο. Β Πολιτικές ψηφιοποίησης υλικού στις ελληνικές βιβλιοθήκες Οι περισσότερες βιβλιοθήκες στην Ελλάδα σήμερα, όπως και στον υπόλοιπο κόσμο, έχουν υβριδική μορφή, δεδομένου ότι συνδυάζουν την ύπαρξη συμβατικού, έντυπου και άλλου τύπου υλικού με αυτό που διατίθεται σε ψηφιακή μορφή. Ο όγκος του συμβατικού έντυπου υλικού αποκλείει κάθε δυνατότητα ψηφιοποίησης στο σύνολό του και καθιστά επιτακτική την υιοθέτηση πολιτικής και τη χάραξη στρατηγικής, που θέτουν προτεραιότητες ως προς την επιλογή του υλικού που θα ψηφιοποιηθεί, με βάση συγκεκριμένα κριτήρια. Η ανάδειξη πρωτότυπων πηγών, ιστορικών τεκμηρίων, έργων τέχνης με ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία, παλαιού, σπάνιου υλικού (αρχέτυπα, παλαίτυπα, χειρόγραφα) καθώς επίσης σύγχρονου επιστημονικού υλικού αποτελούν ορισμένα από αυτά τα κριτήρια. Σε γενικές γραμμές το υλικό που επιλέγεται για ψηφιοποίηση στις ελληνικές βιβλιοθήκες εντάσσεται στις ακόλουθες κατηγορίες: α. Διδακτορικές διατριβές και μεταπτυχιακές εργασίες β. Ειδικές συλλογές (συμπεριλαμβάνεται παλαιό, σπάνιο υλικό: χειρόγραφα, 128

αρχέτυπα, παλαίτυπα) γ. Σύγχρονο επιστημονικό υλικό δ. Άρθρα εφημερίδων και περιοδικών Οι υπηρεσίες που συνήθως παρέχονται από τις ψηφιακές βιβλιοθήκες περιλαμβάνουν τη δυνατότητα αναζήτησης, δυνατότητες παραγγελίας και διαδανεισμού, αναζήτησης ερευνητικών προγραμμάτων και καινοτόμων τεχνολογιών. Η πρόσβαση είτε είναι ανοικτή είτε περιορίζεται σε συγκεκριμένες ομάδες χρηστών (π.χ. επιστημονική κοινότητα, εκπαιδευτική κοινότητα κ.λπ.). Απώτερος στόχος για το μέλλον: η δημιουργία εξατομικευμένων υπηρεσιών με βάση το προφίλ και τις ανάγκες των χρηστών. Γ Το ΕΨΕΠΑ Το πρόγραμμα ΕΨΕΠΑ ξεκίνησε το έτος 2001 και έχει σα στόχο τη δημιουργία του «Πανελλήνιου Πολιτιστικού Αποθέματος», διαμέσου ενός ψηφιακού αποθετηρίου σε σχέση με τον πολιτισμό της χώρας το οποίο θα εμπλουτίζεται και θα ανανεώνεται. Για τη διαχείριση του συγκεκριμένου προγράμματος κρίθηκε αναγκαία η σύσταση επιτροπής από αντιπροσώπους πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και πολιτιστικών οργανισμών. Το Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστημάτων Υψηλών Αποδόσεων (HPCLab) συντονίζει το πρόγραμμα, συντάσσει οδηγίες ψηφιοποίησης, συμμετέχει σε Ευρωπαϊκές Ομάδες Εργασίας για ψηφιοποίηση (DigiCult, National Representatives Group). Αξίζει επίσης να αναφερθούμε στην πρωτοβουλία WHO is WHO, ως μια συστηματική προσπάθεια συλλογής πληροφοριών για φορείς και έργα ψηφιοποίησης που λαμβάνουν χώρα στην Ελλάδα. Στόχος της πρωτοβουλίας είναι η καταγραφή των φορέων που 129

εμπλέκονται σε διαδικασίες ψηφιοποίησης σύμφωνα με τις αρχές του Lund που αφορούν στη διατήρηση και ενίσχυση της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς. (http://www.hpclab.ceid.upatras.gr/home.php?action=projects_details&id=12&language=1) Δ Ψηφιοποίηση Υλικού Δημοσίων Βιβλιοθηκών της χώρας Διαμέσου της διαδικασίας ψηφιοποίησης το παλαιό και σπάνιο υλικό βιβλιοθηκών, εκτεθειμένο στη φυσική φθορά θα είναι προσιτό στο ευρύ κοινό παρακάμπτοντας ή ελαττώνοντας σημαντικά φυσικά, διοικητικά και άλλα εμπόδια, ενώ στη διάθεση του ενδιαφερόμενου χρήστη θα βρίσκονται όλες οι δυνατότητες που παρέχουν οι νέες τεχνολογίες (πλοήγηση, αναζήτηση, αποθήκευση, εκτύπωση) και η χρήση πολυμέσων. Σε εξέλιξη βρίσκεται το έργο «Ψηφιοποίηση Υλικού Δημοσίων Βιβλιοθηκών» του μέτρου 1.2 «Εισαγωγή και Αξιοποίηση Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση από την Κοινωνία της Πληροφορίας». Στο συγκεκριμένο project έχουν ενταχθεί όλες οι δημόσιες βιβλιοθήκες της χώρας (http://www.eye.ypepth.gr). Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί πως στα θέματα εκσυγχρονισμού των Δημοσίων Βιβλιοθηκών της χώρας, των Γενικών Αρχείων του Κράτους αλλά και της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος καθοριστικός είναι ο ρόλος του Υπουργείου Εθνικής παιδείας και Θρησκευμάτων, διαμέσου του Τομέα Θεμάτων Εποπτικών Μέσων Διδασκαλίας Εκπαιδευτικής Ραδιοτηλεόρασης, Βιβλιοθηκών και Ιστορικών Αρχείων. Στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Κέρκυρας προτεραιότητα για ψηφιοποίηση στο πλαίσιο του παραπάνω προγράμματος δόθηκε στα δύο αρχέτυπα (incunabula) που διαθέτει και αριθμούν συνολικά 908 σελίδες, ενώ ακολουθούν 3.541 τόμοι που αντιστοιχούν σε 2.364 τίτλους (16 ος έως 20ός αι.) και αντιστοιχούν σε 1.405.400 σελίδες, στο πλαίσιο μιας γενικής κατ εκτίμηση προσέγγισης. Υπολογίζεται πως μετά το πέρας της συνολικής 130

διαδικασίας θα βρίσκονται στη διάθεση του κοινού 15.500.000 ψηφιοποιημένες σελίδες βιβλίων και περιοδικών. Όσον αφορά στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος θα διαχειρίζεται την πληροφοριακή βάση του ψηφιοποιημένου υλικού των δημοσίων βιβλιοθηκών της χώρας. Σε στάδιο υλοποίησης βρίσκεται η ψηφιοποίηση χειρογράφων κωδίκων, έντυπων καταλόγων και χειρογράφων κωδίκων, εφημερίδων κ.λπ. (http://www.nlg.gr) Ε Ψηφιοποίηση αρχειακού υλικού στα Γενικά Αρχεία του Κράτους Ήδη βρίσκονται σε εξέλιξη 7 έργα ψηφιοποίησης περιλαμβάνοντας έναν τεράστιο αριθμό εγγράφων της Οθωμανικής περιόδου, συμβολαιογραφικά αρχεία, ληξιαρχικές πράξης, αρχεία δημόσιων οργανισμών κ.λπ. (Σελλά, 2007) ΣΤ Ψηφιακές Βιβλιοθήκες Ακαδημαϊκών Ιδρυμάτων i) Ψηφιακή Βιβλιοθήκη «Ανέμη» του Πανεπιστημίου Κρήτης Αξιοποιώντας τη χρηματοδότηση από το κοινοτικό πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας» το Πανεπιστήμιο Κρήτης ανέπτυξε την ψηφιακή βιβλιοθήκη «Ανέμη» που περιλαμβάνει βιβλιογραφίες, λεξικά, εγχειρίδια, καταλόγους, ευρετήρια κ.λπ. που αφορούν στο νεότερο ελληνισμό (Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή), έντυπο και αρχειακό υλικό για την Κρήτη (συλλογή Μάρκος Μουσούρος), έντυπα της περιόδου 1476-1900 (Ταμιευτήριο Ελληνικής Ψηφιακής Βιβλιογραφίας) κ.λπ. (http://www.anemi.lib.uoc.gr). (Πολίτης, Αλέξης, 2006) ii) Ψηφιακή βιβλιοθήκη «Ελληνομνήμων» του Πανεπιστημίου Αθηνών 131

Ο «Ελληνομνήμων» περιλαμβάνει όλα τα φιλοσοφικά και επιστημονικά χειρόγραφα της περιόδου 1600-1821. Συγχρόνως το Πανεπιστήμιο υλοποιεί δράσεις που χρηματοδοτούνται από την Κοινωνία της Πληροφορίας και περιλαμβάνουν την ψηφιοποίηση υλικού από το Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου, το Ιστορικό του Αρχείο κ.λπ. iii) Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ) Η ψηφιοποίηση υλικού περιλαμβάνει βιβλία της ιστορική βιβλιοθήκης του ιδρύματος που εκδόθηκαν πριν το 1950, τα πολύ σημαντικά περιοδικά «Αρχιμήδης» και «Προμηθέας», διπλωματικές εργασίες και διδακτορικές διατριβές iv) Πανεπιστήμιο Πατρών Ανέλαβε τη δημιουργία ψηφιακής βιβλιοθήκης 20 περιοδικών από το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.) έκδοσης 19 ου - αρχών 20ού αιώνα καθώς επίσης τη δημιουργία της ψηφιακής συλλογής «Κοσμόπολις». v) Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Με την αξιοποίηση των χρηματοδοτήσεων του προγράμματος Κοινωνία της Πληροφορίας του Γ Κ.Π.Σ. προχώρησε στην ψηφιοποίηση διαφόρων συλλογών όπως: Αρχείου Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη, συλλογή Αιγυπτιώτη Ιωάννη Τρικόγλου κ.λπ. αλλά και άρθρων από εφημερίδες και περιοδικών. vi) Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 132

Η ψηφιακή βιβλιοθήκη του συγκεκριμένου πανεπιστημίου περιλαμβάνει ξενόγλωσσα επιστημονικά περιοδικά και e-books. Εξαιτίας περιορισμών που απορρέουν από πνευματικά δικαιώματα δικαίωμα πρόσβασης σε μεγάλο τμήμα της συλλογής έχουν μόνο τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας. Σε εξέλιξη βρίσκεται η ψηφιοποίηση υλικού από το Λαογραφικό Κέντρο Κίτσου Μακρή που περιλαμβάνει αντικείμενα λαϊκής τέχνης του Πηλίου, βιβλία, αρχειακό υλικό, φωτογραφίες κ.λπ. (http://www.uth.gr) vii) Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Η ψηφιακή βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου περιλαμβάνει υλικό σύγχρονο με ό,τι συνεπάγεται η συγκεκριμένη επιλογή σε σχέση με τους περιορισμούς που συνεπάγονται τα πνευματικά δικαιώματα. Διαθέτει όμως ψηφιακή βιβλιοθήκη για τυφλούς, αποτέλεσμα της συμμετοχής του Πανεπιστημίου στο πρόγραμμα ACCELERATE (ACCEss to the Modern Library Services for the Blind and Partially Sighted People) σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Κύπρου το 2006. (http://www.uom.gr). (Μαγκλίνης, Ηλίας, Σελλά, Όλγα, 2007) Ζ ) Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (Ε.Κ.Τ.) Παρέχει το «Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών» με περισσότερες από 13.500 διδακτορικές διατριβές πλήρους κειμένου σε ψηφιακή μορφή. Επίσης διαθέτει ψηφιακή βιβλιοθήκη με περισσότερους από 12.000 τίτλους επιστημονικών περιοδικών, 100 λεξικά βιβλία κ.λπ. Σημαντική συμβολή του Ε.Κ.Τ. στην ψηφιακή τεκμηρίωση και προβολή 133

πολιτιστικού περιεχομένου αποτελεί η εικονική αναπαράσταση της ζωφόρου του Παρθενώνα. (http://www.ekt.gr ). Η ) Άλλες προσπάθειες Αξιόλογη προσπάθεια αποτελεί η ψηφιοποίηση υλικού του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ) που περιλαμβάνει βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα καθώς επίσης παλαιές και σπάνιες εκδόσεις (http://www.miet.gr/web/downloads/pdf/miet%20tender.pdf) Επίσης ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο έργο αποτελεί το πρόγραμμα D-SCRIBE, συνεργατική δράση του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» και της Μονής Σινά για την ψηφιοποίηση χειρογράφων καθώς επίσης παλαιών και σπάνιων βιβλίων (http://www.iit.demokritos.gr/cil/dscribe/473-319.pdf) (Μπάνου, Χριστίνα, Λάσκαρι, Ευαγγελία, 2007) Η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, μια από τις σημαντικότερες ειδικές βιβλιοθήκες στην Ελλάδα, με πλήθος ειδικών, πολύτιμων συλλογών, με την ευκαιρία της ένταξής της στο πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας» πρόκειται να προχωρήσει σε άμεση τεκμηρίωση και ψηφιοποίηση λευκωμάτων του Ιω. Γενναδίου, ενώ έχει ήδη ψηφιοποιήσει το μεγαλύτερο μέρος του αρχείου του Ερρίκου Σλήμαν, καθώς επίσης το αρχείο του συνθέτη Δημήτρη Μητρόπουλου. Το Μουσείο Μπενάκη, επίσης, πρόκειται να προχωρήσει στην ψηφιοποίηση σπανίων χειρογράφων, εικόνων περιηγητικών κειμένων κ.λπ. Θ Προβλήματα που συναντά η δημιουργία ψηφιακών βιβλιοθηκών Το πλέον συνηθισμένο και δυσεπίλυτο πρόβλημα, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις ψηφιοποίησης σύγχρονου υλικού σχετίζεται με τα πνευματικά δικαιώματα. Η έννοια της 134

ανοικτής πρόσβασης (open source) αντιμετωπίζεται ακόμη με αρκετή δυσπιστία, ωστόσο κερδίζει συνεχώς έδαφος στην πανεπιστημιακή κοινότητα. Ιδιαίτερη βαρύτητα πρέπει να δίνεται στην προνομιακή ρύθμιση νομικών θεμάτων για τυφλούς χρήστες. Με απώτερο στόχο τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου πληροφοριακού περιβάλλοντος οι ενδιαφερόμενες βιβλιοθήκες θα πρέπει να φροντίζουν για τη σταθερή, συνετή χρήση των κατάλληλων εργαλείων και την τήρηση προτύπων, καθώς επίσης για την υιοθέτηση κοινών πρακτικών, πολιτικών, οδηγιών κ.λπ. Ι Επιλογές που προτείνονται: α. Λογισμικό Η επιλογή του κατάλληλου λογισμικού βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τις ανάγκες του εκάστοτε έργου ψηφιοποίησης, ενώ παράγοντες όπως το κόστος, η τεχνογνωσία και ο τρόπος που πρόκειται να αξιοποιηθεί η ψηφιακή συλλογή παίζουν καθοριστικό ρόλο. Συμβατότητα με πρότυπα όπως το Unicode για τη σωστή διαχείριση των ελληνικών χαρακτήρων, το OAI-PMH (Open Archives Initiative-Protocol Metadata Harvesting) για δυνατότητα συγκομιδής από αποθετήρια (repositories), Dublin Core, METS, MARC για τυποποίηση και ανταλλαγή μεταδεδομένων. Μια επιλογή και για τη δημιουργία ψηφιακής συλλογής είναι το πρόγραμμα ΑΒΕΚΤ (Αυτοματισμός Βιβλιοθηκών Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης) που έχει εύκολη παραμετροποίηση και διαχείριση, ενώ υποστηρίζεται και από την ομάδα ανάπτυξης του ΑΒΕΚΤ. Χρησιμοποιείται από όλες τις δημόσιες και σχολικές βιβλιοθήκες της χώρας και πλήθος άλλων φορέων, με δημόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα. 135