Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ. ñ Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΝΟΡΑ ñ ΤΑ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΑ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΝΟΡΑ ñ ΤΑ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΑ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

ª π ƒ À π π π Θέλω να πα στην ξενιτιά Ξενιτεµένο µου πουλί Ã π Να γνωρίσουν οι µαθητές δ ο τραγο δια της λαϊκής µας παράδοσης και να απολα σουν το λιτ και περιεκτικ λ γο τους. Να επεκτείνουν τις γνώσεις τους πάνω στα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα των δηµοτικών τραγουδιών του καθηµερινο βίου. Να νιώσουν αισθήµατα συµπάθειας για τους ανθρώπους που ξενιτε ονται απ τη χώρα τους σε αναζήτηση καλ τερης τ χης, καλλιεργώντας έτσι την κοινωνική τους συνείδηση. ª π ƒ Αποδηµία µετανάστευση: αίτια οικονοµικά, πολιτικά κ.λπ. Χωρισµ ς απ τα οικεία πρ σωπα. Κοινωνικές συνέπειες Ζωή του ξενιτεµένου, ζωή αυτο που µένει πίσω. Προσωπικά βιώµατα και συναισθήµατα π π ƒ ª À π ƒ π ƒ π π Τα δηµοτικά τραγο δια της ξενιτιάς απηχο ν καταστάσεις απ τη ζωή των απλών ανθρώπων που φε γουν απ την πατρίδα τους για να βρουν καλ τερη τ χη σε µια άλλη, ισχυρ τερη οικονοµικά χώρα. Εδώ πρέπει να επισηµανθεί τι η εµπειρία του ξενιτεµένου µετανάστη δεν αφορά τ σο τα σηµερινά ελλην πουλα, αφο δεν υπάρχει πια στη χώρα µας µεταναστευτικ ρε µα. Αντίθετα, τα τελευταία χρ νια παρατηρείται έντονο ρε µα εισ δου άλλων, Βαλκάνιων κυρίως µεταναστών, στη χώρα µας. Ωστ σο, αυτή η κοινωνική µορφή ζωής, δηλαδή ο ξενιτεµ ς, υπήρξε µακρ χρονη ελληνική εµπειρία, της οποίας τα οικονοµικά και κοινωνικά αποτελέσµατα υπήρξαν θετικά για τη χώρα µας. Με αφορµή λοιπ ν τη διδασκαλία των δηµοτικών τραγουδιών και των παράλληλων κειµένων, είναι καλ να προσπαθήσει ο διδάσκων να καλλιεργήσει στους µαθητές αισθήµατα καταν ησης και συµπάθειας για τους εργαζ µενους στη χώρα µας µετανάστες και να απαλείψει τυχ ν προκαταλήψεις και ξενοφοβίες, οι οποίες δεν έχουν θέση σε µια χώρα που ανέδειξε την αγάπη για τον ξένο σε ψιστη ηθική υποχρέωση (Ξένιος ίας). Τα τραγο δια της ξενιτιάς φανερώνουν τα αισθήµατα αγάπης που συνδέουν τον ξενιτεµένο µε την οικογένεια και την πατρίδα του. Εκφράζουν τ σο τη νοσταλγία αυτο που έφυγε σο και την πίκρα αυτο που έµεινε. Τα ανθολογηµένα τραγο δια παρουσιάζουν αυτές τις δ ο εκδοχές του π νου που προκαλεί ο ξενιτεµ ς του αγαπηµένου προσώπου. [88]

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ Στο πρώτο τραγο δι διακρίνονται δ ο νοηµατικές εν τητες. Στην πρώτη (στίχοι 1-8), ο ξενιτεµένος αφηγείται πώς η ξενιτιά τον πλάνεψε µε τις χάρες της και τον κράτησε τριάντα χρ νια κοντά της, και ο ίδιος, αδ ναµος να αντισταθεί στη δ να- µή της, την παρακαλεί να µην του προκαλέσει αρρώστια. Η περιγραφή των αναγκών που έχει ο άρρωστος προβάλλει έµµεσα το γεγον ς τι ως ξένος στερήθηκε τη στοργή, την αγάπη και τη φροντίδα µακριά απ την πατρίδα του. Στη δε τερη εν τητα το ποιητικ υποκείµενο είναι ένας ανεξάρτητος αφηγητής ο οποίος περιγράφει το δράµα του άρρωστου ξενιτεµένου και την κορ φωση της νοσταλγίας του τελευταίου η νοσταλγία εκφράζεται µέσα απ την επιθυµία του για το νερ και τους καρπο ς της πατρικής γης (µήλα και σταφ λια). Ίσως πιστε ει τι αυτά θα είχαν τη δ ναµη να τον κρατήσουν στη ζωή. Να επισηµανθεί στους µαθητές τι το νερ και τα φρο τα λειτουργο ν ως το µέρος αντί του λου, δρουν δηλαδή ως σ µβολα της πατρικής γης, της οικογενειακής εστίας και των αγαπηµένων προσώπων που έχει ουσιαστικά ανάγκη ο άρρωστος ξενιτεµένος. Αξίζει να σχολιαστεί επίσης η αντίδραση της γης στον αναστεναγµ του ετοιµοθάνατου ξενιτεµένου (µπορεί και να συνδεθεί µε τον ανάλογο στίχο απ το ακριτικ «ο ιγενής ψυχοµαχεί κι η γη τ νε τροµάσει») και να τονιστεί η αµεσ τητα και η ζωντάνια που επιτυγχάνεται µε τη διατ πωση απ τον ίδιο τον ξενιτεµένο της τελευταίας του επιθυµίας. Στο δε τερο τραγο δι παρουσιάζεται η γυναικεία µορφή που µένει πίσω και βιώνει τα αισθήµατα θλίψης και στέρησης που της προκαλεί ο ξενιτεµ ς του αγαπηµένου προσώπου. Ο διάλογος µε τους µαθητές µπορεί να στραφεί, αρχικά, γ ρω απ την ταυτ τητα του ποιητικο υποκειµένου. Είναι η µητέρα ή η σ ζυγος που µιλά; Η εικ να των γυναικών που ταχταρίζουν τα νεογέννητα (στίχοι 11-12) µπορεί να σηµαίνει τι το πρ σωπο που µιλά είναι µια νι παντρη γυναίκα της οποίας ο άντρας ξενιτε τηκε προτο αποκτήσουν παιδιά. Σε µια παραλλαγή εξάλλου του τραγουδιο η ταυτ τητα της γυναίκας δηλώνεται καθαρά στους πρώτους στίχους: Τριώ µερώνε νι νυφη κι άντρας της πάει στα ξένα. ώδεκα χρ νους έκαµε στης ξενιτιάς τα µέρη κι η δ λια µοιριολ γαε, πικρά µοιριολογάει «Τι να σου στείλω, ξένε µου, τι να σου προβοδήσω;» Το τραγο δι αναπτ σσεται σε δ ο στροφικές εν τητες µε σχετικά ανεξάρτητο περιεχ µενο. Στην πρώτη (στίχοι 1-8) η γυναίκα εκφράζει την αδυναµία της να προσφέρει δείγµατα αγάπης προς τον αγαπηµένο της, γιατί η απ σταση απ τη µια και η µεγάλη της θλίψη απ την άλλη εµποδίζουν την επικοινωνία. Η εν τητα δοµείται πάνω στα σχήµατα της αντίθεσης (θέση: «να στείλω» / άρση: «σέπεται» κ.λπ.) και της επανάληψης («να στείλω», «αν στείλω» κ.λπ.), που αποτελο ν τυπικά γνωρίσµατα των δηµοτικών τραγουδιών. Στη δε τερη στροφική εν τητα (στίχοι 9-14) περιγράφεται η συναισθηµατική κατάσταση της γυναίκας που µένει πίσω και στερείται λες τις απλές χαρές της ζωής που η παρουσία του άντρα της θα της πρ - [89]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ σφερε. Ο βουβ ς και κρατηµένος στο εσωτερικ του σπιτιο π νος δίνει µια τραγική διάσταση στο κοινωνικ πρ βληµα της αποδηµίας. Ένα βασικ χαρακτηριστικ των δηµοτικών τραγουδιών είναι η εκφραστική λιτ τητα. Είναι σκ πιµο να επισηµανθεί τι στα εξεταζ µενα τραγο δια η λιτ τητα προκ πτει απ την απουσία πολλών σχηµάτων λ γου ή επιθέτων, απ την κυριαρχία των ρηµατικών τ πων κ.λπ. Να σχολιαστεί επίσης η εναλλαγή πρωτοπρ σωπηςτριτοπρ σωπης αφήγησης στο πρώτο τραγο δι και η χρήση των άστοχων ερωτη- µάτων στο δε τερο ως στοιχείων που δίνουν ζωντάνια, αµεσ τητα και γοργο ς ρυθµο ς στην αφήγηση. ƒ π ª ωδεκανησιακ τραγο δι: «Τζιβαέρι» Η ξενιτιά το χαίρεται, τζιβαέρι µου, το µοσχολο λουδ µου, εγώ ήµουνα που το στειλα, τζιβαέρι µου, µε θέληµα δικ µου. Σιγανά πατώ στη γη, σιγανά και ταπεινά. Ανάθεµά σε ξενιτιά, τζιβαέρι µου, και συ και το καλ σου που πήρες το παιδάκι µου, τζιβαέρι µου, και το κανες δικ σου. Σιγανά πατώ στη γη, σιγανά και ταπεινά. π ª π ƒ ƒ π 1. Mια διαθεµατική προσέγγιση των δ ο τραγουδιών της ξενιτιάς θα µπορο σε να εστιαστεί στα θέµατα της φιλοξενίας και του ξένου, πως µας είναι γνωστά απ την αρχαι τητα. Σ µφωνα µε τη µυθολογία ο ίας είναι ο προστάτης της φιλοξενίας. Στην Oδ σσεια παρατηρο µε το θεσµ και το τυπικ της φιλοξενίας (Ιθάκη, χώρα των Φαιάκων, νησί της Καλυψώς), τη νοσταλγία του ξενιτεµένου Οδυσσέα (ραψωδία ε), καθώς και την πλανε τρα δ ναµη της ξενιτιάς (Χώρα των Λωτοφάγων, Κίρκη, Σειρήνες). 2. Αφιερώστε ένα µέρος της διδακτικής ώρας για να ακο σετε γνωστά λαϊκά τραγο δια µε θέµα τους καηµο ς και τα προβλήµατα της ξενιτιάς, π.χ. τραγο δια του Στέλιου Καζαντζίδη, του Γιώργου Νταλάρα κ.ά. «Θέλω να πα στην ξενιτιά», Το δηµοτικ τραγο δι της ξενιτιάς, επιµέλεια G. Saunier, Ερµής 1990, σ. 69. «Ξενιτεµένο µου πουλί», Νικολάου Γ. Πολίτη, ηµοτικά τραγο δια,γράµµατα 1991, σ. 238. [90]

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ª ƒ Ã Ο Κάσπαρ Χάουζερ στην έρηµη χώρα Ã π Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα αντιπροσωπευτικ δείγµα της µεταπολεµικής πεζογραφίας. Να προβληµατιστο ν για το θέµα της εγκατάστασης οικονοµικών µεταναστών και να παρακολουθήσουν ορισµένα κοινωνικά τους βιώµατα. ª π ƒ Μετανάστευση Αποξένωση απ την πατρίδα Απώλεια ταυτ τητας E π π P M H N E Y T I K H P O E I H Το επιλεγµένο απ σπασµα συνιστά ένα αντιπροσωπευτικ δείγµα της ρεαλιστικής γραφής του ηµήτρη Χατζή, η οποία έχει ως επίκεντρ της την παρατήρηση του κοινωνικο περιβάλλοντος. Ο συγγραφέας αναπαριστά πειστικά το λ γο εν ς λαϊκο προσώπου που, ως µετανάστης στη Γερµανία, διαπιστώνει την απώλεια της προσωπικής αλλά και της εθνικής του ταυτ τητας. Τ σο ο Κώστας σο και τα περισσ τερα πρ σωπα του βιβλίου, είναι απλοϊκά κι αµ ρφωτα χωριατ παιδα µετανάστες στη Γερµανία, τα οποία αισθάνονται σταδιακά τι χάνουν την προσωπική εθνική τους ταυτ τητα. Στο δε τερο κεφάλαιο του µυθιστορήµατος Tο διπλ βιβλίο ο Χατζής αναπτ σσει το θέµα του ελληνικο παρελθ ντος του Κώστα. Καταγ ταν απ ένα αποµονωµένο χωρι του νοµο Μαγνησίας, τη Σο ρπη. εν έµαθε γράµµατα και πριν φ γει µετανάστης στη Γερµανία, εργαζ ταν σ ένα µικρ εργαστήριο ξυλείας στο Β λο. Οι γονείς του πέθαναν και η µοναδική αδερφή του παντρε τηκε κι έφυγε απ το πατρικ τους σπίτι. Στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου, ο Κώστας, έχοντας χάσει τους δεσµο ς µε τις ελληνικές καταβολές του, αδυνατεί να προσαρµοστεί στον καινο ριο κ σµο. Η φυλετική πανσπερµία, τα µεγάλα πληθυσµιακά µεγέθη και οι ανεξιχνίαστοι για τον ίδιο µηχανισµοί αυτο του κ σµου µεταδίδουν στον Κώστα την αίσθηση τι η ταπεινή του παρξη εξισώνεται µε τις διαστάσεις εν ς µικροβίου και τον οδηγο ν στη συναισθηµατική ανάγκη να συντάξει ο ίδιος το πικρ χολο και αυτοσαρκαστικ επίγραµµα της επιτ µβιας στήλης του. Πίσω απ το επιλεγµένο απ σπασµα, το οποίο επικεντρώνεται στο αίσθηµα της αποξένωσης του Έλληνα µετανάστη, µπορεί να ανιχνευτεί ο στ χος ολ κληρου του ιπλο βιβλίου. Ο στ χος, δηλαδή, να εκφραστεί ο καηµ ς του ρωµαίικου και η αίσθηση τι οι δ ο µεταπολεµικές γενιές διαψε στηκαν και ηττήθηκαν: τ σο η πρώτη γενιά, η γενιά του πατέρα του Κώστα, που θυσιάστηκε µε την ατελέσφορη ελπίδα εν ς καλ τερου και δικαι τερου κ σµου, σο και η δε τερη γενιά, η γενιά [91]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ του Κώστα, που έχασε την ταυτ τητά της, αναγκασµένη απ τις περιστάσεις να αναζητήσει µια καινο ρια πατρίδα. Εντέλει ο τε αυτή την πατρίδα βρήκε ο τε στην παλιά µπ ρεσε ποτέ ουσιαστικά να επιστρέψει. Με αφορµή αυτ το κείµενο οι µαθητές είναι καλ να συνειδητοποιήσουν τις µεταβολές που συντελέστηκαν στον κοινωνικ χώρο της πατρίδας µας: µια χώρα, οι κάτοικοι της οποίας πριν απ µερικές δεκαετίες µετανάστευαν λ γω οικονοµικών προβληµάτων, γίνεται τα τελευταία χρ νια κέντρο υποδοχής οικονοµικών µεταναστών απ άλλες, φτωχ τερες, χώρες. ƒ π ª 1. Θανάσης Βαλτιν ς, Στοιχεία για τη δεκαετία του 60, Στιγµή 1989, σ. 44. 4 Απριλίου [1961]. Άνω των 50.000 Ελλήνων εργατών πιστε εται τι θα απασχοληθο ν εις τας γερµανικάς βιοµηχανίας εντ ς του τρέχοντος έτους. Ήδη υπεγράφη εις την Β ννην η πρώτη ελληνογερµανική σ µβασις, δι ης προβλέπεται η δυνατ της των επιθυµο ντων προς µετάβασιν και εργασίαν εις υτικήν Γερ- µανίαν και καθορίζονται οι ροι και τα κριτήρια της επιλογής το των. Η ως άνω σ µβασις, την οποίαν απ ελληνικής πλευράς υπέγραψαν ο διπλωµατικ ς υπάλληλος κ ριος Τετενές, ο εκπρ σωπος του Υπουργείου Εργασίας κ ριος Μαλατέστας και εις υπάλληλος της υπηρεσίας µεταναστε σεως του Υπουργείου Εσωτερικών, ορίζει µεταξ των άλλων τι αι δαπάναι µεταβάσεως θα βαρ νουν την γερµανικήν κυβέρνησιν και τους Γερµανο ς εργοδ τας. Ακ µη καθορίζει τον τ πον τής µεταξ εργατών και εργοδ του υπογραφησοµένης συλλογικής συµβάσεως καθώς και το θέµα των εξ δων της επιστροφής. 2. Μαν λης Πρατικάκης, «Πάτµιοι εργάτες στο Μπέρκλεϊ», Το σώµα της γραφής (1982). Ποιήµατα, τ µ. 1, Ρ πτρον 1991, σ. 170. Καταγκ µαστε εκ της νήσου Πάτµου που οµοιάζει µακριν ν άστρον της θαλάσσης στο µυαλ µας. Κι ήρθαµε ως εδώ, πεινασµένοι λοτ µοι διατηρώντας σα ίχνη ιταγκένιας επιτρέπει το αδηφάγο και φρικώδες Μπέρκλεϊ À ª ƒ ø ª π ƒ ø π 1. Το κεφάλαιο απ που προέρχεται το απ σπασµα έχει τον τίτλο «Ο Κάσπαρ Χάουζερ στην έρηµη χώρα». πως εξηγεί ο συγγραφέας, «ο Κάσπαρ Χάουζερ ήταν ένα παιδί που βρέθηκε στη Γερµανία, µέσα στο δάσος. Βρέθηκε δεν ήρθε. Και µεγαλωµένο πια, παλικάρι, δεν ήξερε να µιλήσει καθ λου καµιάν ανθρώπινη γλώσσα. χι πως ήταν βουβ να µιλήσει δεν ήξερε. Φαιν τανε δηλαδή πως είχε ζήσει χωρίς τους ανθρώπους, µακριά τους δεν είχε µιλήσει µε τους ανθρώπους, δεν τους ήξερε. Κανένας δεν έµαθε πώς έζησε τ σα χρ νια, πο [92]

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ κρυβ ταν, πώς δεν βρήκε ποτέ τους ανθρώπους» (σ. 87). Σ µφωνα µε το απ σπασµα που διαβάσατε, ποια κοινά στοιχεία υπάρχουν ανάµεσα στον Κώστα και στον Κάσπαρ Χάουζερ; 2. Υπάρχουν στοιχεία σε σα λέει ο Κώστας για την κοινωνική πραγµατικ τητα, έτσι πως τη βιώνει στη Γερµανία, που µπορείτε να τα συσχετίσετε µε τις πρ σφατες συζητήσεις για την «παγκοσµιοποίηση», δηλαδή την ιδέα εν ς ενοποιη- µένου κ σµου που, µέσω των οικονοµικών, τεχνολογικών και πολιτιστικών εξελίξεων και αλλαγών, θα υπερβαίνει τα σ νορα των κρατών; 3. Ποια στοιχεία απ το απ σπασµα που διαβάσατε µπορείτε να τα συσχετίσετε µε τον προσδιορισµ «έρηµη χώρα», που ο συγγραφέας χρησιµοποιεί στον τίτλο του κεφαλαίου; 4. ιαβάστε προσεκτικά το απ σπασµα απ το βιβλίο του Βαλτινο και το ποίηµα του Πρατικάκη. Το απ σπασµα του Βαλτινο (υποτίθεται τι) είναι ένα ρεπορτάζ εφηµερίδας, δηµοσιευµένο στις 4 Απριλίου 1961, που δίνονται πληροφορίες για το µεταναστευτικ ρε µα των Ελλήνων προς τις γερµανικές βιοµηχανίες. Πώς συσχετίζονται τα δ ο αυτά κείµενα µε το απ σπασµα του Χατζή; µ π µ π ƒ º π Η λέξη, τχ. 144, 1998 (µε κείµενα των Μ. ο κα, Χρ. Μηλιώνη, Αγγ. Καστρινάκη κ.ά.). Καραποστ λης Βασίλης, Η αδιαχώρητη κοινωνία Ένας διάλογος της κοινωνιολογίας µε τη λογοτεχνία, Πολ τυπο 1985. Μηλιώνης Χριστ φορος, «. Χατζής, Το διπλ βιβλίο», Με το νήµα της Αριάδνης, Σοκ λης 1991, σ. 91-102. Παγαν ς Γιώργος, «ηµήτρης Χατζής», Η µεταπολεµική πεζογραφία, τ µ. 8, Σοκ λης 1988, σ. 172-205. Ραυτ πουλος ηµήτρης, «Η µικρή µας π λη των ιδεών και το νεοελληνικ µάθηµα του ηµήτρη Χατζή», Κρίσιµη λογοτεχνία, Καστανιώτης 1986. Χαραλαµπίδου Νάντια, «Αφηγηµατική τεχνική και ιδεολογία: Οι λογοτεχνικές προσδοκίες της αριστεράς (1945-1955) και η περίπτωση του ηµήτρη Χατζή», Σπείρα, τχ. 2, 1991, σ. 112-145. Hokwerda Hero, «Το ιπλ βιβλίο του. Χατζή και η Ελλάδα», Φιλ λογος, τχ. 34, 1983, σ. 276-298. ηµήτρης Χατζής (1913-1981), «Ο Κάσπαρ Χάουζερ στην έρηµη χώρα», Το διπλ βιβλίο,το Ροδακι 1999, σ. 61-63. [93]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ π µ Η επιστροφή του Αντρέα Ã π Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα αντιπροσωπευτικ δείγµα γραφής του Ηλία Βενέζη, εν ς σηµαντικο πεζογράφου, ο οποίος αντλεί τα θέµατά του κυρίως απ την περιοχή του µικρασιατικο ελληνισµο και τις συνέπειες της καταστροφής του 1922. Να ενδιαφερθο ν για την ιστορική πραγµατικ τητα η οποία διαφαίνεται µέσα απ το «παραµ θι» που αφηγείται ο Αντρέας στη µητέρα του αδικοχαµένου φίλου του. Να προβληµατιστο ν για το διαχρονικ ζήτηµα των προσφ γων και των «αγνοουµένων». ª π ƒ H οδυνηρή εµπειρία της αιχµαλωσίας H αγωνία για την τ χη των αγνοουµένων O π νος της µάνας Tο δράµα του «επιζώντος» π π ƒ ª À π ƒ π ƒ π π Η καταστροφή της Σµ ρνης, µε την οποία έκλεισε τον Α γουστο του 1922 ένα µεγάλο κεφάλαιο της νε τερης ιστορίας, είχε τραγικές συνέπειες για τον ελληνισµ της Μικράς Ασίας. Γ ρω στο 1.500.000 πρ σφυγες διέφυγαν µε κάθε µέσο στον ελλαδικ χώρο, ενώ χιλιάδες ήταν οι αιχµάλωτοι στο εσωτερικ της Ανατολίας και αµέτρητα τα αθώα θ µατα µεταξ των αµάχων. Οι πρ σφυγες έφεραν αρχικά τεράστια αναστάτωση στο εσωτερικ της χώρας, αργ τερα µως αναδείχτηκαν σε δηµιουργικ παράγοντα για την ελληνική οικονοµία και κοινωνία. Με την εγκατάστασή τους σε αραιοκατοικηµένες περιοχές συνέβαλαν στην ενίσχυση της εθνικής συνοχής, ενώ µε την εργατικ τητα και τη θέλησή τους για πρ οδο βοήθησαν στην εξέλιξη της γεωργίας και στην ανάπτυξη της βιοµηχανίας. Παράλληλα η Μικρασιατική καταστροφή αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για πολλά και αξι λογα λογοτεχνικά έργα. Η γενιά του τριάντα, µε σηµαντικ τερους εκπροσώπους το Στράτη Μυριβήλη, το Στρατή ο κα και τον Ηλία Βενέζη, και µεταπολεµικοί συγγραφείς, πως η ιδώ Σωτηρίου, συνέτειναν στην ευαισθητοποίηση του αναγνωστικο κοινο απέναντι στην εθνική αυτή δοκιµασία, προσφέροντάς του ταυτ χρονα αισθητική απ λαυση. Η Ιστορία εν ς αιχµαλώτου του ο κα (1929), η Παναγιά η Γοργ να του Μυριβήλη (1949), η τριλογία του Βενέζη Το νο µερο 31328 (1931), Γαλήνη (1939) και Αιολική γη (1943) µαζί µε τα Ματωµένα χώµατα της Σωτηρίου (1962) είναι τα γνωστ τερα και τα πιο αξι λογα λογοτεχνικά έργα αυτής της θεµατικής. Παράλληλα έχουν εκδοθεί και αφηγήσεις ή µαρτυρίες προσώπων, που [94]

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ µπορο ν να λειτουργήσουν επίσης ως λογοτεχνήµατα. Eδώ µπορεί να αναφερθεί το έργο O Kοιν ς λ γος, στο οποίο συγκεντρώνονται τέτοιου είδους µαρτυρίες (επιµέλεια Έλλη Παπαδηµητρίου, Μαρία Στασινοπο λου, Ερµής 2003). Στο µυθιστ ρηµα Γαλήνη παρακολουθο µε την προσπάθεια των προσφ γων να ριζώσουν σ ένα µέρος άγονο, που δε µοιάζει καθ λου µε το δικ τους ήµερο και πράσινο τ πο, και να αρχίσουν µια νέα ζωή γυναίκα και η κ ρη του, ο Αντρέας, η θεία Μαρία, ο Γλάρος, ένας τ πος εργατικο ανθρώπου του λαο, δίνονται µε ευαισθησία απ τον συγγραφέα και συνθέτουν την ανθρωπογεωγραφία του βιβλίου. Το κείµενο που ανθολογήθηκε έχει επιλεγεί επειδή ο Αντρέας, κ ριο πρ σωπο αυτο του αποσπάσµατος, και ο χαµένος του φίλος Άγγελος είναι δ ο πρ σωπα κοντά στην ηλικία των µαθητών. Είναι δ ο νέοι που γνώρισαν τον π λεµο και την αιχµαλωσία ενώ ακ µη φοιτο σαν στο Γυµνάσιο. Το κείµενο αυτ έχει σχετική αυτοτέλεια και προσφέρεται για συγκριτική ανάγνωση µε το προηγο µενο βιβλίο του Βενέζη Το νο µερο 31328, το οποίο θα µπορο σε να προταθεί ως θέµα συλλογικής εργασίας στην τάξη. Το απ σπασµα προσφέρεται επίσης για προβληµατισµ και έρευνα πάνω στο θέµα του επιζώντος. Ο Οδυσσέας και ο Τε κρος είναι δ ο ήρωες που προέρχονται απ την επική παράδοση και είναι γνωστοί στους µαθητές: η Οδ σσεια του Οµήρου αλλά και το ποίηµα «Ελένη» του Γιώργου Σεφέρη είναι δ ο παραδείγµατα, τα οποία θα µπορο σαν να χρησιµοποιηθο ν απ τον καθηγητή ως παράλληλα κείµενα πάνω σε αυτ το θεµατικ µοτίβο. Απ τη σ γχρονη ιστορία και λογοτεχνία τα ποιήµατα «Εδώ» απ τη Συνέχεια του Μαν λη Αναγνωστάκη και «Οφειλή» απ τη Μαθητεία του Τίτου Πατρίκιου, κινο νται επίσης στην ίδια θεµατική, κάτω απ άλλες µεν ιστορικές συνθήκες, αλλά αποδίδουν συγγενικά συναισθήµατα. Επίσης, ο καθηγητής µπορεί κατά τη διδασκαλία αυτο του κειµένου να χρησιµοποιήσει στοιχεία απ την τουρκική εισβολή του 1974 στην Κ προ και το δράµα των αγνοουµένων. Η µάνα του Άγγελου µπορεί να παραλληλιστεί µε τις Κ πριες µανάδες των αγνοουµένων και να αναζητηθο ν ιστορικά στοιχεία και φωτογραφικ υλικ απ αυτήν τη σχετικά πρ σφατη σελίδα της ιστορίας του κυπριακο ελληνισµο. Οι µαθητές µπορο ν να διαβάσουν παράλληλα το ποίηµα του Κυριάκου Χαραλαµπίδη «Το µήλο». Εξάλλου έχει ενδιαφέρον να αναπτυχθεί ευρ τερη συζήτηση για τη σηµασία του παραµυθιο στη ζωή των ανθρώπων. Για το θέµα αυτ υπάρχει προτειν µενη δραστηρι τητα στο βιβλίο της Γ Γυµνασίου, η οποία αντιπαραβάλλει το παραµ θι µε την αλήθεια, µε αφορµή το ποίηµα «Στο παιδί µου» του Μ. Αναγνωστάκη. ƒ π ª Κυριάκος Χαραλαµπίδης, «Το µήλο», Θ λος, Ερµής 1989, σ. 12. Παίρνοντας ένα µήλο απ το καλάθι Το µήλο του µαγο λου του παιδιο της Στο νου της έφερε, που τώρα σαπίζει Εκεί στη φυλακή. [95]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ Το καηµένο ήτανε δεν ήτανε εκαεφτά χρονώ, δεν πήρε απολυτήριο εν πήγε στο στρατ, δε σκ τωσε µια µ γα Ευγενικ και ντροπαλ, δειλ, αθώο. Ξανάβαλε το µήλο στο καλάθι Γιατί θυµήθηκε (της φάνηκε πως είδε) Κι άλλες µανάδες σαν κι αυτήν επί τουρκοκρατίας. Για κείνες δε µιλάει κανείς, Αλλά γι αυτήν, για χίλιες, δυο χιλιάδες, ξα σοι ο Θε ς, παράπονο δεν έχει: Και υποµνήµατα κι επίσηµες δηλώσεις Κι επιτροπές και αποστολές ΟΗΕ, Κρατών και κυβερνήσεων, οµάδων και ατ µων Και παρατηρητών, ψηφίσµατα, δεσµε σεις, Συνέδρια, συµπαράσταση, εκθέσεις και ταµεία. λα στην τρίχα, τέλεια οργανωµένα, Μ αρχείο, µ αυτοπεποίθηση, µε ειδικάς αιθο σας Το κράτος σαν µητέρα τα φροντίζει. Αλλά το µήλο, µήλο στο καλάθι. µ π µ π ƒ º π Βίττι Μάριο, Η γενιά του 30, Ερµής 1979, σ. 249-257. ιαβάζω, τχ. 337, 1994 (γράφουν οι Β. Αθανασ πουλος, Α. Θαλάσση, Μ.Γ. Μερακλής κ.ά.). Καραντώνης Αντρέας, Πεζογράφοι και πεζογραφήµατα της γενιάς του 30, Παπαδήµας 1977 2. Στεργι πουλος Κώστας, «Ηλίας Βενέζης», Η µεσοπολεµική πεζογραφία, τ µ. 2, Σοκ λης 1992. Ηλίας Βενέζης (1904-1973), Γαλήνη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2004 38,σ.125-127, 135-139. [96]

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ª ƒ ª ƒ Ã Για τον ρο «µετανάστες» Ã π Να γνωρίσουν οι µαθητές τον πολιτικ ποιητικ προβληµατισµ του Μπρεχτ. Να προβληµατιστο ν τ σο για τις πολιτικές διώξεις σο και για τις δ σκολες συνθήκες ζωής κάθε µετανάστη, αυτοεξ ριστου ή πολιτικο πρ σφυγα, και να κατανοήσουν τη µεγάλη σηµασία της ιδεολογικής συνέπειας στους κοινωνικο ς αγώνες. ª π ƒ Αυτοεξ ριστοι και πολιτικοί πρ σφυγες Πολιτικές διώξεις και αντίσταση στην επιβολή των ισχυρών Η σηµασία της ιδεολογικής συνέπειας και εν τητας στον αγώνα π π ƒ ª À π ƒ π Πρ κειται για ένα καθαρά πολιτικ ποίηµα που, πως διαπιστώνουµε απ το βιογραφικ σηµείωµα του συγγραφέα, πηγάζει απ τα πολ χρονα βίωµατα του πολιτικά διωκ µενου και αυτοεξ ριστου Μπρεχτ. Θα πρέπει εξαρχής να επισηµάνουµε στους µαθητές την αρχική ένσταση του ποιητή σχετικά µε το λαθεµένο χαρακτηρισµ εκείνου και των οµοϊδεατών του, «µετανάστες», την οποία φροντίζει να επεξηγήσει αµέσως στη συνέχεια. σοι χαρακτηρίζονται µετανάστες φε γουν εθελουσίως απ την πατρίδα τους σε αναζήτηση καλ τερης ζωής, ενώ εκείνοι έφυγαν κρυφά απ τη Γερµανία για να αποφ γουν τις σκληρές πολιτικές διώξεις και να γλιτώσουν τη ζωή τους απ τη βία των ναζί. Αντίθετα µε τους οικονοµικο ς και άλλους µετανάστες, που αποµακρ νονται απ την πατρίδα τους σε αναζήτηση καλ τερης τ χης, εκείνοι επιλέγουν να µείνουν κοντά στα γερµανικά σ νορα µε την ελπίδα τι θα νιώθουν περισσ τερο κοντά στην πατρίδα, µετριάζοντας τα βαριά συναισθήµατα της εξορίας και της νοσταλγίας και διατηρώντας την εποικοινωνία µε τον τ πο και τους ανθρώπους τους, µε στ χο την πιο άµεση παρέµβαση στις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις. Επιλέγοντας να µένουν κοντά στα σ νορα παρακολουθο ν τα γεγον τα και παραστέκονται σο µπορο ν στη σκληρή πραγµατικ τητα της πατρίδας τους. Θ µατα αλλά και βουβοί µάρτυρες της ναζιστικής θηριωδίας, οι οποίοι, παρά τις πληγές, την ηθική διάψευση και τη χαµηλή τους αυτοεκτίµηση, έχουν αποφασίσει να αγωνιστο ν µε ιδεολογική συνέπεια και εν τητα στο πλευρ λων σοι µάχονται για την επικράτηση της ανθρωπιάς και της κοινωνικής δικαιοσ νης, εναντίον του βάρβαρου ναζιστικο καθεστώτος που επιβλήθηκε στην πατρίδα τους και επιζητεί να δυναστε σει τον κ σµο. [97]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ ƒ π ª Γιώργος Σεφέρης, «Ο τελευταίος σταθµ ς» [απ σπασµα], Ηµερολ γιο Καταστρώ- µατος Β (1944). Ποιήµατα, Ίκαρος 1981 13,σ.213. À ª ƒ ø ª π ƒ ø π 1. Γιατί η χώρα που δέχτηκε τους πρ σφυγες «σπίτι δε θα ναι, µα εξορία»; 2. Για ποιους λ γους οι πρ σφυγες επιδιώκουν να µένουν σο µπορο ν πιο κοντά στα σ νορα; 3. Συγκρίνετε το αίσθηµα του πολιτικο πρ σφυγα που δίνει ο Μπρεχτ µε την αντίστοιχη κατάσταση που περιγράφει στο ποίηµά του ο Σεφέρης. µ π µ π ƒ º π ιαβάζω, τχ. 211, 1989. Έσσλιν Μάρτιν, Μπρεχτ, η ζωή του και το έργο του, µτφρ. Φώντας Κονδ λης, Θεωρία 1984. Μπένγιαµιν Βάλτερ, οκίµια για τον Μπρεχτ, µτφρ. Νίκος Κολοβ ς, Π λη 1972. Μπρεχτ και Χίτλερ. Μια θεατρική-ιστορική παραβολή, σ νθεση και απ δοση Μάριος Πλωρίτης πάνω σε κείµενα του Μπρεχτ και του Χίτλερ, Θεµέλιο 1984. Μυράτ ηµήτρης, Ο καλ ς άνθρωπος του Άουγκσµπουργκ-Μπέρτολτ Μπρεχτ, Πλειάς 1974. Ντορτ Μπερνάρ, Ανάγνωση του Μπρεχτ, µτφρ. Άννα Φραγκουδάκη, Κέδρος 1975. Σχετικά µε τη λογοτεχνική απ δοση της εµπειρίας της εξορίας µπορείτε να συµβουλευτείτε το ειδικ αφιέρωµα «Κείµενα της εξορίας», του περιοδικο Το έντρο, τχ. 37-38, 1998 (γράφουν οι συγγραφείς Τ. Γκρίτση-Μιλλιέξ, Μ. Πλωρίτης, Π. Ζάννας κ.ά.). Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Για τον ρο µετανάστες», Ποιήµατα, µτφρ. Μάριος Πλωρίτης, Θεµέλιο 1977, σ. 67. Àƒπ à ƒ ª π Γλυκ του κουταλιο à π Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα σ γχρονο ποίηµα του σηµαντικο Κ πριου ποιητή Κ. Χαραλαµπίδη, το οποίο περικλείει µέσα του δυο θέµατα στενά συναρτηµένα µε τη νε τερη ιστορική και κοινωνική δοκιµασία της Κ πρου: το πανάρχαιο θέµα του γυρισµο του ξενιτεµένου σε συνδυασµ µε τα βιωµατικά θέµατα του εκπατρισµο και της στέρησης των ατοµικών δικαιωµάτων, τα οποία εξακολουθο ν να πληγώ- [98]

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ νουν σους Ελληνοκ πριους προέρχονται απ τις κατεχ µενες περιοχές και τώρα ζουν στη «µοιρασµένη στα δυο» Κ προ. ª π ƒ Η ανθρώπινη διάσταση του κυπριακο εθνικο προβλήµατος Η σηµασία του γενέθλιου τ που και του πατρογονικο σπιτιο Η εθιµοτυπία της φιλοξενίας Ο ν στος και το αίσθηµα της αποστέρησης των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων π π ƒ ª À π ƒ π ƒ π π Το ποίηµα µεταδίδει το βίωµα εν ς ξεριζωµένου απ τον τ πο του Κ πριου, ο οποίος επισκέπτεται έπειτα απ χρ νια το πατρικ του σπίτι και συναντά την καινο ρια µουσουλµάνα του ένοικο. Πολλοί Κ πριοι απ το 2003, που άνοιξαν τα σ νορα και δ θηκε η δυνατ τητα επικοινωνίας µε την κατεχ µενη Κ προ, βίωσαν αυτήν τη γλυκ πικρη αίσθηση του ν στου που περιγράφει ο οµιλητής του ποιήµατος, το 1996 µως, οπ τε χρονολογείται το ποίηµα, τη δυνατ τητα αυτή την είχαν σπανι τατα και ελάχιστοι Ελληνοκ πριοι. Οι µαθητές δε χρειάζεται να προβληµατιστο ν αν το βίωµα που περιγράφει ο οµιλητής συνέβη πραγµατικά, αρκεί να συναισθανθο ν τη δ σκολη κατάσταση που αντιµετωπίζει ο ξεριζωµένος άνθρωπος, το βαθ αίσθηµα της νοσταλγίας και τον π θο να πραγµατοποιήσει, έστω και νοερά, τη συµβολική επιστροφή στο σπίτι που γεννήθηκε. Ο Χαραλαµπίδης σε γενικές γραµµές θα µπορο σαµε να πο µε τι επαναπραγµατε εται, µέσα στις ιδιάζουσες ιστορικοκοινωνικές συνθήκες που επικρατο ν στην Κ προ, το κοιν χρηστο θέµα της επαν δου του ξενιτεµένου. Ο ποιητής µοιάζει να σκηνοθετεί το πανάρχαιο αυτ και αγαπηµένο θέµα της δηµοτικής παράδοσης µέσα σε ανοίκειο περιβάλλον, γι αυτ ν το λ γο, αν και το ποίηµα διαθέτει αρκετά γνωρίσµατα (ν στος, έθιµα φιλοξενίας), δεν πετυχαίνει να ολοκληρώσει το ν στο, καθώς εκ των πραγµάτων απουσιάζει η σκηνή της αναγνώρισης: ο οµιλητής δε συναντά στο σπίτι του κανένα οικείο πρ σωπο η ξένη ένοικος αναγνωρίζει µεν την ιδι τητά του, δε συµµερίζεται µως δι λου τα ατοµικά δικαιώµατα που προκ πτουν απ αυτήν (ζωή, ελευθερία, περιουσία). Ο οµιλητής επιµένει ιδιαίτερα στη συναισθηµατική του σχέση µε το σπίτι του, που στο παρελθ ν είχε στεγάσει ευτυχισµένες µνήµες της οικογένειας και της παιδικής του ηλικίας. Ο οµιλητής µε την επίσκεψή του βρίσκεται µπροστά σε µια κρίσιµη εµπειρία αυτογνωσίας («Να ιδώ ποιος είµαι ζ γωσα»), αρκετά κοινή για τους ανθρώπους µέσης ηλικίας. ντας µπροστά στη σκληρή πραγµατικ τητα της ξένης κατοχής στον τ πο και στο σπίτι του, ζητά απλώς να πραγµατοποιήσει µια συµβολική του επιθυµία, να επισκεφθεί και το εσωτερικ του σπιτιο. Καθώς το αίτηµά του γίνεται δεκτ, έρχεται αµέσως αντιµέτωπος µε τη ζωντανή µνήµη απ το παρελθ ν: στην κρεβατοκά- [99]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ µαρα τον υποδέχεται η φωτογραφία της µητέρας του, η οποία µοιάζει να τον περιµένει χρ νια υποµονετικά να την πάρει απ τους ξένους, που, αντίθετα µε την ωραία Ελένη που έφυγε απ την πατρίδα της, απρ σµενα κατέληξε, και να τη µεταφέρει σε πάτρια εδάφη. Ο οµιλητής ε κολα αποσπά και παίρνει µαζί του τη φωτογραφία της µάνας του, καθώς η διατήρηση της φωτογραφίας σε περίοπτη θέση για τ σα χρ νια οφειλ ταν σε µια παρεξήγηση: η ευσταλής π ζα της έδινε στους καινο ριους ενοίκους του σπιτιο την εντ πωση τι πρ κειται για ηθοποι. Στο εσωτερικ του σπιτιο του ο οµιλητής αντιλαµβάνεται την κυρίαρχη αντίθεση, που, σο βρισκ ταν στον Κήπο, είχε εν µέρει µ νο βιώσει. Στον Κήπο ξυπνο ν µνήµες απ τον παράδεισο της παιδικής ηλικίας. Το σπίτι του τον υποδέχεται µε τη διαχρονική φ ση και τους καρπο ς της, στο εσωτερικ του σπιτιο είναι µως ευδιάκριτες οι διαφορές ανάµεσα στο παρελθ ν και στο παρ ν, την παλιά και τη νέα οικοδέσποινα, τα ελληνικά και τα µουσουλµανικά ήθη, την αίσθηση του µ νιµου και του προσωρινο, των γηγενών Ελλήνων και των επείσακτων πληθυσµών, σχετικά µε τους οποίους ο οµιλητής νιώθει τι είναι κοινωνικά και πολιτισµικά κατώτεροι («Σάµπως γνωρίζει»). Ο οµιλητής βιάζεται να τελειώσει την επίσκεψή του, φοβο µενος απρ βλεπτες αντιδράσεις απ την πλευρά της µουσουλµάνας οικοδέσποινας, οι οποίες πιθαν ν να τον εµπ διζαν στο µέλλον να πραγµατοποιήσει και άλλες συµβολικές επισκέψεις στο σπίτι που γεννήθηκε. Κάτω απ αυτές τις συνθήκες, η υλοποίηση του ν στου χι µ νο δεν περιέχει τη σκηνή της αναγνώρισης, αλλά αντίθετα ισοδυναµεί µε ακ ρωσή της καθώς, µε ρους τραγικής ειρωνείας, επαναφέρει τον αφηγητή τ σο στο αρχικ συναίσθηµα του ξένου σο και στην ανάγκη αυτογνωσίας του. Το κείµενο αξιοποιεί και επαναθέτει, άµεσα και έµµεσα, πολλά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής παράδοσης. ε λείπουν αρκετές ευθείες αναφορές (σηµασιολογικές: «σιµά σε λάκκο» ή γλωσσικές: «του ποθητο µου») στο ν στο του Οδυσσέα (βλ. και ερώτηση 3 ή, ενδεικτικά, το στίχο 3), αλλά και σε συµβάντα του Τρωικο πολέµου. Τέλος, δεν πρέπει να αφήσουµε ασχολίαστο και τον τίτλο του ποιήµατος, ο οποίος πιθαν ν να έχει προβληµατίσει τους µαθητές λ γω της µικρής συνάφειάς του µε το θέµα του ν στου του οµιλητή. Οι µαθητές θα πρέπει να παρατηρήσουν τι το ποίηµα ενσωµατώνει ουσιαστικά ένα πρωτε ον περιγραφικ µέρος (απ την οπτική γωνία του οµιλητή, ο οποίος αφηγείται την εµπειρία του σε πρώτο πρ σωπο) και ένα δευτερε ον διαλογικ µέρος (ανάµεσα στον οµιλητή και τη µουσουλ- µάνα ένοικο του σπιτιο ). Στο πρώτο µέρος ο οµιλητής κάνει ενέργειες, εκδηλώνει, µε ήπια συγκίνηση, τα συναισθήµατά του, αλλά και µεταφέρει στον αναγνώστη τις ενδ µυχες σκέψεις του, τις οποίες δεν τολµά να εκφράσει στην ξένη γυναίκα χι µ νο εξαιτίας της αµοιβαίας τους καχυποψίας, αλλά, κυρίως, επειδή διαπιστώνει, µε αρκετή δ ση υποτίµησης, το κατώτερο πολιτισµικ της επίπεδο, το οποίο θίγει µε αφορµή ένα γλωσσικ ερέθισµα: η γυναίκα το πρ σφερε «γλυκ» (στ. 5) και χι «γλυκ του κουταλιο», έκφραση πολ προχωρηµένη µορφοσυντακτικά, σ µφωνα µε το ειρωνικ σχ λιο του οµιλητή. [100]

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ƒ π ª 1. Κυπριακ τραγο δι, «Ο Καραβάς» στο Θανάσης Ντζο φρας, Τα τραγο δια µας, Καστανιώτης 1990 3,σ.151. Πορτοκαλιά του Καραβά που κάµνεις πορτοκάλια, Αν τα πουλείς γοράζω τα του βάρους σου ριάλια. [ ] Στον Καραβάν το σπίτι µου, τώρα στην προσφυγιά µου, Σκέφτοµαι τα λεµ νια του τζιαι κάφκετ η καρκιά µου. 2. Κωστής Παλαµάς, «Το σπίτι που γεννήθηκα», Τα µον τροπα (1917). Άπαντα, τ µ. 7, Μπίρης, 1972 3,σ.252. Το σπίτι που γεννήθηκα κι ας το πατο ν οι ξένοι, στοιχει είναι και µε προσκαλεί ψυχή και µε προσµένει. Το σπίτι που γεννήθηκα ίδιο στην ίδια στράτα στα µάτια µου λο υψώνεται και µ λα του τα νιάτα. Το σπίτι, ας του νοθέψανε το σχήµα και το χρώµα και αν θευτο και αχάλαστο, και µε προσµένει ακ µα. À ª ƒ ø ª π ƒ ø π 1. Γιατί ο αφηγητής δίνει ιδιαίτερη σηµασία στην επαφή του µε το πατρικ του σπίτι; 2. Σε αρκετά σηµεία του ποιήµατος διαφαίνεται ο παραλληλισµ ς του αφηγητή µε τον οµηρικ Οδυσσέα. Βρείτε τα σηµεία και εξηγήστε τη σηµασία του παραλληλισµο. 3. Αφο διαβάσετε τους στίχους 153-227 απ τη ραψωδία λ της Οδ σσειας, συγκρίνετέ τους µε την πρώτη στροφή του ποιήµατος. 4. Συγκρίνετε τα συναισθήµατα που τρέφουν για το πατρικ τους σπίτι ο Κ. Χαραλαµπίδης και ο ανώνυµος Κ πριος, µε την αντίστοιχη αντίδραση του Κ. Παλαµά. µ π µ π ƒ º π Βοσκ ς Ανδρέας, «Οµηρικά πρ τυπα στην ποίηση του Κυριάκου Χαραλαµπίδη», Lapithos. Chypre et l Europe, Editions Praxandre, Actes 1998, σ. 286-303. Η λέξη, τχ. 163, 2001. Θέµατα Λογοτεχνίας, τχ. 12, 1999 (µε κείµενα του Χρ. Αλεξίου και της Ε. Σταυροπο λου). Μπλάνας Γιώργος, «Η µεγαλοψυχία της συνεχο ς δοκιµασίας: Κ. Χ., οκίµιν», Ποίηση, τχ. 17, 2001, σ. 295-298. Παπαγεωργίου Κώστας Γ., «Κυριάκος Χαραλαµπίδης», Η δε τερη µεταπολεµική γενιά, Σοκ λης 2002, σ. 500-515. Χαραλαµπίδης Κυριάκος, «Η δοκιµασία, δοκίµιον της τέχνης», Ελευθεροτυπία, 25.5.2000. [101]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ Κυριάκος Χαραλαµπίδης (1940), «Γλυκ του κουταλιο», οκίµιν, Άγρα 2000, σ. 185-186. µ π ο γράµµατα της Xαράς Ã π Να παρακολουθήσουν οι µαθητές µέσα απ τις επιστολές των µεταναστών, που αναπαράγει συναισθηµατικά και υφολογικά ο συγγραφέας, τον ιδιαίτερο τρ πο µε τον οποίο τα µέλη της οικογένειας της Χαράς βιώνουν την ξενιτιά και τη νοσταλγία για την πατρίδα και τα αγαπηµένα τους πρ σωπα. ª π ƒ Η αλληλογραφία ως µέσο ανθρώπινης επικοινωνίας Οι οικογενειακοί δεσµοί και η νοσταλγία της πατρίδας Κοινά χαρακτηριστικά της ζωής των µεταναστών και ατοµικές ιδαιτερ τητες στον τρ πο που βιώνουν και αντιδρο ν συναισθηµατικά στις διάφορες καταστάσεις π π ƒ ª À π ƒ π ƒ π π Το κείµενο του Βαλτινο έχει πειραµατικ χαρακτήρα και συντίθεται σε µεγάλο βαθµ απ ασ νδετα µεταξ τους κείµενα. Ο Βαλτιν ς χαρακτηρίζει «µυθιστ ρη- µα» αυτ το βιβλίο του, µολον τι είναι έκδηλο τι δε διαθέτει τα αντιπροσωπευτικά γνωρίσµατα µιας µυθιστορηµατικής υπ θεσης µε δραµατικά πρ σωπα, δράση και πλοκή. Ο συγγραφέας συνθέτει µε τη µέθοδο του αφηγηµατικο κολάζ ετερ κλητα κείµενα, τα οποία αναφέρονται κυρίως στη συναισθηµατική ζωή των προσώπων και πλαισιώνονται µε πολλά εξωλογοτεχνικά δεδοµένα, που αποδίδουν την ιστορική συγκυρία, τις κοινωνικές αντιδράσεις και τη συλλογική ψυχολογία της δεκαετίας του 60. Τα αποσπάσµατα που επιλέξαµε δε δείχνουν τ σο το µοντερνιστικ χαρακτήρα του κειµένου (κάτι τέτοιο θα δυσκ λευε και θα προκαλο σε αναπάντητα ερωτήµατα στους µαθητές της Β Γυµνασίου). Πρ κειται για επιστολές που εκφράζουν την ανθρώπινη ανάγκη για επικοινωνία και επαφή µε τα αγαπηµένα πρ σωπα, τις οποίες αναπαράγει ο συγγραφέας µιµο µενος πιστά τη γλώσσα, την ψυχολογία και το συναίσθηµα των υποθετικών αποστολέων, και ιδιαίτερα της Χαράς, µητέρας της ελληνικής οικογένειας των µεταναστών. Το είδος και το φος των επιστολών αυτών πιστε ουµε τι είναι οικείο στους µαθητές, αν και η αλληλο- [102]

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ γραφία δεν αποτελεί πλέον πολ συχν µέσο επικοινωνίας στην τεχνοκρατο µενη εποχή µας. Κ ριο µέληµα του εκπαιδευτικο θα πρέπει αρχικά να είναι η γενική αναφορά του στα βασικά γνωρίσµατα της ελληνικής κοινωνίας στη δεκαετία του 60: το φαιν µενο και τις συνέπειες της µαζικής µετανάστευσης µε κ ριο σκοπ την ε ρεση εργασίας, τα συντηρητικά ήθη και τις παραδοσιακές αντιλήψεις σχετικά µε το ρ λο της γυναίκας (οικοκυρά), τους στενο ς οικογενειακο ς δεσµο ς και την ανάγκη της ανθρώπινης επικοινωνίας, τη συχνή αλληλογραφία, που αναπλήρωνε την έλλειψη σωµατικής επαφής µε την πατρίδα και τα αγαπηµένα πρ σωπα κ.ά. Αφο δοθο ν αυτές οι απαραίτητες πληροφορίες, ε κολα οι µαθητές θα κατανοήσουν τον επικοινωνιακ λ γο της Χαράς και θα σχηµατίσουν µια πλήρη εικ να για τον ανθρώπινο τ πο της, ο οποίος είναι µάλλον κοιν ς και ανταποκρίνεται στο µέσο ρο της γυναίκας της εποχής. Οι µαθητές φυσικά δε θα πρέπει να λησµονο ν τι τα γράµµατα της Χαράς στα αδέρφια της δεν κρ βουν τη µεγάλη ψυχολογική πίεση που νιώθει η µετανάστρια οικοκυρά, η οποία, εξαιτίας της εσώκλειστης ζωής αλλά και της αρνητικής ψυχολογικής διάθεσης που εµφανίζει, έχει, µάλλον σοβαρά («Ο γιατρ ς µο έδωσε ηρεµιστικά αλλά δε µε βοηθάν και πολ»), προβλήµατα προσαρµογής στο Γιοχάνεσµπουργκ. Η ίδια πάντως αναφέρει κάποιες προσδοκίες της για βελτίωση της θέσης της µε την ένταξή της στην εργασία, καθώς µαθαίνει να χειρίζεται τα µηχανήµατα στο γραφείο του άντρα της. Σε αντίθεση µε τη Χαρά που εξαρτά την καθηµερινή της επιβίωση («Για µένα τώρα εδώ ένα γράµµα είναι µεγάλη υπ θεσις») απ τα υποκατάστατα της πατρίδας (περιοδικά, µνήµες, αλληλογραφία, έντονο οικογενειακ ενδιαφέρον), τα υπ λοιπα µέλη της οικογένειας δείχνουν µεγάλη προσαρµοστικ τητα στη χώρα υποδοχής, πλήρη αποδοχή της νέας κατάστασης και εναρµ νιση µε το περιβάλλον. Πιο χαρακτηριστικ δείγµα αυτής της οικείωσης είναι η χρήση του αγγλοπρεπο ς Jerry απ πλευράς του Γεράσιµου. Μεγάλη προσαρµοστικ τητα δείχνουν επίσης οι δ ο µικρές κ ρες της Χαράς, γεγον ς που την ανησυχεί και την προβληµατίζει αρκετά, γιατί φοβάται µήπως εξασθενήσει πολ τη συναισθηµατική τους σχέση µε την πατρίδα, µήπως ξεχάσουν τα ελληνικά, µήπως τους λείψει η ηθική διαπαιδαγώγηση γ ρω απ την εθνική ιστορία, τα ήθη και τις παραδοσιακές ελληνικές αξίες. Έτσι τα διάφορα άγχη της Ελληνίδας µητέρας λειτουργο ν καταλυτικά στην κοινωνική και ατοµική ψυχολογία της, τη γεµίζουν µε ποικιλ µορφες ενοχές και ευθ νες απέναντι στα πρ σωπα του στενο (Ν τιος Αφρική) και του οικείου (Ελλάδα) οικογενειακο της περίγυρου και επιβαρ νουν την ψυχολογία της, πως παρακολουθο µε µέσα απ τα δ ο γράµµατά της. Ο καθηγητής θα πρέπει να οδηγήσει τους µαθητές, να αντιληφθο ν τις ανησυχίες της Χαράς συσχετίζοντας τη στάση της µε τη γενικ τερη νοοτροπία που επικράτησε και σε µεγάλο βαθµ επικρατεί στις ελληνικές και άλλες κοιν τητες που λειτο ργησαν και λειτουργο ν στη διασπορά (οι στενοί δεσµοί µε τα µέλη της κοιν τητας, ενδογαµίες, διατήρηση της παράδοσης, διαφ λαξη της εθνικής ταυτ τητας [103]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ κ.ά.). Η νοοτροπία αυτή εµφανίζεται απ τη µια µεριά να έχει ζωτική σηµασία για την παρξη της κοιν τητας, απ την άλλη µως αποµονώνει αρκετά τα µέλη της και τους στερεί τη δυνατ τητα µιας δηµιουργικής, απελευθερωµένης απ στερε τυπες αντιλήψεις, πολιτισµικής σ νθεσης ανάµεσα στον εθνικ και στον ξένο τρ πο ζωής. Ο καθηγητής θα πρέπει εξίσου να αναδείξει την προσαρµοστικ τητα και την ευελιξία των υπ λοιπων µελών της οικογένειας, τα οποία, ίσως σε µεγαλ τερο βαθµ απ,τι η Χαρά, εκφράζουν το µέσο ρο του ελληνικο µεταναστευτικο ρε µατος, η παρξη του οποίου και θετικές συνέπειες είχε για την Ελλάδα αλλά και ενίσχυσε σηµαντικά την οικονοµική και κοινωνική θέση µεγάλου µέρους του ελληνισµο της διασποράς (απ τα αρχαία χρ νια ως τη δεκαετία του 60). Καλ θα ήταν επίσης ο καθηγητής, επικαλο µενος σ γχρονα κυρίως παραδείγµατα, να κατευθ νει τη συζήτηση µε τους µαθητές στην έννοια της πολυπολιτισµικής κοινωνίας και στη διαχρονική της σηµασία τ σο για την ιστορική τ χη του ελληνισµο σο και για τη σ γχρονή µας κοινωνική πραγµατικ τητα, µε αναφορά στην αντιστροφή των ρ λων για τους Έλληνες: η Ελλάδα ήταν παραδοσιακά χώρα µεταναστών, τα τελευταία µως χρ νια δέχεται µετανάστες και λοι οι µαθητές διαθέτουν κάποια εµπειρία απ αυτή την αντιστροφή ƒ π ª ηµοτικ, «Θέλω να πα στην ξενιτιά», Το δηµοτικ τραγο δι της ξενιτιάς,επιµέλεια G. Saunier, Ερµής 1990, σ. 69. À ƒ À ƒ ƒ ƒ π Απευθυνθείτε στους γονείς σας ή άλλους µεγαλ τερους γνωστο ς ή φίλους σας και ρωτήστε τους για το ρ λο που έπαιζε η αλληλογραφία την παλαι τερη εποχή. Εξετάστε επίσης γιατί ορισµένοι άνθρωποι εξακολουθο ν να προτιµο ν ή, αντίθετα, έχουν εγκαταλείψει αυτ τον τρ πο επικοινωνίας µε τους συγγενείς και τους φίλους τους. Θα είχε ενδιαφέρον να οργανώσετε µια επίσκεψη στο Ταχυδροµικ και Φιλοτελικ Μουσείο (Πλατεία Σταδίου 5, τηλ. 210 7519066). À À π Αντί, τχ. 294, 1985, σ. 36-40 ιαβάζω, τχ. 116, 1985, σ. 66-72 Η λέξη, τχ. 71, 1988, σ. 57-59. µ π µ π ƒ º π Αράγης Γιώργος, «Θ. Βαλτινο : Στοιχεία για τη δεκαετία του 60. Ειδολογικά γνωρίσµατα», Γράµµατα και τέχνες, τχ. 62, 1991, σ. 35-36. Αριστην ς Γιώργος, «Στοιχεία για την περίπτωση του Θανάση Βαλτινο», Αντί, 26.1.1990. ασκαλ πουλος ηµήτρης, «Θανάσης Βαλτιν ς», Η µεταπολεµική πεζογραφία, τ µ. 2, Σοκ λης 1988, σ. 298-341. [104]

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ Παρίσης Νικήτας, «Αναφορά στο έργο του Θ. Βαλτινο. Αναζήτηση του αφηγηµατικο ήθους», Η λέξη, τχ. 71, 1988, σ. 6-13. Στασινοπο λου Μαρία, «Κοινωνικ ψηφιδωτ των χρ νων του 60», Εντευκτήριο [Θεσ/νίκης], Οκτώβριος 1989. Τσακνιάς Σπ ρος, «Θ. Βαλτιν ς, Στοιχεία για τη δεκαετία του 60», Πρ σωπα και µάσκες, Νεφέλη 2000, σ. 13-16. Θανάσης Βαλτιν ς (1932), Στοιχεία για τη δεκαετία του 60, Στιγµή 1989, σ. 328-330, 347-348. A Aναµνήσεις της Kωνσταντίνας απ τη Γερµανία Ã π Να γνωρίσουν οι µαθητές ένα εφηβικ, και χι µ νο, µυθιστ ρηµα της Άλκης Ζέη και να προβληµατιστο ν για τις δυσκολίες προσαρµογής που αντιµετωπίζουν κάποια παιδιά της ηλικίας τους, τα οποία ζουν µακριά απ την πατρίδα ή τους γονείς τους. Να παρακολουθήσουν, µέσα απ το βλέµµα της µικρής αφηγήτριας, διάφορες εκδοχές της πολυπολιτισµικής κοινωνίας στη µαθητική ζωή. ª π ƒ µορφες στιγµές της οικογενειακής και της µαθητικής ζωής Η διαφορετικ τητα και η πολυπολιτισµική σ νθεση του γερµανικο σχολείου Η κοινωνικοποίηση της αφηγήτριας και η προσαρµογή της στην ξένη χώρα π π ƒ ª À π ƒ π Το επιλεγµένο απ σπασµα απ το µυθιστ ρηµα Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της απευθ νεται κατεξοχήν στα παιδιά της γυµνασιακής ηλικίας, χι µ νο εξαιτίας της οµ λογης ηλικίας που έχει η αφηγήτρια αλλά και γιατί συνδέεται άµεσα µε βιώµατα και εµπειρίες της σχολικής ζωής. Τα βιώµατα αυτά πιστε ουµε τι θα προκαλέσουν άµεσα το ενδιαφέρον των µαθητών, οι οποίοι µπορο ν ε κολα να παρακινηθο ν και να διαβάσουν απ µ νοι τους παράλληλα τα κείµενα των παλιών συµµαθητριών, Ζέη και Σαρή («Και πάλι στο σχολείο»), µε σκοπ να εντοπίσουν οµοι τητες και διαφορές στη σχολική ζωή που περιγράφουν µπορο ν επίσης να συγκρίνουν την παλαι τερη σχολική ζωή µε τις δικές τους σηµερινές εµπειρίες. Το περιβάλλον του γερµανικο σχολείου, πως το περιγράφει η έφηβη αφηγήτρια, αξίζει να σχολιαστεί ιδιαίτερα, µε βάση τ σο τα λεγ µενα σο και τα υπονοο µενά της για [105]

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΥ την εκπαιδευτική µεθοδολογία και τις αρχές του («Το γερµανικ σχολείο δεν αστειε εται»), ισχυρισµοί που σε µεγάλο βαθµ απορρέουν απ τον προβληµατισµ που εκφράζει η δασκάλα µητέρα της. Έχει ενδιαφέρον επίσης να σχολιαστεί η πολυπολιτισµική σ νθεση της σχολικής τάξης, η οποία διευκολ νει την ένταξη των νέων µαθητών και επηρεάζει θετικά την οµαλή τους κοινωνικοποίηση (αποδοχή της διαφορετικ τητας, σ νθεση ιδεών και τρ πων ζωής, έµπρακτη καλλιέργεια του αλληλοσεβασµο και της δηµοκρατικής συνείδησης). Σε αυτ το απ σπασµα ωστ σο κυρίαρχο ρ λο έχει η µνήµη, µέσω της οποίας η αφηγήτρια ανακαλεί περασµένες εµπειρίες απ την παραµονή και τα µαθητικά της χρ νια στη Γερµανία, που έζησε για εφτά χρ νια µαζί µε τους γονείς της. Μέσω της ανάµνησης ξαναζεί ευτυχισµένες οικογενειακές στιγµές και αναλογίζεται µε καµάρι τη σηµαντική επαγγελµατική και κοινωνική αναγνώριση που είχε η µητέρα της στην ξένη χώρα. Η αφηγήτρια δεν κρ βει την περηφάνια και το θαυµασµ της για τη δασκάλα µητέρα της. Είναι επιπλέον χαρο µενη γιατί στην ξένη χώρα έχει αποκατασταθεί πλήρως η εξέχουσα θέση της µητέρας στην οικογένεια, την οποία είχε επιχειρήσει στο παρελθ ν να πλήξει η αντιπαθητική, πως την παρουσιάζει, γιαγιά της (Φάρµουρ). Ορισµένες έµµεσες αναφορές σε ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, που είχαν διχάσει στο παρελθ ν τις δ ο οικογένειες πριν ακ µη γνωριστο ν και συνδεθο ν οι γονείς της Κωνσταντίνας, φαίνεται τι δικαιολογο ν αυτές τις εντάσεις, οι οποίες ήταν πολ συνηθισµένες τη µεταπολεµική εποχή, σταθερ χρονικ πλαίσιο στα περισσ τερα βιβλία της Ζέη. Η αγάπη των γονιών της στάθηκε µως δυνατή και επιβλήθηκε, δίνοντας στην Κωνσταντίνα τη χαρά της παρξης, της οικογενειακής στοργής και της αγάπης. ƒ π ª 1. Μαρία Πυλιώτου, Τα δέντρα που τρέχουν, Καστανιώτης 1987. 2. Μαρο λα Κλιάφα, σκολοι καιροί για µικρο ς πρίγκιπες, Καστανιώτης 1992. À ƒ À ƒ ƒ ƒ π Βρείτε στοιχεία για τα διάφορα εκπαιδευτικά συστήµατα που ακολουθο ν οι χώρες της Ευρώπης και συγκρίνετε τη λειτουργία των συστηµάτων αυτών µε τις συνθήκες που επικρατο ν στην ελληνική εκπαίδευση. µ π µ π ƒ º π ιαβάζω, τχ. 447, Ιανουάριος 2004. Ithaca, τχ. 31, 2003. Πατρίκιος Τίτος, «Η Άλκη και οι αράχνες της», ιαβάζω,.π., σ. 84-85. Άλκη Ζέη (1925), Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της, Κέδρος 2002, σ. 22-29. [106]

Η ΑΠΟ ΗΜΙΑ ñ Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ ñ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ π π ƒ π π π π ª 1. Συνδυαστική ανάγνωση Με αφορµή τις διάφορες ιστορικές συγκυρίες στις οποίες αναφέρονται τα κεί- µενα της εν τητας, µπορεί να εξεταστεί η σ νδεση της λογοτεχνίας µε τα ιστορικά γεγον τα και τα σ γχρονά τους κοινωνικά προβλήµατα, πως, π.χ., η σ νθεση και ο ρ λος της οικογένειας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η συνεξέταση του ποιήµατος του Χαραλαµπίδη µε το πεζ του Μηλιώνη («Εθνική ζωή»), µέσω της οποίας αναδεικν ονται τ σο η ιδιαιτερ τητα του κυπριακο προβλήµατος σο και η περίπλοκη και δ σκολη συναισθηµατική κατάσταση που βιώνουν οι εκπατρισµένοι. 2. Κριτική στάση-έρευνα Οι µαθητές θα πρέπει να προβληµατιστο ν σχετικά µε το θέµα της µετανάστευσης, εξετάζοντας τους ποικίλους λ γους που οδήγησαν παλαι τερα, και εξακολουθο ν να οδηγο ν σήµερα, το άτοµο ή την οµάδα στον εκπατρισµ. Μπορο ν επίσης να ερευνήσουν το ρ λο που έχει παίξει το φαιν µενο της µετανάστευσης στην τοπική τους κοινωνία ή να εξετάσουν σ γχρονες εκφάνσεις του µεταναστευτικο ρε µατος στην Ελλάδα ή στην περιοχή τους. Μια ανάλαφρη εκδοχή αυτο του φαινοµένου εσωτερικής µετανάστευσης συναντάµε στην επιστολή του Ξεν πουλου («Θρησκευτική ζωή»). 3. Σ γκριση Ο καθηγητής µπορεί να επιδιώξει συγκριτική ανάγνωση των κειµένων της εν τητας που αφορο ν την καθηµερινή ζωή και την κοινωνική κατάσταση των µεταναστών (Χατζής, Βαλτιν ς, Ζέη), µε σκοπ το συσχετισµ διαφορετικών κοινωνικών ρ λων και βιωµάτων του µετανάστη. Σ γχρονα λογοτεχνικά κείµενα µε αυτήν τη θεµατολογία περιέχει η συλλογική έκδοση Ο δρ µος για την Οµ νοια, Καστανιώτης 2005. 4. Χρήση εποπτικο υλικο Οι µαθητές µπορο ν να συγκεντρώσουν φωτογραφικ ή άλλο υλικ σχετικά, π.χ., µε το ελληνικ µεταναστευτικ ρε µα στη δεκαετία του 60 ή µε τη δοκι- µασία του µικρασιατικο ελληνισµο (1922). [107]