Το δικαίωμα της αντίστασης στης πολιτική εξουσία στον John Locke και στον Philippe Mornay στο επαναστατικό φυλλάδιο "VINDICIAE CONTRA TYRANNOS".

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ Το δικαίωμα της αντίστασης στης πολιτική εξουσία στον John Locke και στον Philippe Mornay στο επαναστατικό φυλλάδιο "VINDICIAE CONTRA TYRANNOS". ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΠΑΝΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΡ. ΜΗΤΡΩΟΥ: 689 ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΦΙΛΗΜΩΝ ΠΑΙΟΝΙΔΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΝΙΟΣ 2015 1

2 Ευχαριστώ τους καθηγητές μου για την αρμονική συνεργασία και τους γονείς μου για την υλική και ηθική συμπαράσταση καθ όλη την διάρκεια σπουδών μου.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελίδες Πρόλογος. 5. 1. Εισαγωγή 1.1. Η ιστορική εξέλιξη του δικαιώματος της αντίστασης από την αρχαιότητας έως την Νεότερη πολιτική σκέψη. 7 2. Βιογραφικά Στοιχεία 2.1. Η ζωή και το έργο του John Locke. 1 2 2.2. Η πολιτική φυσιογνωμία του John Locke.. 1 3 3. John Locke 3.1. Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως.. 1 6 3.2. Φυσική κατάσταση και κατάσταση πολέμου. 1 7 3.3. Πατρική, δεσποτική και πολιτική εξουσία. 1 9 3.4 Πατρική εξουσία.. 1 9 3.5. Δεσποτική εξουσία. 2 0 3.6. Η θεμελίωση της πολιτικής κοινωνίας και η οργανωμένη εξουσία στην πολιτική κοινότητα 2 0 3.7. Η έννοια της πολιτικής εξουσίας 2 4 3.8. Η πολιτική εξουσία ως καταπίστευμα 2 5 3.9. Έκταση της νομοθετικής εξουσίας. 2 6 3.10. Διάκριση των εξουσιών Νομοθετική, Εκτελεστική και Ομοσπονδιακή Εξουσία.. 2 7 3.11. Κατάκτηση και Σφετερισμός 2 8 3.12. Το δικαίωμα της Αντίστασης... 3 0 3.13. Τυραννία.. 3 0 3.14. Διάλυση της Κυβέρνησης 3 2 3.15. Από το δικαίωμα στην αντίσταση στη νέα πολιτειακή οργάνωση... 3 5 4. Philippe Dupllessis Mornay 4.1. Philippe Dupllessis Mornay, "Vindiciae Contra Tyrannos" (1579)... 3 8 3

4.2. Γαλλικοί θρησκευτικοί πόλεμοι. 3 8 4.3. Philippe De Mornay (1549-1623) μέλος των αντιμοναρχικών (Monarchomachs).. 3 9 4.4. "Vindiciae Contra Tyrannos" (1579).. 4 0 4.5. Ο λαός στο σύνολο του είναι ανώτερος του βασιλιά. 4 2 4.6. Γιατί έχουν δημιουργηθεί οι βασιλείς 4 3 4.7. Αν οι βασιλείς είναι υπεράνω του νόμου... 4 5 4.8. Αν ο ηγεμόνας μπορεί να εισάγει νέους νόμους. 4 5 4.9. Αν ο Βασιλιάς είναι κύριος ιδιοκτήτης του βασιλείου... 4 6 4.10. Μία συμμαχία ή ένα συμβόλαιο μεταξύ βασιλιά και λαού.. 4 7 4.11. Αν ο βασιλιάς έχει δικαίωμα να συγχωρεί εκείνους που καταδικάζει ο νόμος. 4 8 4.12. Ποιοι πραγματικά πρέπει να αποκαλούνται Τύραννοι;... 4 9 4.13. Νόμιμη Αντίσταση κατά των Τυράννων στην πράξη.. 5 1 5. Συμπεράσματα 5 5 6. Βιβλιογραφία 6.1. Κείμενα... 5 9 6.2. Δευτερεύουσα Βιβλιογραφία.. 5 9 6.3. Ηλεκτρονικές Πηγές... 6 1 4

Πρόλογος Η παρούσα εργασία πραγματεύεται την έννοια του δικαιώματος της αντίστασης στην πολιτική εξουσία στο έργο του John Locke "Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως" καθώς και στο έργο του Philippe Mornay "Vindiciae Contra Tyrannos". Το έργο αυτό εκδόθηκε με την μορφή επαναστατικού φυλλαδίου με το ψευδώνυμο Junius Brutus, αλλά όλες οι μεταγενέστερες έρευνες συγκλίνουν ότι συγγραφέας του κειμένου ήταν ο Γάλλος στοχαστής του 16 ου αιώνα. Αρχικά γίνεται μια σύντομη αναφορά στην έννοια της φυσικής κατάστασης και της κατάστασης πολέμου. Έπειτα γίνεται περιγραφή των τριών ειδών εξουσίας: της πατρικής, της δεσποτικής και της πολιτικής εξουσίας, της θεμελίωσης της πολιτικής κοινωνίας, της έννοιας του καταπιστεύματος. Στη συνέχεια κρίθηκε απαραίτητη η λεπτομερής ανάλυση των παράνομων μορφών εξουσίας: του σφετερισμού, της κατάκτησης και της τυραννίας. Στο τέλος του πρώτου μέρους της εργασίας αναφέρονται οι περιπτώσεις κατά τις οποίες είναι δυνατή η διάλυση μιας πολιτικής κυβέρνησης και οι παράγοντες που δίνουν το δικαίωμα στον λαό να εξεγερθεί και να προβάλλει αντίσταση στην πολιτική εξουσία. Στο δεύτερο μέρος προχωρούμε σε μια σύντομη αναφορά του ιστορικού πλαισίου στο οποίο γράφτηκε το επαναστατικό φυλλάδιο "Vindiciae Contra Tyrannos". Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα σημαντικότερα σημεία των απόψεων του Mornay σχετικά με τους λόγους δημιουργίας των βασιλέων, της σύναψης συμβολαίου μεταξύ βασιλιά και του λαού. Στις τελευταίες ενότητες της εργασίας περιγράφονται τα χαρακτηριστικά ενός τυράννου και οι τρόποι με τον οποίο μπορεί να προβληθεί αντίσταση σ αυτόν και τους συνεργάτες του καθώς και αν είναι νόμιμο να δοθεί βοήθεια σ έναν γειτονικό λαό που βρίσκεται κάτω απ τον ζυγό της τυραννίας, είτε πρόκειται για την υποδούλωση και την αφαίρεση των πολιτικών ελευθεριών του απ τον ηγεμόνα, είτε πρόκειται για καταδυνάστευση της θρησκευτικής του συνείδησης. Στο σημείο αυτό θα επιθυμούσα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στον καθηγητή κ.φιλήμωνα Παιονίδη, που κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών μου, μου έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθώ με τον κλάδο της πολιτικής φιλοσοφίας και σχετικά ζητήματα που μου προκάλεσαν ενδιαφέρον. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω τους καθηγητές Παναγιώτη Δόικο και Βασίλη Κάλφα που με δέχτηκαν με προθυμία στα μεταπτυχιακά μαθήματά τους. Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015 5

6 Εισαγωγή

1. Εισαγωγή 1.1. Η ιστορική εξέλιξη του δικαιώματος της αντίστασης από την αρχαιότητα έως την Νεότερη πολιτική σκέψη. Για την κατανόηση του δικαιώματος της αντίστασης, με το οποίο θα ασχοληθούμε στην παρούσα εργασία, θεωρείται απαραίτητη μια ιστορική αναδρομή, η οποία θα μας βοηθήσει να δούμε τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν σχετικά με το δικαίωμα της αντίστασης σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους, οι οποίες ήταν κοινωνικό προϊόν των αναγκών και των στόχων κάθε εποχής. Η ιστορική μας εξέλιξη θα ξεκινήσει από την αρχαία Ελλάδα, μιας και θεωρείται η γενέτειρα του δικαιώματος της αντίστασης κατ αρχήν με τη μορφή της τυραννοκτονίας και ειδικά από την αρχαία Αθήνα. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε το δικαίωμα αντίστασης στους μεσαιωνικούς χρόνους για να φτάσουμε στον διαφωτισμό και τους νεότερους χρόνους. 1. Στην Αρχαιότητα Στην αρχαία Ελλάδα η εξουσία είναι αναμφισβήτητη. Η εξουσία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την στρατιωτική οργάνωση, διότι το όργανο που αποδέχεται και εκλέγει τους άρχοντες είναι η συνέλευση του λαού που αποτελείται απ το σύνολο των στρατευμένων. Οι άρχοντες που έχουν εκλεγεί είναι αυτοί που θα οδηγήσουν την πόλη κράτος στον πόλεμο, την νίκη ή τον θάνατο. Η σύνδεση αρχής και άμυνας είναι πολύ συχνή στην αρχαία Ελλάδα. Η εξουσία είναι αναμφισβήτητη, έτσι ώστε ακόμα και από τους Θεούς είναι αποδεκτή και σεβαστή. Ο γενικός χαρακτηρισμός του κατόχου της εξουσίας είναι η λέξη ἄρχων, από την οποία προέρχεται και η λέξη άρχοντας. Θα ήταν απορίας άξιο αν οι αρχαίοι είχαν σκεφτεί αν θα μπορούσαν να ζήσουν χωρίς την ύπαρξη εξουσίας. Η λέξη αναρχία υπήρχε στην αρχαιότητα, όμως δε σήμαινε την εναντίωση σε κάθε μορφή εξουσίας, αλλά την απουσία ενός αιρετού άρχοντα. Ως αναρχία αναφέρεται για παράδειγμα και το έτος 404π.Χ., όχι γιατί δεν υπήρχε εξουσία, αλλά επειδή την εξουσία την ασκούσαν παράνομα οι Τριάκοντα Τύραννοι 1. Η εξουσία, λοιπόν, καθίστανται αναγκαία στην αρχαιότητα για την δικαιοσύνη και την άμυνα που είναι και οι σημαντικές αρμοδιότητες των αρχών. Αυτό που είναι δυνατό να αμφισβητηθεί δεν είναι η εξουσία αλλά η νομιμότητά της. Στην Αθηναϊκή δημοκρατία υπήρχε η απεριόριστη δυνατότητα της συμμετοχής στα κοινά με αποτέλεσμα με τη λέξη πόλις να εννοείται το σύνολο των πολιτών της. Αυτή η ελεύθερη συμμετοχή στα κοινά εξαφάνιζε την αντίθεση ανάμεσα στο κράτος και τον πολίτη και καθιστούσε αδιανόητη την αντίσταση κατά του κράτους. Σε περιόδους δημοκρατίας δικαίωμα αντίστασης δεν υπήρχε λόγος να υπάρχει, γιατί υπήρχαν πολιτικές ελευθερίες και άμεση συμμετοχή στην άσκηση της εξουσίας. Το δικαίωμα αντίστασης θεσπίστηκε όταν έκανε την εμφάνισή της η τυραννία, μια παράνομη μορφή εξουσίας. Η νομοθεσία κατά της τυραννίας περιλαμβάνει προληπτικά και κατασταλτικά μέτρα. Τα προληπτικά μέτρα ήταν: α) η εισαγγελία: για όποιον δηλαδή υπήρχε η υποψία ότι ήταν εχθρός της δημοκρατίας, απαγγελλόταν ανάλογη κατηγορία και προσαγόταν στην Εκκλησία του Δήμου για να εξακριβωθεί η ενοχή του. Αν ήταν επαρκή τα στοιχεία και ήταν ένοχος η ποινή ήταν θάνατος 2, 1 Ξενοφών, Ελληνικά Β 3,1 7

β) ο οστρακισμός: ο θεσμός του οστρακισμού που ίσχυε για κάποιο διάστημα στην Αθήνα του 5 ου αιώνα και από εκεί διαδόθηκε και σε άλλες περιοχές συγκαταλέγεται στα προληπτικά μέτρα για τον παραγκωνισμό κάποιου πολίτη του οποίου η δύναμη απειλούσε το πολίτευμα 3, γ) η γραφή παρανόμων: ήταν σημαντικό μέτρο αφού είχε ως στόχο όχι ν αναχαιτίσει την απροκάλυπτη προσπάθεια κατάλυσης της δημοκρατίας αλλά τις ύπουλες ενέργειες, την υπονόμευση της δημοκρατίας με νόμιμα κατά τ άλλα μέσα. Κάθε πολίτης δηλαδή είχε δικαίωμα να στραφεί εναντίον ενός παράνομου νόμου και να επισημάνει ότι υπονόμευε τα θεμέλια του πολιτεύματος να ζητήσει ακύρωση του ή καταδίκη του δημιουργού του. Αν ήταν δίκαιο το αίτημα, η ευθύνη ήταν συλλογική και ο εμπνευστής του νόμου τιμωρούνταν με θάνατο 4. Ήταν φανερή η αγωνία των Αθηναίων να προλάβουν την εγκαθίδρυση της τυραννίας, σε περίπτωση όμως που δε μπορούσαν να αποφύγουν τα δεινά και εγκαθιδρύονταν προέβλεψαν μέτρα καταστολής, τα πιο σημαντικά απ τα οποία ήταν: α) η φυσική εξόντωση του τυράννου και η ποινή της δήμευσης της περιουσίας του, έτσι ώστε να εξοντωθεί ηθικά η οικογένειά του, β) η επέκταση κυρώσεων, κατά περίπτωση και στους συνεργάτες του τυράννου, γ) η τιμωρία των υποστηρικτών της τυραννίας, δηλαδή όσων δεν παρέλειψαν να απέχουν από τα καθήκοντά τους και νομιμοποίησαν την επιβολή της επειδή μ αυτό τον τρόπο την στήριζαν ηθικά 5 και μη έχοντας απ τα καθήκοντά τους τη νομιμοποίησαν. Επομένως μ αυτό το μέτρο καθίσταται σαφές ότι η αντίσταση είναι όχι μόνο δικαίωμα αλλά υποχρέωση. 2. Μεσαιωνικοί χρόνοι Αυτή η περίοδος τίποτα δε θυμίζει την ακμή και το μεγαλείο της προηγούμενης περιόδου. Αυτή η περίοδος είναι σκοτεινή και μεταβατική με κύριο χαρακτηριστικό την επικράτηση του Χριστιανισμού πάνω στα ερείπια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και το δικαίωμα αντίστασης μοιάζει να αναζητά τον φορέα του. Η αναγνώριση του Χριστιανισμού σημαίνει την εδραίωση μιας νέας θρησκείας και οδηγεί σ ένα μείγμα κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Η εκκλησία έκανε τον διαχωρισμό μεταξύ εγκόσμιας και πνευματικής εξουσίας και υποστήριζε την αυτονόμηση της θρησκείας από το κράτος και έτσι δημιουργούνται δύο φορείς εξουσίας. Κεντρική ιδέα της νέας αυτής θρησκείας ήταν η υπακοή στα θεία κελεύσματα αφενός και αφετέρου την κοσμική εξουσία. Ο Απόστολος Παύλος καταδικάζει την αντίσταση κατά του ηγεμόνα με απόλυτο τρόπο και χωρίς διακρίσεις, με αποτέλεσμα την αδράνεια του λαού και την παραίτηση από κάθε μορφής αντίσταση. Θα μπορούσε να χαρακτηρίσουμε τα κελεύσματα της εκκλησίας ένα είδος "ηθικής προπαγάνδας" που είχε ως αποτέλεσμα την πολιτική αδράνεια την ύπνωση 2 Ξενοφών Γιαταγάνας,Δικαίωμα αντίστασης και πολιτική ανυπακοή.νομιμοποίηση κατά της νομιμότητας. Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2010, σελ 66 3 Για τον οστρακισμό στην Αθήνα, βλ. ML Lang The Athenian, Agora XXV Ostraka, Πρίνστον 1190 Σακελλαρίου, σελ.397-399 4 Ch. G. Starr, Η γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, Εκδ.: Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991, σελ.116 5 Ch. G. Starr, Η γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, Εκδ.: Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991, σελ.101 8

του λαού από την Εκκλησία η οποία έγινε εμφανής την περίοδο των διωγμών όπου χιλιάδες Χριστιανοί θανατώθηκαν, αφού η θρησκεία δεν ανεχόταν την εκδήλωση οποιασδήποτε μορφής αντίστασης. Η εκκλησία όμως σύντομα άλλαξε στάση και άρχισε ο ανταγωνισμός της με την κοσμική εξουσία και προκειμένου να αυξήσει τη δύναμή της αρχίζει σιγά σιγά ν αναγνωρίζει στους πιστούς το δικαίωμα τους ν αντιστέκονται σε περίπτωση που παραβιάζονται οι θείοι νόμοι από τους φορείς της κοσμικής εξουσίας (όμως ως άρνηση υπακοής). Η εκκλησία απ τον 9 ο έως 12 ο αιώνα γίνεται πανίσχυρη και καταφέρνει να αναμιγνύεται στη διοίκηση των κοσμικών υποθέσεων. Ο μεσαιωνικός κόσμος υφίσταται έντονη κληρικοποίηση και φεουδαρχοποίηση και η εκκλησία επεμβαίνει ακόμα και στην εκλογή βασιλέων. Η φεουδαρχία όμως θα δεχθεί ισχυρό πλήγμα τον 12 ο αιώνα απ την ανερχόμενη αστική τάξη. Το 12 ο και 13 ο αιώνα συνεχίζει να υφίσταται η αντίθεση ανάμεσα στους κοσμικούς και τους εκκλησιαστικούς. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η θεωρία του Θωμά του Ακινάτη (1225-1274), σχετικά με την εξουσία και το δικαίωμα της αντίστασης. Σύμφωνα με τον στοχαστή ο ηγεμόνας πρέπει να ασκεί την εξουσία με γνώμονα το "γενικό συμφέρον". Σε περίπτωση που κυβερνά αντίθετα προς αυτό, η αντίσταση του λαού είναι επιτρεπτή. Η αντίσταση συνεπώς είναι επιθυμητή στο μέτρο που είναι απαραίτητη για να αντικατασταθεί η διασαλευμένη από την τυραννία πράξη. Ο Καλβίνος (1509-1569) είναι ανεκτικός στην παθητική αντίσταση όταν αυτό που προστάζει ο ηγεμόνας έρχεται σε αντίθεση με τα θεϊκά προτάγματα και αναγνωρίζει το δικαίωμα της αντίστασης προκειμένου να απαλλαχθεί ο λαός από αμαρτωλές κυβερνήσεις 6. 3. Διαφωτισμός Η περίοδος του διαφωτισμού παρουσιάζει φυσικά μεγάλες διαφορές σε σχέση με την αρχαία Ελλάδα και τον Μεσαίωνα. Η είσοδος νέων δυνάμεων στην κοινωνική και πολιτική ζωή, η άνοδος της αστικής τάξης και η άνθηση της επιστήμης θα επηρεάσει το δικαίωμα αντίστασης. Αναγνωρίζεται η παραβίαση του φυσικού δικαίου ως λόγος αντίστασης και ορίζεται ως φορέας του δικαιώματος αυτού, όχι απαραίτητα ο λαός στο σύνολό του, αλλά ένα σημαντικό μέρος του λαού. Αναδύεται σταδιακά ο ατομικισμός και η αναπτυσσόμενη αστική τάξη θα στρέψει το φυσικό δίκαιο κατά της φεουδαρχίας και της απολυταρχίας. Μια υπεράσπιση της απολυταρχίας ήταν η στάση του Hobbes, ο οποίος στράφηκε ενάντια στο δικαίωμα αντίστασης. Το σημαντικό έργο του Hobbes είναι ο Λεβιάθαν (πολιτεία). Ο Hobbes σ αυτό το έργο αναφέρεται στο κοινωνικό συμβόλαιο, όμως με μια ριζική διαφοροποίηση: με τη θέσπιση του κοινωνικού συμβολαίου, ο άνθρωπος μπαίνει κάτω από την προστασία του νόμου για να προστατευτεί από την ίδια του την φύση. Γιατί η φύση είναι αυτή που οδηγεί τον άνθρωπο, λέει, να θέλει να κυριαρχεί πάνω στους άλλους ανθρώπους, να θέλει δύναμη και πλούτη, ενώ απ την άλλη πλευρά θέλει να είναι απολύτως ελεύθερη. Το συμβόλαιο αυτό είναι μεταξύ όσων ανθρώπων επιλέγουν να υπακούουν σε μια αρχή την οποία εκλέγει η πλειοψηφία 7. Δικαίωμα αντίστασης στην πολιτεία του δεν αναγνωρίζεται, γιατί ο κυβερνήτης δε δεσμεύεται μόνο από συμβόλαιο που υφίσταται μόνο μεταξύ των πολιτών. Ακόμα και ο χειρότερος δεσποτισμός και η τυραννία πρέπει να δικαιολογείται προκειμένου να αποφευχθεί η βαρβαρότητα. Για τον Hobbes η 6 Life of Calvin by Theodore Beza, από το pdf Tracts 1844-1851, σελ.22 7 Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Τόμος I, μτφ.: Πασχαλίδης Γρηγόρης Μεταξόπουλος Αιμίλιος, Εκδ.: Γνώση, Αθήνα 1989, σελ.382 9

ανταρσία και η ανυπακοή είναι ανεπίτρεπτες, γιατί είναι σαν το δηλητήριο που εξαπλώνεται σ όλο το κοινωνικό σώμα και μπορεί να προκαλέσει κατάρρευση της πολιτείας. Η αρνητική αυτή στάση του Hobbes απέναντι στο δικαίωμα αντίστασης προέρχεται από τον φόβο της αναρχίας η οποία μπορεί να ξεσπάσει όταν οι συγκρούσεις των συμφερόντων φτάσει στο αποκορύφωμά της 8. Οι μόνες εξαιρέσεις που δέχεται ο Hobbes από το καθήκον της απόλυτης υποταγής είναι πρώτο, όταν θίγεται το δικαίωμα της αυτοσυντήρησης, οπότε δικαιολογείται η αντίσταση και δεύτερο, όταν πάψει να ισχύει η κυριαρχία του κυβερνήτη. Ο Locke ο οποίος άσκησε μεγάλη επίδραση στη θεωρία του φιλελεύθερου αστικού κράτους δέχτηκε τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, ωστόσο την ερμήνευσε με φιλελεύθερο τρόπο. Ο Locke όχι μόνο αναγνώρισε, αλλά αποθέωσε το δικαίωμα του ανθρώπου να αντιστέκεται στην αυθαίρετη άσκηση της εξουσίας. Εχθρός, κάθε απολυταρχίας και πατέρας της θεωρίας των ατομικών δικαιωμάτων. Ο J.J. Rousseau εκφράζει την βεβαιότητα ότι η εξουσία δεν έχει θεία προέλευση, αλλά βασίζεται στις συμφωνίες ή τα συμβόλαια. Για τον Rousseau η πολιτική συνένωση είναι το ύψιστο ιδεώδες, οραματίζεται μια ουσιαστική πολιτική δημοκρατία και υποστηρίζει ότι ο λαός εκχωρεί στην εξουσία ένα μέρος των δικαιωμάτων του, το μέρος εκείνο που έχει σημασία για την κοινότητα 9. Για τον Rousseau αυτό το συμβόλαιο είναι ιερό και εκφράζει ουσιαστικά την αλληλουποχρέωση των πολιτών μεταξύ τους και φορέας της εξουσίας ταυτίζεται με την καθολική βούληση των πολιτών, επομένως η υπακοή του λαού δε σημαίνει υπακοή σε κάποιον άλλο παρά στην ίδια τη βούλησή του 10. Ο Rousseau δε κάνει λόγο για δικαίωμα αντίστασης, θα μπορούσαμε όμως να συμπεράνουμε από έμμεσες αναφορές που κάνει ότι το δέχεται και μάλιστα στην πιο επιθετική του μορφή. Ο Rousseau ισχυρίζεται ότι ο λαός υπακούει αλλά δεν είναι δούλος 11. Αν υπόσχεται μόνο να υπακούει στο τέλος διαλύεται και χάνει την ιδιότητά του να είναι και να λέγεται λαός. Είναι φανερό ότι οι απόψεις του μόνο ριζοσπαστικές θα μπορούσαν να θεωρηθούν και κακώς θεωρήθηκε από ορισμένους συγγραφείς, οπαδός του απολυταρχισμού. Ομοίως και ο ίδιος ο Montesquieu δεν αναφέρεται σε δικαίωμα αντίστασης, όχι βέβαια γιατί το καταδικάζει, αλλά γιατί δε τον απασχόλησε όπως άλλους πολιτικούς στοχαστές. Κατήγορος του δεσποτισμού, αναγνώρισε κυρίως μια άλλη μορφή αντίστασης. Συγκεκριμένα την αντίσταση μιας εξουσίας στην άλλη ή στις άλλες. Πίστευε πως για τον σχηματισμό μιας μετριοπαθούς κυβέρνησης είναι αναγκαίος ο συνδυαστικός συσχετισμός και ο εκατέρωθεν μετριασμός των εξουσιών, γιατί μια εξουσία πρέπει να είναι ικανή να αντισταθεί στις ανισωτικές τάσεις μιας 8 Thomas Hobbes, Λεβιάθαν, Τόμος IΙ, μτφ.: Πασχαλίδης Γρηγόρης Μεταξόπουλος Αιμίλιος, Εκδ.: Γνώση, Αθήνα 1989, σελ.189 9 Rousseau, Jean Jacque, Το κοινωνικό συμβόλαιο ή Αρχές πολιτικού δικαίου, επιμέλεια: Β. Γρηγοροπούλου, μτφ.: Β. Γρηγοροπούλου, Αλβέρτος Σταϊνχάουερ, Εκδ.:Πόλις, Αθήνα 2004 10 Κιτρομηλίδης Πασχάλης Μ., Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων, Βιογραφίες και ερμηνευτικές προσεγγίσεις: 3 η Εκδ.: Πορεία, Αθήνα 1998, σελ.103-120 11 Πλάγγεσης Γιάννης, Νεότερη πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία, Από τον Machiavelli στον Marx, Θεσσαλονίκη, University Studio Press 2009, σελ.247-279 10

άλλης 12. Κατά τον Montesquieu αυτό ακριβώς αποτελεί το αποτελεσματικό έργο της νομοθεσίας. 12 Πλάγγεσης Γιάννης, Νεότερη πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία, Από τον Machiavelli στον Marx, Θεσσαλονίκη, University Studio Press 2009, σελ.215-219 11

12 Βιογραφικά Στοιχεία

2. Βιογραφικά Στοιχεία 2.1. Η ζωή και το έργο του John Locke. Ένας απ τους πιο διαπρεπείς Ευρωπαίους φιλόσοφους ο John Locke γεννήθηκε στις 28 Αυγούστου 1632 στο Wringston του Somerset, κάπου κοντά στο Bristol της Αγγλίας. Οι γονείς του Locke ήταν έμποροι και αποδέχονταν τις απόψεις του Καλβινισμού. Η μητέρα του πέθανε όταν ήταν σε βρεφική ηλικία, ενώ ο πατέρας που υπηρέτησε ως λοχαγός κατά του Καρόλου Α, συνέβαλλε ώστε να φοιτήσει το 1647 στο σχολείο Westminster. Το 1652 έγινε δεκτός στο κολέγιο Christ Church στην Οξφόρδη όπου ασχολήθηκε με την θεολογία και την φιλοσοφία. Επίσης ασχολήθηκε με την ιατρική κάτι που τον βοήθησε να στραφεί στη φυσική φιλοσοφία και την ορθολογική εμπειρική μέθοδο 13. Έζησε σε μια ταραγμένη περίοδο για την Αγγλία, καθώς έλαβαν μέρος εμφύλιοι πόλεμοι και ο ίδιος προσπαθούσε να βρει τρόπους ούτως ώστε να επιτευχθεί ένας πολιτικός συμβιβασμός. Ο φιλελευθερισμός που εκφράζεται στις πολιτικές απόψεις του Locke σύμφωνα με πολλές κριτικές, είναι αποτέλεσμα πολλών εμπειριών που βίωσε ο φιλόσοφος την περίοδο αυτή και πολλών προσώπων που γνώρισε. Το 1666 γνωρίστηκε με τον λόρδο Ascley στην Οξφόρδη και ανέπτυξε έντονη πολιτική δραστηριότητα. Αποκορύφωμα αυτής της δραστηριότητας είναι η ενασχόληση με τις διεκδικήσεις του κόμματος Ουίγων δίπλα στον Shaftesbury με κοινό σκοπό την εμπόδιση του νεοτέρου και καθολικού αδερφού του Καρόλου να ανέβει στο θρόνο. Το 1672 ο Locke διορίστηκε σύμβουλος, στο συμβούλιο του εμπορίου και των αποικιών με κύρια αρμοδιότητα την εποπτεία των οικονομικών, νομισματικών και αποικιακών ζητημάτων. Το 1683 το κόμμα των Ουίγων απέτυχε σε συνεργασία με τον Shaftesbury να αντιπαρατεθούν ουσιαστικά στον Κάρολο Β και ο Locke φεύγει στην Ολλανδία εξόριστος, μετά την υπερίσχυση του βασιλιά έναντι του κοινοβουλίου. Η συγκεκριμένη πολιτική κρίση αποτέλεσε μια πραγματική μάχη για την επικράτηση των δικαιωμάτων του αιρετού κοινοβουλίου έναντι βασιλικών παραβιάσεων. Έπειτα απ αυτά τα γεγονότα ο Locke κατέφυγε στην Ολλανδία, όπου συνέγραψε την "Επιστολή για την ανεξιθρησκία", το "Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση" και τις "Σκέψεις σχετικά με την Αγωγή". Τον Νοέμβριο του 1688 ανετράπη ο Ιάκωβος Β με μια αναίμακτη εξέγερση που έμεινε στην ιστορία ως η "Ένδοξη Επανάσταση". Το βασιλικό στέμμα προσφέρθηκε στον πρίγκιπα Γουλιέλμο της Οράγγης γιο της αδερφής του Ιακώβου Β και στη σύζυγο του Mary κόρη του Ιακώβου Β. Οι νέοι κάτοχοι του θρόνου υπήρξαν εγγυητές των παραδοσιακών ελευθεριών και των δικαιωμάτων του κοινοβουλίου με την "Διακήρυξη των δικαιωμάτων" το 1689 14. Έτσι σε μια εποχή που στην Ευρώπη κυριαρχούσε η απολυταρχία εγκαθιδρύθηκε στην Αγγλία ο κοινοβουλευτισμός και η περιορισμένη εξουσία του μονάρχη. Την ίδια χρονιά επιστέφει στην Αγγλία ο Locke, μαζί με την πριγκίπισσα της Οράγγης και τον σύζυγό της για να πάρει το στέμμα. Στην Αγγλία θα ολοκληρώσει τις Δύο Πραγματείες Περί Κυβερνήσεως θα συμμετάσχει ενεργά στην πολιτική ζωή, 13 Ζ-Μ. Μπενιέ, Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας Φυσιογνωμίες και Έργα, μτφ.: Κ. Παπαγιώργης, Εκδ.: Κασιανιώτη, Αθήνα 2001, σελ.187 14 Π.Κιτρομηλίδη, Εισαγωγή στη Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μτφ.: Π.Κιτρομηλίδη, Εκδ. Γνώση, Αθήνα 1990, σελ.51 13

κατέχοντας θέση Επιτρόπου των Εκκλησιών και αργότερα του Επιτρόπου Εμπορίου και Αποικιών. Πέθανε αργότερα το 1704 στο Essex αφήνοντας ανολοκλήρωτο το έργο του "Η αγωγή της Νόησης" (The Conduct of understanding). 2.2. Η πολιτική φυσιογνωμία του John Locke. Στα μέσα του 19 ου αιώνα λαμβάνουν χώρα διάφορες προσπάθειες από πολλούς μελετητές να αποκρυπτογραφήσουν και να παρουσιάσουν την φιλοσοφική φυσιογνωμία του Locke και τις απόψεις του για την οργάνωση της πολιτείας. Ένας απ αυτούς ο Sir Frederick Pollack προχώρησε σε μια σύντομη παρουσίαση των πολιτικών πεποιθήσεων του Locke, τονίζοντας την αντιπαράθεση του με τις απόψεις του Robert Filmer, στο ζήτημα της μοναρχίας, τις θέσεις του για τη θεμελίωση της πολιτικής εξουσίας, της φυσικής κατάστασης, της ιδιοκτησίας, της προνομίας, της διάκρισης των εξουσιών και της αντίστασης ενάντια σε κάθε μορφή αυθαιρεσίας στην άσκηση εξουσίας και την διάλυση της κυβέρνησης 15. Για τον Pollok της πολιτικής κοινωνίας να δικαιώσει τια αρχές της "Ένδοξης Επανάστασης" του 1688 ενάντια στις αυθαιρεσίες του Ιάκωβου Β. Ως μεγάλο υποστηρικτή και θιασώτη των αρχών της Επανάστασης του1688 παρουσιάζουν τον Locke και οι δύο κλασικοί βιογράφοι του ο Peter King και ο H.R.Fox Bourne. Για τον Bourne ο Locke διακρίνεται περισσότερο ως εκφραστής της θεωρίας της ελευθερίας, που εκφράζεται στα κείμενα του περί ανοχής αλλά και αργότερα στις απόψεις του για την ιδιοκτησία,. Επιπλέον, για τον λόρδο King κύριος σκοπός των πολιτικών απόψεων του Locke ήταν η καθιέρωση του κοινοβουλευτισμού και η θεμελίωση των αρχών της Επανάστασης 16. Είναι πάντως γεγονός ότι ο Locke, αυτή την περίοδο είναι γνωστός στην Αγγλία και την Ευρώπη κυρίως για τις γνωσιολογικές και ψυχολογικές του απόψεις και όχι για τις πολιτικές. Πολλοί συγγραφείς της περιόδου αυτής (18 ος - 19 ος αιώνας) επηρεάζονται απ τις ιδέες του Δοκιμίου για τον χαρακτήρα της ανθρώπινης νόησης. Επίσης, επικρατεί με βάση τις έρευνες μια συμβατική άποψη για τις πολιτικές απόψεις του Locke αυτή την περίοδο. Συγκεκριμένα ο Locke, ταυτίζεται με τη μεταπολίτευση του 1688 και του σπουδαίου ρόλου που διαδραμάτισε υπό το καθεστώς του Γουλιέλμου της Οράγγης και οι πολιτικές του ιδέες ταυτίστηκαν με την επίσημη ιδεολογία του κόμματος των Ουίγων και όχι ως κριτική ανάλυση της πολιτικής ζωής. Έτσι ο ιδεολογικός χρωματισμός των πολιτικών απόψεων του Locke συνέβαλλε στην έλλειψη ουσιαστικού ενδιαφέροντος γι αυτές από πλευράς της αγγλικής παιδείας του 18 ου αιώνα. Στο δεύτερο μισό του 18 ου αιώνα έχουμε την εμφάνιση ριζικών αμφισβητήσεων των πολιτικών απόψεων του Locke κυρίως από τον D.Hume και τον J.Bentham. Σε αρκετά φιλοσοφικά κείμενα γίνεται φανερό, ότι ο Hume επικρίνει τον Locke με ένα ύφος υποτιμητικό, αφού δεν αναφέρεται στον ίδιο ονομαστικά 17. Κύριος στόχος των επικρίσεών του είναι οι έννοιες του συμβολαίου και της φυσικής κατάστασης οι οποίες απορρίπτονται εντελώς, όπως και κάθε είδους έννοια μεταφυσικής. Ο Hume υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι αναγκάστηκαν από πρακτικές 15 Sir. Frederic Pollock, "Locke s Theory of the State", Εκδ.: Procceedings of the British Academy (1903-1904),, τομ. Α, σελ.237-249 16 Lord King, The life of Locke with extracts from his correspondence, journals and common-place books, Λονδίνο 1830, τομ. Β σελ.67-74 14

ανάγκες να οργανωθούν σε πολιτικές κοινωνίες, επειδή ικανοποιούσαν τις ανάγκες τους καλύτερα απ ότι σε απομόνωση. Επίσης δείχνει πως αγνοεί παντελώς τον Locke, ενώ εκθειάζει τη σημασία της παρουσίας του Hobbes στην ιστορία της Αγγλίας 18. Επίσης, επειδή οι πολιτικές απόψεις του Locke συνδέονται με την παράταξη των Ουίγων, της οποίας ο Hume είναι αντίπαλος δέχεται τα πυρά του Hume 19. Ο Bentham απ την πλευρά του εστιάζει την κριτική του στη θεωρία φυσικών δικαιωμάτων του Locke και υποστηρίζει θερμά την ηδονιστική θεωρία της ωφελιμότητας ως βασική αιτία σύμπηξης πολιτικής κοινωνίας 20. Οι αντίπαλοι της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 θεωρούν τις ριζοσπαστικές ιδέες του Locke κύρια αιτία της εκδήλωσής της, όπως ο Burke. Η συμβατική άποψη για την πολιτική θεωρία του Locke υποστηρίχθηκε θερμά απ τον Laski, ο οποίος υποστήριξε ότι ο φιλόσοφος είναι ο ιδεολογικός απολογητής της Επανάστασης του 1688 και κύριο σημείο της θεωρίας του είναι η κατάκτηση της ελευθερίας στο πλαίσιο της πολιτείας. Έρχεται έτσι σε αντίθεση με τον Filmer για την πατριαρχική οργάνωση της πολιτείας, αλλά κύριος αντίπαλος είναι ο Hobbes και η απολυταρχική οργάνωση της πολιτείας που πρεσβεύει. Ο Laski, επίσης, θεωρεί τον Locke πατέρα του Φιλελευθερισμού 21 και της ανερχόμενης αστικής τάξης, που βασικό χαρακτηριστικό της είναι η καπιταλιστική ιδιοποίηση, η διαρκώς αυξημένη συσσώρευση πλούτου. Έτσι χαρακτηριστικά της φιλοσοφικής σκέψης του Locke είναι η ανοχή, ο ορθολογισμός, ο κοινοβουλευτισμός, η συνταγματική διακυβέρνηση, η προστασία απ τις αυθαιρεσίες της εξουσίας. Έτσι ο Laski ταυτιζόμενος με τις απόψεις που κυριαρχούν στις αναλύσεις του 20 ου αιώνα, χαρακτηρίζει τον Locke ως θεωρητικό της κεφαλαιοκρατικής οργάνωσης. Είναι γεγονός ότι αποφασιστική συμβολή στην γνώση μας για τις πολιτικές θέσεις του Locke διαδραμάτισε ο Peter Lasslet. Αυτός συγκέντρωσε, καταλογογράφισε και αξιοποίησε το υλικό του Locke σε ειδική αίθουσα της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης της Οξφόρδης, με σκοπό την κριτική ερμηνεία της Δεύτερης Πραγματείας Περί Κυβερνήσεως. Η ανάγνωση του κειμένου του Locke απ τον Lasslet, αμφισβητεί τρία δόγματα της συμβατικής άποψης. Πρώτο, είναι λάθος να πιστεύεται ότι ο Locke συνέταξε το κείμενο το 1689, προς δικαίωση της Επανάστασης του 1688. Η αρχική σύνθεση του έργου τοποθετείται το 1679-1688, άρα η επίθεση του Locke κατά της Ελέω Θεού Μοναρχίας πρέπει να καταταχθεί στα ιδεολογικά αίτια και όχι στην ιδεολογική απολογία της επανάστασης. Δεύτερο με τη συγγραφή της Δεύτερης Πραγματείας ο Locke δεν επιθυμούσε να αναιρέσει ή να υποστηρίξει την πολιτική επιχειρηματικότητα του Hobbes. Τρίτο με την σύνταξη του 17 Π.Κιτρομηλίδη, Εισαγωγή στη Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα: Την αληθινή αρχή έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μτφ.: Π.Κιτρομηλίδη, Εκδ.: Γνώση, Αθήνα 1990, σελ.24 18 David Hume, The History of England from the Invation of Julius Caesar to the Revolution in 1688, Λονδίνο 1812, τομ. VII, σελ.346-347 19 Π.Κιτρομηλίδη, εισαγωγή στη Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα: Την αληθινή αρχή έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μτφ.: Π.Κιτρομηλίδη, Εκδ.: Γνώση, Αθήνα 1990, σελ.25 20 Jeremy Bentham, "Anarchical Falacies", The Works of Jeremy Bentham, Εκδ.: J.Bowring, Εδιμβούργο 1843, τομ. Β, σελ.501 21 Harold Laski, The Rise of European Liberalism, Λονδίνο 1936, σελ.104-405 15

συγγράμματος του Locke δεν επιθυμεί να εφαρμόσει στην πολιτική την φιλοσοφική του θεωρία, αλλά γράφει ως στρατευμένος διανοούμενος για να υπηρετήσει ένα αίτημα πολιτικής αλλαγής 22. 22 John Locke, Two Treatises of Government, Κριτική Εκδ.: Peter Lasslett, Cambridge 1960 16

17 John Locke

3. John Locke (1632 1704) 3.1. Δεύτερη πραγματεία περί Κυβερνήσεως Οι "Δύο Πραγματείες Περί Κυβερνήσεως" εκδόθηκαν ανώνυμα το 1690. Υπάρχουν όμως σοβαρές δυσκολίες σχετικά με την γνώση του πραγματικού χρόνου συγγραφής τους. Το έργο αποτελεί την γραπτή αποτύπωση των πολιτικών πεποιθήσεων του Locke και αποτελεί μια μεγάλη παρακαταθήκη της πολιτικής σκέψης ανάλογο με τα έργα άλλων κλασικών συγγραφέων της πολιτικής φιλοσοφίας όπως του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Machiavelli και του Hobbes. Το έργο εκφράζει ρηξικέλευθες απόψεις για την εποχή που ζει στην Αγγλία και αποτελεί έκφραση των φόβων του φιλοσόφου για πολιτική αναταραχή. Το 1680 ο Robert Filmer έγραψε το έργο "Πατριαρχία" για να υποστηρίξει την Ελέω Θεού Μοναρχία την οποία στηρίζει στην αναλογία μεταξύ πατρικής και πολιτικής εξουσίας 23 και επίσης να υποστηρίξει την διεκδίκηση του αγγλικού θρόνου από τον Δούκα την Υόρκης. Στην αρχή κυκλοφόρησαν με τη μορφή φυλλαδίων. Καθοριστικής σημασίας ρόλο για την συγγραφή των δύο πραγματειών έπαιξε η δημοσίευση του έργου του Filmer το οποίο προβάλλει την άποψη ότι η πολιτική εξουσία προέκυψε απ την πατρική εξουσία και έτσι υποστηρίζει με πάθος την απόλυτη εξουσία του μονάρχη που του έδωσε το χρίσμα ο Θεός. Η πρώτη κοινωνία κατά τον Filmer είχε τη μορφή οικογένειας και ο αρχηγός της οικογένειας ήταν ο πρώτος βασιλιάς. Ο Locke επιχείρησε να απαντήσει και να αντικρούσει τους ισχυρισμούς του Filmer μέσω της Δεύτερης Πραγματείας και υπάρχουν και σχετικά σημεία που δείχνουν να απαντούν στα επιχειρήματα του Filmer. Έπειτα απ την επιστροφή του Locke από την Γαλλία το 1679 προσπάθησε να απαντήσει στα φιλομοναρχικά φυλλάδια του Filmer. Στοιχεία από τη βιβλιογραφική έρευνα, έδειξαν ότι ο Locke είχε γράψει μέρος του κειμένου της Δεύτερης Πραγματείας του πριν εκδοθεί το έργο του Filmer του 1680 24. Είναι λάθος να εκληφθεί η Δεύτερη Πραγματεία ως μια μορφή προπαγανδιστικού πολιτικού κειμένου που ως μοναδικό στόχο έχει να απαντήσει στις θέσεις του Filmer, αλλά αυτό που συνέβη ήταν ότι ο Locke αντέδρασε στις φιλομοναρχικές απόψεις και στην υπεράσπιση της πατριαρχικής δομής της κοινωνίας της Αγγλίας. Η Πρώτη Πραγματεία αποτελεί απάντηση στις θέσεις του Filmer. Το κείμενο ο Locke το επεξεργάστηκε διεξοδικά πολλές φορές μέχρι την έκδοση του. Η "Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως" εξετάζει την έννοια της πολιτικής εξουσίας σε σχέση με την προστασία της ιδιοκτησίας. Επίσης ο φιλόσοφος πέρα από τη νομιμοποίηση της πολιτικής εξουσίας, προσφέρει και μια φιλοσοφική βάση για τη νομιμοποίηση των οικονομικών σχέσεων που λαμβάνουν χώρα εντός του πλαισίου της πολιτικής κοινωνίας 25. 23 I. Hampsher-Monk, A History of Modern Political thought: Major Political Thinkers from Hobbes to Marx Oxford Blackwell 1992, σελ.76 24 Π. Κιτρομηλίδη, Εισαγωγή στη Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως: Δοκίμιο με θέμα: Την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μετ. Π. Κιτρομηλίδη, Εκδ.: Γνώση Αθήνα 1990, σελ.48 25 Κ. Ι. Vaughn, John Locke Economist and Social Scientist, Chicago University of Chicago Press 1980, σελ.48 18

Ο Locke μέχρι τη στιγμή του θανάτου που δε παραδέχθηκε ποτέ την πατρότητα του έργου του και όσες φορές ρωτήθηκε σχετικά ήταν κατηγορηματική η άρνηση του. Τις αμφιβολίες σχετικά με την πατρότητα του έργου έλυσε ο φιλόσοφος σ ένα κωδίκελο που συμπεριέλαβε στη διαθήκη του και συγκαταλέγει τις "Δύο Πραγματείες Περί Κυβερνήσεως" ανάμεσα στα έργα του. Ο Locke απέφυγε καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του να αναφερθεί στο συγκεκριμένο έργο, γιατί θεώρησε το περιεχόμενο του άκρως επικίνδυνο, ρηξικέλευθο και ριζοσπαστικό που θα μπορούσε να επιφέρει διώξεις εις βάρος του, σε περίπτωση που ο Ιάκωβος Β ανέβαινε στο θρόνο ξανά λόγω και της στήριξης του Λουδοβίκου ΙΔ. Έτσι το έργο καθ όλη την διάρκεια της ζωής του Locke έμεινε στην παρανομία. Μια άλλη εκδοχή για τη σιωπή του Locke ήταν οι αντιδράσεις απ το κόμμα των Ουίγων λόγω των ριζοσπαστικών απόψεων του έργου και επειδή πολλές προσδοκίες των εξόριστων της Ολλανδίας διαψεύστηκαν 26. 3.2. Φυσική κατάσταση και κατάσταση πολέμου. Ο John Locke στην "Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως" κάνει μια συστηματική έκθεση των αποφάσεων του για τη φύση της πολιτικής εξουσίας. Για να γίνουν όμως ξεκάθαρες οι αιτίες που οδηγούν τους ανθρώπους στη σύσταση πολιτικής κοινωνίας πρέπει να δούμε πως ζούμε πριν τη δημιουργία αυτής στη φυσική κατάσταση. Ο άνθρωπος, λοιπόν, δε ζούσε πάντοτε στο πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνίας. Προηγουμένως βρισκόταν στη φυσική κατάσταση που ήταν μια κατάσταση απόλυτης ελευθερίας και ισότητας όπου κανείς δε διαθέτει περισσότερη εξουσία από κάποιον άλλο και έτσι κανείς δεν μπορεί να υποτάξει τον άλλο υπό την εξουσία του. Επίσης, ως ισάξια όντα έχουν τα ίδια "φυσικά χαρακτηριστικά" και τις ίδιες "ψυχοπνευματικές λειτουργίες 27 ". Ο Locke υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι σ αυτή την κατάσταση μπορούν "ελεύθερα να καθορίζουν τις πράξεις και ελεύθερα να διαθέτουν τα υπάρχοντα τους 28 ". Είναι κατάσταση πλήρους ελευθερίας όχι όμως ασυδοσίας και είναι στη διακριτική ευχέρεια του κάθε ανθρώπου να τιμωρεί τις παραβάσεις των άλλων που παραβιάζουν τον φυσικό νόμο και θίγουν έτσι τα συμφέροντα των άλλων, αφού δεν υπάρχει κάποιος ανώτερος αξιωματούχος που να απονέμει δικαιοσύνη στη φυσική κατάσταση. Έτσι ο καθένας μπορεί να τιμωρήσει κάποιον εγκληματία και ως παραδειγματισμό, αλλά και για να προστατεύσει τους άλλους ανθρώπους από ένα εγκληματία, γιατί κάποιος που σκοτώνει ένας συνάνθρωπο του στη κατάσταση της φύσης κηρύσσει πόλεμο κατά της ανθρωπότητας σύμφωνα με τον Locke. Στην επιβολή ποινών όμως θα πρέπει να επιδεικνύεται μια αυτοσυγκράτηση και όχι να οδηγούνται από ιδιοτελή συμφέροντα και μεροληψία, επειδή κάποια υπόθεση μπορεί να αφορά τους ίδιους ή οικεία τους πρόσωπα. Η τιμωρία πρέπει να ναι ανάλογη μ 26 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Εκδ.: Γνώση 1990, σελ.54 27 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Εκδ.: Γνώση 1990, παραγρ.4, σελ.83 28 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα: Την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, παρ.4, σελ.83 19

αυτή που θα επιβαλλόταν σε μια πολιτική κοινωνία 29. Οι πράξεις των ανθρώπων στην φυσική κατάσταση καθορίζονται απ τον νόμο της φύσης που ο Θεός έδωσε στους ανθρώπους και είναι περισσότερο κατανοητός από τους νόμους που εμπνεύστηκαν οι άνθρωποι. Ο νόμος της φύσης έχει δεσμευτικό χαρακτήρα για όλους τους ανθρώπους, καθορίζει τη ζωή και επηρεάζει τους στόχους τους. Ο Locke είχε τον φόβο πως αν έλειπε η άρρηκτα συν δεδεμένη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, η υπακοή στο φυσικό νόμο θα εξαφανιζόταν και θα επικρατούσε ο εγωισμός 30. Ο κάθε άνθρωπος όμως είναι υπεύθυνος για την εφαρμογή του νόμου και την επιβολή ποινών όχι μόνο αυτός που αδικείται. Ειδικότερα ο Locke αναγνωρίζει δύο δικαιώματα: το δικαίωμα επιβολής ποινών για εγκλήματα με σκοπό την αποτροπή των αδικημάτων και αφετέρου το δικαίωμα της "επανόρθωσης" της βλάβης. Το πρώτο δικαίωμα αφορά όλη την ανθρωπότητα ενώ το δεύτερο όσους θίγονται από την παράβαση του νόμου. Επειδή σύμφωνα με τον Locke όποιος παραβιάζει τον Λόγο, απομακρύνεται απ το θέλημα και τους σκοπούς του Θεού και σπάει το συνεκτικό δεσμό της ανθρωπότητας στρεφόμενος ενάντια στην ειρήνη και την ασφάλεια της 31. Γι αυτό τον λόγο ο φιλόσοφος παραχωρεί στη φυσική κατάσταση το δικαίωμα σε όλους τους ανθρώπους να επιβάλλουν τιμωρίες σύμφωνα με τον νόμο της φύσης. Συνεπώς στη φυσική κατάσταση κάποιος άνθρωπος μπορεί να στραφεί ενάντια σε κάποιον συνάνθρωπο του που εκδηλώνει άγριες διαθέσεις κατά της ύπαρξής του, αφού όσοι δε δεσμεύονται απ τον νόμο της φύσης αποτελούν απειλή και μπορούν να εξοντωθούν όπως τα άγρια θηρία 32. Όλοι οι άνθρωποι, υποστηρίζει ο Locke υπήρξαν στη φυσική κατάσταση πριν αποφασίσουν να δώσουν τη συγκατάθεσή τους και να εισέλθουν την πολιτική κοινωνία. Ο ίδιος παραδέχεται πως η πολιτική κοινωνία είναι η θεραπεία των δυσκολιών που επιφυλάσσει η φυσική κατάσταση και οι οποίες είναι μεγάλες όταν οι άνθρωποι καλούνται να εκδικάσουν τις υποθέσεις τους μόνοι τους. Η άποψη του Locke για την φυσική κατάσταση έρχεται σε αντίθεση μ εκείνη του Hobbes που περιγράφει τη φυσική κατάσταση ως μια κατάσταση επιθετικότητας και καθολικού πολέμου. Η φυσική κατάσταση χαρακτηρίζεται από ανταγωνισμό, εχθρότητα και σύγκρουση και οι άνθρωποι υποτάσσονται στις επιταγές του νόμου φοβούμενοι μήπως γυρίσουν σε συνθήκες χάους 33. Κάποιοι κάνουν το λάθος και συγχέουν τη φυσική κατάσταση με την κατάσταση πολέμου. Η κατάσταση πολέμου όμως, είναι μια κατάσταση όπου επικρατεί η βία, η εχθρότητα και η καταστροφή ενώ "η φυσική κατάσταση σημαίνει την συνύπαρξη των ανθρώπων σύμφωνα με τις επιταγές του Λόγου, χωρίς κοινό κυρίαρχο επί της γης εξουσιοδοτημένο να απονέμει δικαιοσύνη 34 " μας λέει ο Locke. 29 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα: Την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, παρ.12, σελ.89 30 J. Tully, A Discourse on Property: John Locke and adversaries, Cambridge University Studio Press 31 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, παρ.8, σελ.86 32 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, παρ.16, σελ.93 33 Raphael Problems of Political Philosophy, London: Macmillan Education 1990, σελ.184 34 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, παρ.4, σελ.83 20

Όποιος ασκεί βία εναντίον κάποιου άλλου ή έχει πρόθεση φανερή να το πράξει και δεν υπάρχει κάποιος κοινά αποδεκτός δικαστής όπου θα μπορεί να απευθυνθεί κανείς για να του απονεμηθεί δικαιοσύνη, αυτή η κατάσταση δίνει στον άνθρωπο την δυνατότητα να κηρύξει πόλεμο εναντίον του επιτιθέμενου ακόμα και αν ζουν στην ίδια κοινωνία και υπόκεινται στον ίδιο κυρίαρχο 35.Αυτό συμβαίνει όταν κάποιος ασκεί βία εναντίον του προσώπου κάποιου άλλου και η ζημιά που του προκαλεί ή δύναται να του προκαλέσει, είναι ανεπανόρθωτη ούτως ώστε οι ήδη θεσπισμένοι νόμοι δε μπορούν να εφαρμοστούν και να απονεμηθεί δικαιοσύνη. Αυτό είναι το δικαίωμα της αυτοάμυνας. Ο φιλόσοφος επίσης υποστηρίζει ότι όποιος επιχειρεί να υποδουλώσει κάποιον άλλον άνθρωπο υπό την απόλυτη εξουσία, θέτει τον εαυτό του σε εμπόλεμη κατάσταση μαζί του, γιατί η ελευθερία είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό μιας πολιτισμένης κοινωνίας και της ζωής κάθε ανθρώπου. Όποιος με βία προσπαθεί να αφαιρέσει την ελευθερία κάποιου ανθρώπου είναι πιθανόν να του αφαιρέσει τα πάντα όταν έχει την ευκαιρία και έχει το δικαίωμα να τον σκοτώσει σαν άγριο θηρίο. Ας δούμε ένα σχετικό απόσπασμα: "Η ελευθερία από τέτοιον βίαιο καταναγκασμό είναι το μόνο εχέγγυο της αυτοσυντήρησης μου, ο λόγος μου επιβάλλει να θεωρώ εχθρό της αυτοσυντήρησης μου, όποιον έχει τη διάθεση να μ αφαιρέσει την ελευθερία που την περιχαρακώνει 36 ". 3.3. Πατρική, δεσποτική και πολιτική εξουσία. Ο Locke διακρίνει στην "Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως" τρία διαφορετικά είδη εξουσίας: την πατρική, την πολιτική και την δεσποτική. Βασισμένοι στο κείμενο θα παρουσιάσουμε τις διαφορές ανάμεσα σ αυτά τα είδη εξουσίας. 3.4. Πατρική εξουσία Η πατρική εξουσία είναι η εξουσία που έχουν οι γονείς πάνω στα παιδιά τους, με στόχο να τα καθοδηγούν και να τα κυβερνούν για το δικό τους καλό μέχρις ότου φτάσουν σε ηλικία όπου να μπορούν να χρησιμοποιούν το λογικό τους για να θεωρηθούν ικανά να καταλάβουν το σύστημα κανόνων, σύμφωνα με το οποίο θα αυτοκυβερνηθούν, είτε πρόκειται για τον νόμο της φύσης είτε πρόκειται για το θετικό δίκαιο της χώρας τους 37. Τα παιδιά σε καμία περίπτωση δεν αποτελούν κτήμα των γονέων τους, αφού η υπακοή και η υποταγή που οφείλουν σ εκείνους είναι για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα έως ότου αποκτήσουν την σωματική και διανοητική ανάπτυξη να ερμηνεύουν τον φυσικό νόμο. Η εξουσία των γονέων στα παιδιά τους συνεπώς όντας πεπερασμένη δε μπορεί να καταστεί αυθαίρετη και να επεκταθεί σε ζητήματα ζωής και θανάτου, ούτε να υπάρξει η απαίτηση η εξουσία αυτή να επεκταθεί και μετά την 35 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, παρ.19, σελ.95 36 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, παρ.17, σελ.94 37 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα: Την αληθινή αρχή έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μτφ.: Π. Κιτριμηλίδης, Εκδ.: Γνώση, Αθήνα 1990 παρ.170, σελ.219 21

ενηλικίωση των παιδιών και να μετατραπεί σε κατάσταση υποταγής. Όπως λέει ο ίδιος ο φιλόσοφος: "γεννιόμαστε ελεύθεροι και έλλογοι, όχι όμως με την έννοια ότι εξαρχής ασκούμε αυτές τις ιδιότητες: η ηλικία που φέρνει τη μία, φέρνει και την άλλη 38 ". Μετά την ενηλικίωση τα παιδιά οφείλουν μόνο σεβασμό στους γονείς και εκτίμηση και μπορούν να απολαμβάνουν την ισότητα και την ελευθερία, με τις οποίες τους προίκισε η φύση. Ο Locke υποστηρίζει πως δεν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της πατρικής και της πολιτικής εξουσίας και πως είναι εντελώς διακριτές μεταξύ τους. Παρόλα αυτά όμως αναγνωρίζει ότι ο πατέρας μιας οικογένειας μπορούσε να εξελιχθεί στον πρώτο μονάρχη, γιατί ήταν το πρόσωπο που τα παιδιά του εμπιστεύονταν για την ειρήνη και την ασφάλειά τους. Η προέλευση της μοναρχίας ανήκει στην πατριαρχική εξουσία, παραδέχεται ο Locke, αλλά δεν αποδέχεται όπως ο Filmer ότι αποτελεί τη φυσική εξέλιξη των πραγμάτων. Για τον Locke καθοριστικό ρόλο στην εκχώρηση της φυσικής εξουσίας διαδραματίζει ση σύναψη συμβολαίου που εκφράζει την συγκατάθεση των μελών της πολιτικής κοινωνίας 39. 3.5. Η δεσποτική εξουσία Η δεσποτική εξουσία είναι η απόλυτη αυθαίρετη εξουσία που έχει ένας άνθρωπος πάνω σε κάποιον άλλο, η οποία περιλαμβάνει το δικαίωμα αφαίρεσης της ζωής ενός ανθρώπου. Η εξουσία αυτή δε προέρχεται ούτε απ τη φύση ούτε απ τη σύναψη ενός συμβολαίου, αλλά προκύπτει από εμπόλεμες καταστάσεις κατά τις οποίες οι ηττημένοι περιέρχονται σε κατάσταση δουλείας, έχοντας συλληφθεί από τους νικητές ενός δίκαιου πολέμου. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν χάσει το δικαίωμα στην ιδιοκτησία έχοντας περιέλθει σε κατάσταση δουλείας, δεν μπορούν να θεωρηθούν μέλη μιας πολιτικής κοινωνίας της οποίας ο βασικός σκοπός είναι η περιφρούρηση της ιδιοκτησίας 40. Αυτή η εξουσία δεν ασκείται προς όφελος των εξουσιαζόμενων αφού αποτελεί κατάσταση δουλείας και απώλεια κάθε δικαιώματος για ζωή. 3.6. Η θεμελίωση της πολιτικής κοινωνίας και η οργανωμένη εξουσία στην πολιτική κοινότητα. Ο σκοπός του John Locke όταν ξεκίνησε να γράφει την "Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως" ήταν να εξηγήσει το σκοπό της πολιτικής κοινωνίας και της πολιτικής εξουσίας. Αυτό που ενδιέφερε πραγματικά τον Locke ήταν να δώσει στους 38 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα: Την αληθινή αρχή έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μτφ.: Π. Κιτριμηλίδης, Εκδ.: Γνώση, Αθήνα 1990 παρ.61, σελ.129 39 J. Tully, An Approach to Political Philosophy: Locke in Contexts Cambridge, Cambridge University Press, New York 1993, σελ.36 40 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα: Την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μτφ.: Π. Κιτρομηλίδης, Εκδ.: Γνώση, Αθήνα 1990, σελ.147 22

αναγνώστες του στην Αγγλία, ένα ισχυρό πολιτικό επιχείρημα για μια μελλοντική πολιτική και κοινωνική επανάσταση. Στον προηγούμενο κεφάλαιο μιλήσαμε για τα άλλα δύο είδη εξουσίας την πατρική και δεσποτική. Τώρα θα μιλήσουμε για την πολιτική εξουσία και θα δούμε τις διαφορές που έχει σε σχέση με τις άλλες. Ο φιλόσοφος στην προσπάθεια του να εξηγήσει τον λόγο της γένεσης και τον σκοπό της πολιτικής εξουσίας την συνέδεσε με την θεωρία της ιδιοκτησίας, δηλαδή την συνέδεσε άρρηκτα σ ένα οικονομικό θεμέλιο. Η πολιτική κοινωνία δημιουργείται για την προστασία της ιδιοκτησίας των υπηκόων. Ας δούμε τώρα ορισμένα πράγματα όσον αφορά την πολιτική εξουσία. Η πολιτική εξουσία λοιπόν δεν είναι τίποτα άλλο παρά η εξουσία που διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι στη φυσική κατάσταση κατά την οποία αυτοκυβερνώνται και ερμηνεύουν το φυσικό νόμο με βάση τον Λόγο και επιβάλλουν ανάλογες ποινές. Σύμφωνα με τον Locke οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τη φυσική κατάσταση και αποφασίζουν να συμπήξουν την πολιτική κοινωνία. Η εξουσία που έχει το κάθε μέλος στη φυσική κατάσταση μεταβιβάζεται στην κοινωνία με σκοπό τη διαφύλαξη της ελευθερίας και της ιδιοκτησίας των υπηκόων. Κι αυτό συμβαίνει για πολλούς λόγους. Καταρχήν στη φυσική κατάσταση επικρατεί η βία και η ανασφάλεια και τα δικαιώματα των ατόμων που ναι ίσα και ελεύθερα μεταξύ τους, απειλούνται λόγω της απληστίας και της πλεονεξίας κάποιων που έχουν εγκαταλείψει τον λόγο. Επίσης, το δικαίωμα της ιδιοκτησίας (για την διαφύλαξη του οποίου όπως είπαμε οι άνθρωποι προχωρούν στη σύμπηξη της πολιτικής κοινωνίας), είναι ο κύριος σκοπός για τον οποίο οι άνθρωποι ενώνονται και συγκροτούν την πολιτική κοινωνία και θέτουν τους εαυτούς τους κάτω από την πολιτική εξουσία. Επιπλέον, στην φυσική κατάσταση εκλείπει η αμεροληψία, γιατί εφόσον το κάθε άτομο ξεχωριστά είναι ο ερμηνευτής του νόμου και μπορεί να επιβάλλει ποινές στους παραβάτες ακόμα και την ποινή του θανάτου σε κάποιες περιπτώσεις, είναι πιθανό από θυμό ή επειδή τον αφορά έμμεσα το ζήτημα να ευνοήσει ή να αδικήσει κάποιον. Η αδυναμία επομένως της φυσικής κατάστασης είναι ότι δεν υπάρχει "ένας θεσπισμένος, σταθερός και γνωστός νόμος που να τον δέχονται και να τον αναγνωρίζουν με κοινή συγκατάθεση ως το κριτήριο του ορθού και του εσφαλμένου και ως το κοινό μέτρο με βάση το οποίο θα κρίνονται όλες οι διαμάχες ανάμεσά τους." Και τέλος απουσιάζει η εξουσία που θα μπορούσε να επιβάλλει την εκτέλεση μιας δίκαιης απόφασης. Η μετάβαση από τη φυσική κατάσταση στην πολιτική κοινωνία πραγματοποιείται με τη σύναψη ενός είδους επίσημου συμβολαίου (compact) το οποίο υπογράφεται με την κοινή συγκατάθεση (consent) των ατόμων να παραιτηθούν από την εξουσία που διέθεταν στην φυσική κατάσταση να κρίνουν και να τιμωρούν και να αφήσουν αυτές τις αρμοδιότητες στην πολιτικά οργανωμένη κοινωνία 41. Ας δούμε το σχετικό απόσπασμα απ την Δεύτερη Πραγματεία: "Οπουδήποτε συνεπώς ένας οποιοσδήποτε αριθμός ανθρώπων ενώνονται μ αυτόν τον τρόπο σε μια κοινωνία, έτσι που ο καθένας να εγκαταλείπει την εκτελεστική εξουσία του νόμου της φύσης και να την παραχωρεί στην κοινότητα, εκεί και μόνο εκεί υπάρχει μια πολιτική κοινωνία. Εξάλλου, επειδή καμιά πολιτική κοινωνία δε μπορεί να υπάρξει, ούτε να επιβιώσει, χωρίς να διαθέτει την εξουσία να περιφρουρεί την ιδιοκτησία και προς το σκοπό αυτό να τιμωρεί τα αδικήματα όλων όσων ανήκουν σ αυτή την κοινωνία, πολιτική κοινωνία υπάρχει εκεί και μόνον εκεί όπου το καθένα 41 Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, από τον Machiavelli στον Marx, Εκδ.: University Studio Press 2009, σελ.189 23

από τα μέλη έχει απεμπολήσει την εξουσία που του δίνει η φύση και την έχει εναποθέσει στα χέρια της κοινότητας 42." Αυτό που προκύπτει για τον Locke απ τη σύναψη του συμβολαίου είναι η πολιτική κοινωνία και η θέσπιση του κράτους στην οποία εναπόκειται οι αποφάσεις και οι ανάλογες ποινές για τις διάφορες παραβάσεις. Μετά την αμοιβαία συγκατάθεσή τους, οι άνθρωποι αποφασίζουν από κοινού και ομόφωνα στη σύμπηξη της πολιτικής κοινωνίας, δημιουργούν επομένως ένα πολιτικό σώμα 43. Δηλαδή το πολιτικό σώμα, το κράτος είναι εντελώς διακριτό από την κυβέρνηση. Η πλειοψηφία είναι αρμόδια να καθορίσει και την μορφή που θα έχει το πολίτευμα. Αν η εκτελεστική και η νομοθετική εξουσία ασκούνται από ένα άτομο το πολίτευμα είναι μοναρχία. Εάν η πλειοψηφία έχει εναποθέσει την εξουσία στα χέρια εκλεγμένων αντιπροσώπων που εκλέγει σε καθορισμένα χρονικά διαστήματα το πολίτευμα ονομάζεται δημοκρατία, ενώ αν την εξουσία κατέχουν κάποιοι ολιγάρχες, ευγενικής καταγωγής και οι διάδοχοί τους έχουμε ολιγαρχία. Αυτό που διαφοροποιεί τα πολιτεύματα μεταξύ τους είναι ο φορέας της νομοθετικής εξουσίας. Ο Locke υποστηρίζει πως μόλις οι άνθρωποι αντιλήφθηκαν ότι δεν είναι ιδιαίτερα ασφαλής η ιδιοκτησία που κατείχαν σε ολιγαρχικά καθεστώτα άρχισαν να οργανώνουν την πολιτική κοινωνία σε δημοκρατικού τύπου πολιτεύματα όπου η νομοθετική εξουσία ασκείται από εκλεγμένους αντιπροσώπους στα κοινοβούλια. Ο Locke εναντιώνεται στη μοναρχία με το επιχείρημα ότι δε μπορεί να διασφαλίσει το δημόσιο συμφέρον που είναι η διαφύλαξη της ζωής και της ιδιοκτησίας των μελών της πολιτικής κοινωνίας και η αποφυγή των δυσχερειών που υπάρχουν στη φυσική κατάσταση. Ο σκοπός αυτός επιτυγχάνεται όταν υπάρχει ένας κοινός επίγειος δικαστής στον οποίο οι πάντες μπορούν να απευθυνθούν για να απονεμηθεί δικαιοσύνη, μέσω θεσπισμένων νόμων. Επειδή όμως η νομοθετική και η εκτελεστική εξουσία είναι συγκεντρωμένη στο πρόσωπο ενός απόλυτου μονάρχη δεν υπάρχει κάποιος δικαστής κοινά αποδεκτός από τον οποίο να προσδοκούν ανακούφιση. Έτσι στην περίπτωση της απόλυτης μοναρχίας, επειδή οι άνθρωποι είναι εκτεθειμένοι στην αβυσσαλέα βούληση του ηγεμόνα και δεν μπορούν να προσφύγουν στον νόμο για να διασφαλίσουν τα δικαιώματα τους ζουν ακόμα στην φυσική κατάσταση πραγματικά. Αν προβάλλουν κάποια αντίσταση στην βία του απόλυτου μονάρχη που έχει εξελιχθεί σε τύραννο θα κατηγορηθούν για ανταρσία. Ας δούμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα: "στη μοναρχία στερείται την ελευθερία να κρίνει και να προασπίσει το δίκιο του, και έτσι μένει εκτεθειμένος στην αθλιότητα και τις δυσχέρειες όσες φοβάται ο άνθρωπος από κάποιον που, όντας στην ασύδοτη φυσική κατάσταση είναι ωστόσο διεφθαρμένος από την κολακεία και οπλισμένος με εξουσία 44 ". 42 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, παρ.:89,87 43 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα: Την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μτφ.: Π. Κιτρομηλίδης, Εκδ.: Γνώση, Αθήνα 1990, σελ.150, παρ.:89 44 John Locke, Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμιο με θέμα: Την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, μτφ.: Π. Κιτρομηλίδης, Εκδ.: Γνώση, Αθήνα 1990, σελ.153, παρ.:91 24

Ο Locke περιγράφει όλα τα μειονεκτήματα της απόλυτης μοναρχίας και καταφέρεται με σφοδρότητα εναντίον της προασπίζοντας τα συμφέροντα της νεοανερχόμενης αστικής τάξης της εποχής του, την οποία υποστήριξε με τις ριζοσπαστικές ιδέες του. Μια δημοκρατική τύπου κυβέρνηση είναι κατάλληλη σύμφωνα με τον Locke να υπερασπιστεί τα δικαιώματα της αστικής τάξης με τις αποφάσεις να λαμβάνονται από αντιπροσώπους αιρετούς απ τον λαό. Η δημοκρατική αυτή διακυβέρνηση έχει την πηγή της στη σύναψη του κοινωνικού συμβολαίου ανάμεσα σε εξουσιάζοντες και εξουσιαζόμενους. O Locke, υποστηρίζει πως οι άνθρωποι για να έχουν δικαίωμα συμμετοχής, είναι απαραίτητο να είναι κάτοχοι ιδιοκτησίας. Υπάρχουν φορές που ο Locke χρησιμοποιεί τον όρο ιδιοκτησία όχι με την έννοια της ελευθερίας και της ζωής των ανθρώπων, αλλά με τη στενή σημασία, ως κατοχή ιδιοκτησίας 45. Για να είναι κάποιος πλήρες μέλος μιας πολιτικής κοινωνίας και να συμμετέχει ενεργά πρέπει να κατέχει τίτλους ιδιοκτησίας. Μόνον οι κάτοχοι ιδιοκτησίας μπορούν να ασκούν εξουσία. Αυτή η άποψη του Locke δείχνει ότι σε μια πολιτική κοινωνία θεμέλιος λίθος είναι η οικονομία και οι φορείς ιδιοκτησίας, πρωταγωνιστές στην άσκηση εξουσίας. Ο μόνος τρόπος όμως για να είναι έγκυρο το κοινωνικό συμβόλαιο είναι να έχει γίνει με την συναίνεση των πολιτών. Η έννοια της συγκατάθεσης αποτελεί τον θεμέλιο λίθο για την σύμπηξη των πολιτικών κοινωνιών. Καμία πολιτική κοινωνία με εξαίρεση την περίπτωση της κατάκτησης, δε μπορεί να οικοδομηθεί σε στέρεες βάσεις αν δεν στηρίζεται στην ρητή συγκατάθεση και αμοιβαία συναίνεση των ανθρώπων να εκχωρήσουν τα δικαιώματα που είχαν στην φυσική κατάσταση να κρίνουν και να επιβάλλουν ποινές, στην οργανωμένη πολιτική κοινωνία και στις αποφάσεις της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας. Η έννοια της συγκατάθεσης αποτελεί μεγάλης σπουδαιότητας όρο της πολιτικής θεωρίας του φιλοσόφου, γιατί περιγράφει την μετάβαση απ την φυσική κατάσταση στην πολιτική χωρίς όμως να χαθεί η ελευθερία του ανθρώπου ένας άλλος σπουδαίος όρος για τον Locke. Στη συνέχεια ο φιλόσοφος θα κάνει διάκριση ανάμεσα στη ρητή και την σιωπηρή συγκατάθεση. Η ρητή συγκατάθεση όπως είδαμε είναι αυτή που καθιστά κάθε άτομο πλήρες και ενεργό μέλος μιας κοινωνίας. Η σιωπηρή συγκατάθεση αφορά την υποχρέωση κάθε ατόμου που ζει σε μια άλλη πολιτική κοινωνία και απολαμβάνει κάποια προνόμια σ αυτή π.χ. εργάζεται, έχει κάποια ιδιοκτησία να σέβεται τους νόμους που υπάρχουν σ αυτή την κοινωνία. Η σιωπηρή συγκατάθεση βαραίνει επομένως όποιον βρίσκεται μέσα στα όρια μιας πολιτικής συγκροτημένης κοινωνίας, χωρίς όμως να συνεπάγεται και την πλήρη πολιτική συμμετοχή 46. Αν όμως για κάποιο λόγο αυτή η περιουσία απολεσθεί μπορεί να προχωρήσει σε κάποια άλλη κοινωνία και να γίνει πλήρες μέλος της. Η συγκατάθεση των πολιτών όμως δε τελειώνει στη σύναψη του κοινωνικού συμβολαίου και τη δημιουργία της πολιτικής κοινωνίας, αλλά απαιτείται και σ άλλες ενέργειες της πολιτικής εξουσίας όπως στην περίπτωση της φορολογίας. Ο φιλόσοφος σε καμία περίπτωση δεν υπερασπίζεται την άποψη ότι η κυβέρνηση πρέπει να δέχεται διαρκώς κριτική από τα μέλη της πολιτικής κοινωνίας με την απειλή της απόσυρσης της συγκατάθεσης τους, γιατί αν συμβεί κάτι τέτοιο θα 45 Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, από τον Machiavelli στον Marx, Εκδ.: University Studio Press 2009, σελ.190 46 Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, από τον Machiavelli στον Marx, Εκδ.: University Studio Press 2009, σελ.192 25