Ανθρωπολογική Μελέτη οστεολογικού υλικού ανθρώπου Γεωμετρικής Εποχής Αρχαιολογικού Χώρου Παλαιάς Πόλης Σαλαμίνας

Ανθρωπολογική Μελέτη οστεολογικού υλικού ανθρώπου Γεωμετρικής Εποχής Αρχαιολογικού Χώρου Παλαιάς Πόλης Σαλαμίνας ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Λιώλης Δημήτρης-Αινείας Υπεύθυνος: Καθηγητής Πάρις Παυλάκης Επιβλέπων: Επικ. Καθηγητής Σωκράτης Ρουσιάκης Αθήνα 2016

Ανθρωπολογική Μελέτη οστεολογικού υλικού ανθρώπου Γεωμετρικής Εποχής Αρχαιολογικού Χώρου Παλαιάς Πόλης Σαλαμίνας I. Εισαγωγή Το παρόν σκελετικό υλικό ανθρώπου συνελέγη κατά τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν από την ΚΣΤ Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιά υπό τη διεύθυνση της Αρχαιολόγου Άντας Κάττουλα. Οι ανασκαφές έλαβαν χώρα κατά την χρονιά 2008 και εκτελέστηκαν στην οδό Ολύμπου, στο κέντρο της παλαιάς πόλης της Σαλαμίνας. Η ανασκαφή έφερε στο φως τρεις κιβωτιόσχημους τάφους της Μεσοελαδδικής εποχής (1900-1600 π.χ.) και δύο τάφους της Γεωμετρικής εποχής (900-700 π.χ.). Το περιεχόμενο των δύο τάφων της Γεωμετρικής εποχής αποτελεί και το αντικείμενο της συγκεκριμένης μελέτης. Οι εν λόγω τάφοι φέρουν τους χαρακτηρισμούς 4 και 5 και περιείχαν από ένα σκελετό ο καθένας. Στον τάφο 5 είχε ταφεί πολεμιστής ο οποίος συνοδευόταν από τον πολεμικό εξοπλισμό του (ένα ξίφος, δύο μαχαίρια και δύο αιχμές δοράτων, όλα σιδερένια). Μετά τη μεταφορά του σκελετικού υλικού στο εργαστήριο του Μουσείου Παλαιοντολογίας και Γεωλογίας του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών κάθε τμήμα οστού καταλογογραφήθηκε με τον εξής κώδικα: Τα τρία γράμματα ΟΣΚ ακολουθούμενα από τον αριθμό του τάφου (4 ή 5) και τέλος ο αύξων αριθμός του οστού. Τα τμήματα οστών εξετάστηκαν διεξοδικά με στόχο τη μεγαλύτερη δυνατή συναρμολόγηση επί μέρους τμημάτων οστών σε όσο το δυνατόν πληρέστερα ανατομικά τμήματα. Όπου αυτό κατέστη δυνατόν το οστό καταλογογραφήθηκε με ένα κωδικό ενώ τμήματα τα οποία ανήκουν στο ίδιο οστό αλλά δεν ήταν δυνατή η συναρμολόγηση τους φέρουν κωδικούς με υποδιαιρέσεις α,β,γ κλπ. (πχ. ΟΣΚ 5/098α και ΟΣΚ 5/098β). Εξαίρεση στη παραπάνω μεθοδολογία αποτελούν τα οστά του κρανίου. Η ανάλυση του σκελετικού υλικού παρουσιάζεται κατά τάφο, και περιλαμβάνει τον προσδιορισμό του αριθμού των ατόμων ανά τάφο, το φύλο τους, την ηλικία τους κατά τον θάνατο τους, καθώς και κάποια σχόλια σχετικά με τις πιθανές αιτίες θανάτου τους. Η πιθανότητα ύπαρξης περισσοτέρων του ενός σκελετών σε κάθε έναν από τους δύο τάφους παρότι χαμηλή οφείλει να ληφθεί υπ όψιν. Η αναγνώριση έστω και δύο όμοιων οστών ερμηνεύεται ως ένδειξη παρουσίας τουλάχιστον δυο σκελετών. Όπως εξηγείται αργότερα ωστόσο κάτι τέτοιο δε φαίνεται να ισχύει για κανέναν από τους δύο τάφους. Ο προσδιορισμός του φύλου είναι μια διαδικασία στην οποία ο βαθμός ακρίβειας εξαρτάται από τη δυνατότητα να εφαρμόσουμε όσο το δυνατό μεγαλύτερο

αριθμό κριτηρίων προσδιορισμού του φύλου. Τα κριτήρια που εφαρμόστηκαν στην παρούσα μελέτη αναφέρονται στους White & Folkens (2005). Γενικά ισχύει ότι όσο πιο πολλά κριτήρια εφαρμόζονται, τόσο πιο ακριβής είναι ο προσδιορισμός του φύλου. Ο προσδιορισμός της ηλικίας υπό ιδανικές συνθήκες γίνεται με μεγαλύτερη ακρίβεια σε σχέση με τις παραπάνω διαδικασίες λόγω της ακριβούς κλίμακας προσδιορισμού της ηλικίας με βάση την οδοντοφυΐα. Ωστόσο, στην συγκεκριμένη μελέτη κάτι τέτοιο δεν κατέστη δυνατό λόγω της παντελής έλλειψης οδοντοφυΐας στον σκελετό του τάφου 5 και την παρουσία ενός μοναδικού δοντιού στον σκελετό του τάφου 4. Δεδομένων λοιπόν των παραπάνω για τον προσδιορισμό της ηλικίας χρησιμοποιήθηκαν άλλα κριτήρια. Εκτενής περιγραφή αυτών μπορεί να βρεθεί στους White & Folkens (2005). Το στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπ όψιν είναι ότι οι συγκριτικές κλίμακες προσδιορίζουν επακριβώς μόνο τα δεδομένα στα οποία στηρίχθηκαν. Όλα τα άλλα σκελετικά δείγματα περιέχουν ένα δυνητικό ποσοστό λάθους λόγω των διαφορετικών τους πολιτιστικών παραγόντων. II. Προσδιορισμός αριθμού ατόμων ανά τάφο Όπως προαναφέρθηκε παραπάνω, οφείλουμε να λάβουμε υπ όψιν την πιθανότητα μέσα στον ίδιο τάφο να έχουν ταφεί περισσότερα του ενός άτομα. Ως εκ τούτου, μια πιθανή αναγνώριση δύο μηριαίων οστών της ίδιας πλευράς θα οδηγούσε κατευθείαν στο συμπέρασμα ότι έχουμε να κάνουμε με δύο διαφορετικά άτομα. Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν φαίνεται να ισχύει για τους τάφους 4 και 5. Κατόπιν συναρμολόγησης και καταλογογράφησης όλων των οστών δεν βρέθηκε κανένα στοιχείο που να υποστηρίζει μια τέτοια πιθανότητα και μπορεί να ειπωθεί με σχετική βεβαιότητα ότι οι δύο τάφοι φιλοξενούσαν από ένα άτομο ο καθένας. III. Προσδιορισμός του φύλου Σε γενικές γραμμές και μέσα σε ένα συγκεκριμένο πληθυσμό, τα σκελετικά υπολείμματα των θηλυκών ατόμων χαρακτηρίζονται από το μικρότερο μέγεθος και την λιγότερο εύρωστη κατασκευή. Σε μερικές περιπτώσεις σε κάποιες σκελετικές διαστάσεις τα αρσενικά είναι μεγαλύτερα μέχρι και κατά 20%. Παρόλα αυτά μέσα σε ένα πληθυσμό δύναται να υπάρχουν κάποια πιο μικρόσωμα αρσενικά και κάποια πιο εύρωστα θηλυκά με αποτέλεσμα να υπάρχει επικάλυψη. Στην φωτογραφία 3.1 παρακάτω είναι εμφανής η διαφορά στις διαστάσεις των δύο σκελετών και μία πρώτη εκτίμηση είναι ότι πρόκειται για σκελετούς άρρενος και θήλεος αντίστοιχα.

Στη συνέχεια παρουσιάζονται αναλυτικά οι τεχνικές και οι μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν για τον ακριβή προσδιορισμό του φύλου για κάθε σκελετό. Εικόνα 3.1: Τα οστά από τους δύο τάφους. Τάφος 4 Κρανιακά χαρακτηριστικά Ο προσδιορισμός του φύλου με τη χρήση κρανιακών χαρακτηριστικών βασίζεται στην παρατήρηση ότι τα αρσενικά είναι μεγαλύτερα και πιο εύρωστα από τα θηλυκά. Έχοντας αυτό στο μυαλό μας τα σημεία του κρανίου όπου εντοπίζονται οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα είναι μεταξύ άλλων: η κλίση του μετώπου, τα υπερόφρυα τόξα, το ζυγωματικό τόξο, το ινιακό έπαρμα, η γενιακή σύμφυση της κάτω γνάθου και οι μαστοειδής αποφύσεις. Στην περίπτωση του κρανίου του τάφου 4 παρά την εκτενή ζημιά που έχει υποστεί έχουν διατηρηθεί σχεδόν όλα τα χαρακτηριστικά εκείνα που μας επιτρέπουν να εξάγουμε συμπεράσματα. Ορισμένα εξ αυτών, όπως η κλίση του μετώπου, είναι δύσκολο να ερμηνευτούν χωρίς πληθώρα δειγμάτων του ίδιου πληθυσμού ενώ άλλα όπως το άνω χείλος της οφθαλμικής κόγχης δεν παρέχουν αξιόπιστα στοιχεία ειδικά αν το οστό έχει υποστεί φθορά. Παρόλα αυτά έχουμε αρκετά σημεία ώστε να σχηματίσουμε μια πιο σαφή εικόνα. Ξεκινώντας με το υπερόφρυο τόξο παρατηρούμε ότι είναι ελάχιστα ανεπτυγμένο με αποτέλεσμα το μεσόφρυο να είναι ελαφρά οριοθετημένο. Το μέτωπο τείνει προς το κάθετο ενώ είναι και πιο στρογγυλεμένο (Εικ. 3.2). Η μαστοειδής απόφυση είναι αρκετά ανεπτυγμένη για θηλυκό άτομο αλλά παράλληλα πιο λεπτή από αυτή ενός αρσενικού ατόμου (Εικ. 3.2).

Το ινιακό έπαρμα το οποίο συνήθως είναι λείο στα θηλυκά άτομα εδώ παρουσιάζεται αρκετά ανεπτυγμένο. Εικόνα 3.2: Η κλίση του μετώπου (αριστερά) και η μαστοειδής απόφυση (κάτω δεξιά). Η κάτω γνάθος, η οποία διασώζεται ακέραιη, είναι λιγότερο εύρωστη απ ότι ενός αρσενικού ατόμου και πιο στρογγυλεμένη (Εικ. 3.3.1) ενώ επιπλέον η γωνία του σώματος της γνάθου είναι αμβλεία εν αντιθέσει με την ορθή γωνία που παρατηρείται σε αρσενικά άτομα (Εικ. 3.3.2). Εικόνες 3.3.1 & 3.3.2: Κάτω γνάθος, στρογγυλεμένο σχήμα και γωνία σώματος. Πέραν τον παραπάνω παρατηρήσεων, ο Walker (1994) πρότεινε πέντε μορφολογικά χαρακτηριστικά του κρανίου τα οποία είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για τον προσδιορισμό του φύλου. Τα χαρακτηριστικά αυτά αξιολογούνται σε μια κλίμακα από το 1 έως το 5 με το 1 να αντιπροσωπεύει το λιγότερο εύρωστο παραπέμποντας σε θηλυκό άτομο και το 5 το πιο εύρωστο παραπέμποντας σε αρσενικό. Όταν τα περισσότερα χαρακτηριστικά υπερτερούν υπέρ του ενός φύλου, τότε επιλέγουμε αυτό το φύλο. Τα πέντε μορφολογικά χαρακτηριστικά, όπως φαίνονται και στις εικόνες 3.4.1 και 3.4.2, είναι: 1) το ινιακό έπαρμα, 2) η μαστοειδής απόφυση, 3) το

άνω χείλος της οφθαλμικής κόγχης, 4) τα υπερόφρυα τόξα και 5) η γενειακή σύμφυση. Εικόνες 3.4.1 & 3.4.2: Τα πέντε σημεία κατά Walker σε κρανίο και κάτω γνάθο. Βάση λοιπόν της κλίμακας του Walker τα αποτελέσματα για το κρανίο του τάφου 4 είναι: ινιακό έπαρμα: 1-2 μαστοειδής απόφυση: 2 οφθαλμική κόγχη:? (αδυναμία καθορισμού) υπερόφρυα τόξα: 1 γενειακή σύμφυση: 1 Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι το κρανίο του τάφου 4 ανήκει σε θηλυκό άτομο. Ο Stevenson et al (2009) πρότειναν μια μέθοδο σύμφωνα με την οποία μπορούμε να αποφασίσουμε για το φύλο σε ένα δείγμα όπου έχουμε εφαρμόσει τα κριτήρια του Walker. Η μέθοδος αυτή βασίζεται σε δένδρα αποφάσεων και δίνει τη μεγαλύτερη πιθανότητα το κρανίο να ανήκει σε ένα από τα δύο φύλα. Είναι ιδιαίτερα χρήσιμη σε περιπτώσεις όπου κάποια από τα γνωρίσματα του Walker έχουν τιτλοδοτηθεί στην ενδιάμεση κατάσταση (3), ενώ κάποια από τα υπόλοιπα κριτήρια δίνουν πιο σαφή ένδειξη του φύλου. Ακολουθώντας λοιπόν τις δύο παραλλαγές της μεθόδου του Stevenson (2009) (μεσόφρυο/μαστοειδής απόφυση και μεσόφρυο/γενειακή σύμφυση) τα αποτελέσματα που προκύπτουν είναι 91% και 95% υπέρ του θηλυκού ατόμου. Λαμβάνοντας υπ όψιν και τις δύο μεθόδους καταλήγουμε ότι το κρανίο ανήκει σε θηλυκό άτομο. Πυελικά χαρακτηριστικά Παρά τις όποιες πληροφορίες μας δίνουν τα κρανία η πυελική ζώνη είναι εκείνη που παρέχει τα πιο αξιόλογα κριτήρια κι αυτό γιατί οι διαφορές στην πύελο αντικατοπτρίζουν και λειτουργικές διαφορές μεταξύ των δύο φύλων (π.χ. τοκετός). Γενικά, η γυναικεία πύελος είναι πιο ευρεία και πιο κοντή σε σχέση με αυτή των ανδρών που συγκριτικά είναι πιο στενή και ψηλή.

Στη γενική μορφολογία συμπεριλαμβάνονται και μια σειρά από επιπλέον γνωρίσματα. Η γωνία μεταξύ των ηβικών οστών στα θηλυκά άτομα είναι μεγαλύτερη από 90 μοίρες. Επιπλέον, το ιερό οστό στρέφεται προς τα πίσω, σε αντίθεση με τα αρσενικά που στρέφεται προς τα εμπρός. Τέλος, στα θηλυκά άτομα η μέγιστη απόσταση μεταξύ των ιλιακών οστών και το άνοιγμα της λεκάνης είναι μεγαλύτερα σε σχέση με τα αρσενικά. Τα παραπάνω γνωρίσματα είναι χρήσιμα στις περιπτώσεις που η πυελική ζώνη αφενός είναι ανέπαφη ή σώζεται μεγάλο μέρος της. Επειδή όμως κάτι τέτοιο δεν ισχύει πάντα, είναι απαραίτητη η αναζήτηση επιμέρους φυλετικών γνωρισμάτων στα διαφορετικά τμήματα της πυελικής ζώνης. Τέτοια είναι μεταξύ άλλων η μέγιστη ισχιακή εντομή, το ηβικό τρήμα και υποηβική περιοχή. Στην περίπτωση του σκελετού του τάφου 4 διασώζονται σχεδόν πλήρη τα ιλιακά οστά ενώ τα ηβικά οστά και ισχία διατηρούνται με τη μορφή τμημάτων. Λόγω της κατάστασης τους κάποια επιμέρους φυλετικά γνωρίσματα (ηβικό τρήμα, επιφάνεια ισχιοηβικού κλάδου) δεν είναι δυνατόν να παρατηρηθούν ενώ άλλα (ράχη κοιλιακού τόξου) δεν μπορούν να δώσουν σαφή συμπεράσματα. Εξαιτίας αυτού, είμαστε λοιπόν υποχρεωμένοι να επικεντρωθούμε στα οστά εκείνα που φέρουν παρατηρήσιμα φυλετικά γνωρίσματα. Το μοναδικά τέτοια οστά στην περίπτωση μας είναι τα ιλιακά (λαγόνια) και το φυλετικό γνώρισμα που παρατηρούμε είναι η μέγιστη ισχιακή εντομή (Εικ. 3.5) η οποία βρίσκεται στην πλευρά του ανώνυμου οστού. Είναι ευρεία και ρηχή όπως θα περιμέναμε να δούμε σε ένα θηλυκό άτομο εν αντιθέσει με ένα αρσενικό του οποίου η εντομή είναι πιο στενή και βαθιά. Χρησιμοποιώντας ένα σύστημα παρόμοιο με αυτό που χρησιμοποιήσαμε στα οστά του κρανίου και βασιζόμενοι στο άνοιγμα της εντομής μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την εντομή με ένα βαθμό από το 1 έως το 5 με το 1 να αντιστοιχεί στο λιγότερο εύρωστο και το 5 στο πιο εύρωστο. Συγκρίνοντας με τη διαβαθμισμένη κλίμακα βλέπουμε ότι η εντομή του σκελετού του τάφου 4 βρίσκεται πιο κοντά στο 1 που σημαίνει ότι ο σκελετός ανήκει σε θηλυκό άτομο. Εικόνα 3.5: Η μέγιστη ισχιακή εντομή και το άνοιγμα που σχηματίζει.

Παρά τη σημασία της μέγιστης ισχιακής εντομής, το γνώρισμα αυτό πρέπει να χρησιμοποιείται ως δευτερογενής δείκτης. Επιπλέον, για να καταλήξουμε σε πιο ασφαλή συμπεράσματα απαιτείται να υπάρχουν αρκετοί σκελετοί ώστε να γίνει μια συγκριτική μελέτη. Για τους λόγους αυτούς καθώς και για να επαληθεύσουμε τα μέχρι τώρα αποτελέσματα καταφεύγουμε στη χρήση και άλλων διαγνωστικών χαρακτηριστικών. Μετρικά χαρακτηριστικά Πέραν από τα ανατομικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά που είδαμε μέχρι τώρα για τον προσδιορισμό του φύλου χρησιμοποιούνται και μετρικά χαρακτηριστικά των οστών. Ο Brass (2005) πρότεινε μια σειρά μετρικών χαρακτήρων που βοηθούν στον προσδιορισμό του φύλου. Ακολουθώντας λοιπόν τα κριτήρια Brass (2005) οι μετρήσεις που προέκυψαν είναι οι εξής: Τύπος μέτρησης Σκελετός τάφου 4 Διαστάσεις για αρσενικά άτομα Διαστάσεις για θηλυκά άτομα Στέρνο - > 2 x μήκος λαβής του στέρνου < 2 x μήκος λαβής του στέρνου Μήκος ωμοπλάτης - > 170 mm < 140 mm Μήκος ωμογλήνης 30 mm > 36 mm < 35 mm Διάμετρος κεφαλής βραχιονίου 35 mm > 47 mm < 43 mm Διάμετρος κεφαλής κερκίδας 20 mm > 24 mm < 21 mm Διάμετρος κεφαλής μηριαίου - > 47 mm < 43 mm Περίμετρος διάφυσης μηριαίου 80 mm > 81 mm < 81 mm Από τις παραπάνω μετρήσεις προκύπτει ότι ο σκελετός ανήκει σε άτομο θηλυκού γένους. Συμπεράσματα Οι εκτιμήσεις που προκύπτουν τόσο από τα κρανιακά όσο και τα πυελικά γνωρίσματα καθώς και τα αποτελέσματα των μετρικών χαρακτηριστικών συνάδουν στο ότι ο σκελετός του τάφου 4 ανήκει σε θηλυκό άτομο.

Τάφος 5 Κρανιακά χαρακτηριστικά Εν αντιθέσει με το κρανίο του τάφου 4 το οποίο διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση το κρανίο του σκελετού του τάφου 5 είναι διαλυμένο και διαβρωμένο σε βαθμό τέτοιο όπου κι εκείνα τα χαρακτηριστικά που επιβίωσαν του θρυμματισμού κι απ τα οποία θα μπορούσαμε να εξάγουμε κάποια συμπεράσματα είναι στην πλειοψηφία τους μη αναγνωρίσιμα. Επιπλέον, τα διάφορα τμήματα δεν μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια σαφή άποψη για το μέγεθος του κρανίου. Σε παρόμοια κατάσταση βρίσκεται και η κάτω γνάθος ενώ το πρόσωπο είναι εντελώς θρυμματισμένο. Περνώντας στην αναγνώριση, όσον αφορά τα πέντε μορφολογικά χαρακτηριστικά όπως τα όρισε ο Walker (1994) μόνο ένα επιβιώνει και είναι ορατό. Πρόκειται για τις μαστοειδής αποφύσεις οι οποίες είναι μικρές και λεπτές κάτι που συνήθως παραπέμπει σε θηλυκό άτομο. Συγκρίνοντας το δείγμα με την κλίμακα Walker (βαθμοί 1 έως 5) παρατηρούμε ότι αντιστοιχεί στο βαθμό 2 ενώ εφαρμόζοντας την μέθοδο των Stevenson et al (2009) προκύπτει ότι με ποσοστό 73% το άτομο είναι πιθανότατα θηλυκό. Χωρίς ωστόσο την παρουσία περισσότερων αναγνωριστικών χαρακτηριστικών και, πιο σημαντικό, την έλλειψη άλλων σκελετών του ιδίου πληθυσμού για συγκριτική μελέτη είναι επισφαλές να καταλήξουμε στο οποιοδήποτε συμπέρασμα. Γι αυτό το λόγο, ο καθορισμός του φύλου θα εξαρτηθεί κυρίως από φυλετικά γνωρίσματα της πυελικής ζώνης. Πυελικά χαρακτηριστικά Στην πυελική ζώνη, από τα οστά της λεκάνης, επιβιώνουν το δεξί ιλιακό οστό (λαγόνιο), τμήματα του ισχίου και το μεγαλύτερο (και σημαντικότερο) μέρος του αριστερού ηβικού οστού. Παρατηρώντας το ιλιακό οστό βλέπουμε και πάλι την μέγιστη ισχιακή εντομή (Εικ. 3.6) όπου αν εφαρμόσουμε την ίδια βαθμονομημένη μέθοδο (1-5) καταλήγουμε ότι βρίσκεται πιο κοντά στο 3. Εικόνα 3.6: Η μέγιστη ισχιακή εντομή στο ιλιακό οστό του σκελετού του τάφου 5.

Με την ισχιακή εντομή να βρίσκεται κάπου στο μέσο της κλίμακας είναι το ηβικό οστό αυτό που θα μας δώσει τα πιο καθοριστικά στοιχεία. Παρατηρώντας λοιπόν την υποηβική περιοχή (Εικ. 3.7) βλέπουμε ότι το πάνω άκρο του ισχιοηβικού κλάδου είναι ευθύγραμμο εν αντιθέσει με τα θηλυκά άτομα των οποίων είναι κοίλο προς τα μέσα. Εικόνα 3.7: Η γωνία που σχηματίζει η υποηβική περιοχή. Περιστρέφοντας το ηβικό οστό κατά 90ο ώστε η επιφάνεια της ηβικής σύμφυσης (το σημείο που ενώνονται τα δύο ηβικά οστά) να είναι απέναντί μας παρατηρούμε την περιοχή τους ισχιοηβικού κλάδου (Εικ. 3.8) κάτω ακριβώς από την ηβική σύμφυση. Το όριο της περιοχής είναι πλατύ και με μεγάλη επιφάνεια, το αντίθετο απ ότι θα περιμέναμε να δούμε σε ένα θηλυκό άτομο. Εικόνα 3.8: Η περιοχή του ισχιοηβικού κλάδου. Βλέπουμε λοιπόν ότι τα φυλετικά γνωρίσματα της πυελικής ζώνης παραπέμπουν σε αρσενικό άτομο. Όπως ειπώθηκε και προηγουμένως όμως, ελλείψει πληθυσμιακού δείγματος δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως βέβαιοι για αυτά τα συμπεράσματα. Για αυτό το λόγο θα πρέπει υπολογίσουμε τα μετρικά χαρακτηριστικά του σκελετού.

Μετρικά χαρακτηριστικά Έχοντας πραγματοποιήσει τις μετρήσεις στα οστά εκείνα που διατηρούνται, συγκρίνουμε με τα μετρικά χαρακτηριστικά όπως αυτά ορίστηκαν από τον Brass (2005): Τύπος μέτρησης Σκελετός τάφου 5 Διαστάσεις για αρσενικά άτομα Διαστάσεις για θηλυκά άτομα Στέρνο - > 2 x μήκος λαβής του στέρνου < 2 x μήκος λαβής του στέρνου Μήκος ωμοπλάτης - > 170 mm < 140 mm Μήκος ωμογλήνης 35 mm > 36 mm < 35 mm Διάμετρος κεφαλής βραχιονίου - > 47 mm < 43 mm Διάμετρος κεφαλής κερκίδας - > 24 mm < 21 mm Διάμετρος κεφαλής μηριαίου - > 47 mm < 43 mm Περίμετρος διάφυσης μηριαίου 100 mm > 81 mm < 81 mm Τα αποτελέσματα τείνουν να υποστηρίξουν το συμπέρασμα ότι ο σκελετός ανήκει σε αρσενικό άτομο. Συμπεράσματα Όπως ειπώθηκε και στην αναγνώριση του σκελετού 4, η φθορά που έχει υποστεί ο σκελετός είναι εκτενή. Σε αυτό έρχεται να προστεθεί η υγρασία η οποία έχει αφήσει εδώ πιο έντονα τα σημάδια της. Επιμήκης γραμμές στα μακρά οστά υποδηλώνουν επαφή με νερό που οδήγησε σε αυτού του τύπου τα σκασίματα. Εντούτοις, τα φυλετικά γνωρίσματα της πυελικής ζώνης και τα μετρικά χαρακτηριστικά μας βοηθούν να καταλήξουμε στο ότι ο σκελετός του τάφου 5 ανήκει σε αρσενικό άτομο. Εδώ πρέπει να προστεθεί η σαφή διαφορά σε μέγεθος μεταξύ του σκελετού 5 και του σκελετού 4 που όπως αποδείχθηκε παραπάνω ανήκει σε θηλυκό άτομο. IV. Προσδιορισμός ηλικίας θανάτου Η εκτίμηση της ηλικίας θανάτου σε σκελετικά υπολείμματα επιτυγχάνεται μέση της παρατήρησης μορφολογικών διαφοροποιήσεων που υφίστανται τα οστά με

την πάροδο του χρόνου. Η ακρίβεια με την οποία θα γίνει ο προσδιορισμός της ηλικίας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Οι παράγοντες αυτοί, εξωγενείς και ενδογενείς, σχετίζονται με τη συνεχή ανάπτυξη του σκελετού μέχρι κάποια ηλικία και την επακόλουθη φθορά μετά από κάποια άλλη. Η παρατήρηση της ακολουθίας των μορφολογικών διαφοροποιήσεων που υφίστανται τα οστά με την πάροδο του χρόνου συμβάλει στην εκτίμηση της ηλικίας θανάτου. Αυτές οι μορφολογικές διαφοροποιήσεις ονομάζονται ηλικιακοί δείκτες. Σε νεαρά άτομα, οι διαφοροποιήσεις αυτές σχετίζονται με την ανάπτυξη του οργανισμού (μεταβολές στην οδοντοφυΐα, συνοστέωση επιφύσεων) ενώ στους ενήλικες οι εν λόγω διαφοροποιήσεις έχουν σχέση με εκφυλιστικές αλλοιώσεις. Οι περιοχές του σκελετού στις οποίες εντοπίζονται ηλικιακοί δείκτες είναι τα δόντια, οι στερνικές πλευρές, η ωτοειδής επιφάνεια, η ηβική σύμφυση, οι εξωτερικές κρανιακές ραφές, η κεφαλή του βραχιονίου, η κεφαλή του μηριαίου και η ιστολογία των οστών. Ο προσδιορισμός της ηλικίας θανάτου σε ενήλικα άτομα μπορεί να γίνει με παρατήρηση σκελετικών χαρακτήρων στην πυελική ζώνη, στο κρανίο και στις πλευρές: 1) της ηβικής σύμφυσης, 2) της ωτοειδούς επιφάνειας, 3) του στερνικού άκρου των πλευρών και 4) της συνοστέωσης των κρανιακών ραφών. Η οδοντική φθορά χρησιμοποιείται κυρίως για προϊστορικούς πληθυσμούς. Παρακάτω ακολουθεί η ανάλυση των σκελετικών χαρακτήρων για κάθε τάφο ξεχωριστά. Τάφος 4 Ηβική σύμφυση Η ηβική σύμφυση του σκελετού 4 δεν έχει διατηρηθεί. Ωτοειδής επιφάνεια Το μεγαλύτερο μέρος της ωτοειδής επιφάνειας δεν διατηρείται και τα τμήματα εκείνα που έχουν διατηριθεί δεν αρκούν για να σχηματίσουμε μια αξιόλογη εικόνα. Στερνικό άκρο των πλευρών Η μέθοδος βασίζεται στις μορφολογικές αλλαγές που παρατηρούνται στην αρθρική επιφάνεια του στερνικού άκρου των πλευρών (Εικ. 4.1). Τέτοιες αλλαγές εντοπίζονται στο βάθος του βαθουλώματος στην άκρη της πλευράς, στη μορφή του βαθουλώματος και τη διαμόρφωση του χείλους και του τοιχώματος. Η εφαρμογή της μεθόδου γίνεται συνήθως στην τέταρτη πλευρά ωστόσο τις περισσότερες φορές είναι δύσκολο αυτή να διαχωριστεί από τις υπόλοιπες. Παρά τους όποιος προβληματισμούς η μέθοδος προσφέρει σημαντικές πληροφορίες για την ηλικία θανάτου. Ανάλογα με τη μορφολογία του στερνικού άκρου διακρίνονται 5 ηλικιακές φάσεις: Φάση 0 Παιδιά (κάτω των 14 ετών), Φάσεις 1-2 Έφηβοι και νέοι ενήλικες (15-24 ετών), Φάσεις 3-4 Νέοι (25-34 ετών), Φάσεις 5-6 Άτομα μέσης ηλικίας (35-54 ετών) και Φάσεις 7-8 Ηλικιωμένοι (άνω των 54 ετών).

Στην περίπτωση του σκελετού του τάφου 4, η εσωτερική επιφάνεια του άκρου των πλευρών είναι μικρού βάθους, το κέντρο δεν προεξέχει ενώ γενικά η βάθυνση είναι τύπου V. Οι παρατηρήσεις αυτές εντάσσουν το στερνικό άκρο στην φάση 1-2 δηλαδή δίνουν μια ηλικία της τάξεως 15 έως 24 ετών. Εικόνα 4.1: Τα στερνικά άκρα των πλευρών του σκελετού του τάφου 4. Συνοστέωση κρανιακών ραφών Η πλειοψηφία των οστών του κρανίου συνδέονται μεταξύ τους με μη κινητές αρθρώσεις που ονομάζονται ραφές. Με την πάροδο του χρόνου, τα διαφορετικά οστά συνοστεώνονται με αποτέλεσμα να εξαφανίζονται οι ραφές σε άτομα μεγάλης ηλικίας. Οι Meindl & Lovejoy (1985) πρότειναν μια νέα μέθοδο σύμφωνα με την οποία βαθμολογείται ο βαθμός συνοστέωσης σε ένα σύστημα δέκα επιλεγμένων ραφών στο κρανίο. Η κλίμακα βαθμολόγησης περιλαμβάνει τιμές από 0 (εντελώς ανοιχτές ραφές) μέχρι 3 (εντελώς κλειστές ραφές). Οι ραφές εντάσσονται σε δύο συστήματα με το πρώτο σύστημα να περιλαμβάνει ραφές που βρίσκονται στον εξωκράνιο θόλο ενώ το δεύτερο περιλαμβάνει το πλάγιο-πρόσθιο τμήμα του κρανίου. Παρακάτω ακολουθεί μια λίστα με τις δέκα επιλεγμένες ραφές και τη βαθμολογία της κάθε μίας εφόσον αυτή διατηρείται και είναι ορατή: Σύστημα εξωκράνιου θόλου 1. Μεσολαμδικό σημείο 0 2. Σημείο στο Λάμδα 0 3. Οβελιαία ραφή 1 4. Σημείο πρόσθιας οβελιαίας ραφής 0 5. Σημείο στο βρέγμα - 6. Μεσοστεφανιαίο σημείο 1 7. Σημείο στο πτέριο 0 Σύστημα πλάγιο-πρόσθιου τμήματος

6. Μεσοστεφανιαίο σημείο 1 7. Σημείο στο πτέριο 0 8. Σημείο στη σφηνομετωπιαία ραφή 0 9. Σημείο κάτω της σφηνοκροταφικής ραφής - 10. Σημείο στην άνω σφηνοκροταφική ραφή 0 Εικόνα 4.2: Οι 9 από τις δέκα κρανιακές ραφές που όρισαν οι Meindl & Lovejoy. Το συνολικό άθροισμα από κάθε σύστημα συγκρίνεται με πίνακες αναφοράς. Το σύστημα του κρανιακού θόλου παίρνει τιμές από 0 έως 21 ενώ της προσθοπλευρικής περιοχής από 0 έως 15. Στο κρανίο του σκελετού 4, στον εξωκρανιακό θόλο το άθροισμα είναι 2 όπου μας δίνει μέση ηλικία 30,5 με σταθερή απόκλιση 9,6. Στο προσθοπλευρικό σύστημα το άθροισμα είναι 1 όπου μας δίνει μέση ηλικία 32 με με σταθερή απόκλιση 8,3. Γενικό συμπέρασμα Λαμβάνοντας υπ όψιν και τα συμπεράσματα από τα στερνικά άκρα των πλευρών καταλήγουμε ότι ο σκελετός του τάφου 4 ανήκε σε θηλυκό άτομο που πέθανε σε ηλικία 20 με 24 ετών. Τάφος 5 Ηβική σύμφυση Ο προσδιορισμός της ηλικίας θανάτου με παρατήρηση της μορφολογίας της επιφάνειας της ηβικής σύμφυσης αποτελεί την πιο διαδεδομένη τεχνική ανάμεσα

στους ερευνητές. Σε αυτήν την επιφάνεια (Εικ. 4.3) οι αλλαγές συνεχίζονται και στην ενήλικη φάση όπου έχει επιτευχθεί το μέγιστο ύψος του ατόμου και έχουν ολοκληρωθεί οι συνοστεώσεις των επιφύσεων. Στους νεαρούς ενήλικες η ηβική σύμφυση έχει αδρή επιφάνεια με γραμμώσεις που χωρίζονται από αύλακες ενώ η επιφάνεια αυτή χάνει το ανάγλυφο της με την πάροδο της ηλικίας και γύρω στα 35 χρόνια οριοθετείται από ένα χείλος. Μετά από αυτήν την ηλικία παρατηρείται μια διάβρωση του περιγράμματος. Το πρώτο σύστημα για τον προσδιορισμό της ηλικίας θανάτου βάση της ηβικής σύμφυσης αναπτύχθηκε από τον Todd (1920) και ακολούθησαν πολλές τροποποιήσεις με το πλέον αποδεκτό σήμερα σύστημα να είναι των Suchey-Brooks (1990). Πιο συγκεκριμένα, η ηβική σύμφυση του υπό εξέταση οστού εντάσσεται σε μία από 6 διαφορετικές φάσεις, η κάθε μια από τις οποίες αντιστοιχεί σε ένα εύρος ηλικιών. Ως προς την ηβική σύμφυση του σκελετού του τάφου 5, παρατηρούμε την ύπαρξη κάτω ορίου ενώ στο πάνω τμήμα συνεχίζεται η συνοστέωση για τη δημιουργία του άνω ορίου. Η επιφάνεια σύμφυσης είναι σχετικά λεία ωστόσο κάποιες ακρολοφίες είναι ακόμα ορατές. Οι παραπάνω παρατηρήσεις εντάσσουν το οστό στην φάση 3 (ηλικίες 21 ως 46). Εικόνα 4.3: Η επιφάνεια σύμφυσης όπως οριοθετείται από το χείλος. Ωτοειδής επιφάνεια Οι αλλαγές στην ωτοειδή επιφάνεια του λαγόνιου (ιλιακού) οστού (Εικ. 4.4) αποτελεί σημαντικό δείκτη για την εύρεση της ηλικίας από σκελετικά υπολείμματα. Παρουσιάζει πλεονεκτήματα σε σχέση με την ηβική σύμφυση ως δείκτης ηλικίας διότι υφίσταται λιγότερες φθορές με την πάροδο του χρόνου και επιπλέον οι αλλαγές στην επιφάνεια συνεχίζονται και μετά τα 50 χρόνια. Επιπλέον, το οστό σε αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα παχύ και ανθεκτικό και ως εκ τούτου διατηρείται ανέπαφο ακόμα και σε αρχαιολογικά δείγματα. Το σύστημα που ακολουθείτε διατυπώθηκε από τον Lovejoy et al (1985) και χρησιμοποιείται ευρέως από τότε. Όπως και με την ηβική σύμφυση το υπό εξέταση

οστό εντάσσεται σε μία από 8 διαφορετικές φάσεις, η κάθε μία από τις οποίες αντιστοιχεί σε ένα εύρος ηλικιών. Εξετάζοντας λοιπόν το οστό παρατηρούμε την παρουσία κάποιας οπισθοωτιαίας δραστηριότητας. Ο κυματισμός είναι απών με εξαίρεση ίσως κάποιες ραβδώσεις. Απούσα είναι και η μακροπορώδης υφή με κατά τόπους απώλεια της κοκκώδους επιφάνειας. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι το οστό βρίσκεται κάπου μεταξύ των φάσεων 4 και 5 άρα μιλάμε για ένα εύρος ηλικίας 35 ως 44 ετών. Εικόνα 4.4: Το όριο της ωτοειδούς επιφάνειας. Στερνικό άκρο των πλευρών Όπως και με το σκελετό του τάφου 4 εφαρμόζουμε την μέθοδο του Iscan (1984) των 5 ηλικιακών φάσεων βάσει της μορφολογίας του στερνικού άκρου. Παρατηρούμε ότι οι άνω και κάτω άκρες προεξέχουν ελαφρώς σε σχέση με το κέντρο των πλευρών του στερνικού άκρου ενώ η εσοχή στο κέντρο από τριγωνική έχει μετατραπεί σε σχήμα U. Βρισκόμαστε λοιπόν στις φάσεις 5-6 που αντιστοιχούν σε άτομα μέσης ηλικίας (35 ως 54 ετών). Εικόνα 4.5: Τα στερνικά άκρα των πλευρών του σκελετού του τάφου 5.

Συνοστέωση κρανιακών ραφών Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως το κρανίο του σκελετού του τάφου 5 έχει υποστεί εκτενή ζημία με αποτέλεσμα να διατηρούνται μονάχα τμήματα αυτού. Η κατάσταση του καθιστά πολύ δύσκολη της εφαρμογή της μεθόδου των Meindl & Lovejoy (1985) καθώς μόνο δύο εκ των 10 επιλεγμένων ραφών είναι ορατές. Πρόκειται για τα σημεία 1 (μεσολαμδικό) του εξωκράνιου θόλου και 6 (μεσοστεφανιαίο) του πλαγιοπροσθιου συστήματος. Παρά τα όποια προβλήματα μπορούμε να εξάγουμε κάποια βασικά συμπεράσματα. Τα δύο σημεία που διασώζονται δείχνουν σημαντική συνοστέωση των ραφών αλλά με κάποια σημεία να μην έχουν ολοκληρωθεί. Με την προϋπόθεση ότι και τα άλλα σημεία θα παρουσίαζαν μια παρόμοια εικόνα μπορούμε να πούμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα άτομο ηλικίας άνω των 36 ετών. Γενικό συμπέρασμα Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα των διαφόρων σκελετικών χαρακτήρων σε ηβική σύμφυση, ωτοειδή επιφάνεια, στερνικά άκρα και κατά δεύτερο λόγο των κρανιακών ραφών καταλήγουμε ότι ο σκελετός του τάφου 5 ανήκε σε αρσενικό άτομο που πέθανε σε ηλικία 35 με 44 ετών. V. Πιθανά αίτια θανάτου Τάφος 4 Περνώντας τέλος στα σχόλια σχετικά με τα πιθανά αίτια θανάτου παρατηρούμε τα μακρά οστά των κάτω άκρων του σκελετού του τάφου 4 και βλέπουμε ότι παρουσιάζουν ασυνήθιστα λεπτά τοιχώματα (Εικ. 5.1.1 & 5.1.2). Αυτό σε συνδυασμό με την απουσία λόγω θρυμματισμού και στα δύο άκρα των τμημάτων των οστών εκείνων που περιβάλλουν το γόνατο (κάτω μέρος του μηριαίου και άνω μέρος της κνήμης) οδηγούν στο συμπέρασμα πως το άτομο παρουσίαζε έντονη οστεοπενία. Η οστεοπενία θεωρείται προπομπός της οστεοπόρωσης και μπορεί να οφείλεται σε διάφορες αιτίες να είναι δηλαδή σύμπτωμα κάποιας ασθένειας ή αποτέλεσμα κακής ποιότητας ζωής (κακή διατροφή, ελάχιστη άσκηση) (1),(2). Άλλο ένα χαρακτηριστικό του σκελετού του τάφου 4 είναι η σχεδόν παντελή απουσία οδοντοφυΐας. Στην κάτω γνάθο διατηρείται μονάχα ένα δόντι ενώ το πρόσωπο μαζί με την άνω οδοντοστοιχία έχουν καταστραφεί ολοσχερώς. Η απουσία των δοντιών δεν αποδίδεται σε μεταθανάτια αίτια καθώς τα φατνία έχουν επουλωθεί πλήρως που σημαίνει ότι το άτομο επέζησε τουλάχιστον για μήνες μετά την απώλεια του τελευταίου δοντιού. Η απώλεια της οδοντοφυΐας μπορεί κι αυτή να είναι αποτέλεσμα διαφόρων παραγόντων μεταξύ των οποίων και η οστεοπόρωση. Εν τέλει, είναι αδύνατο να καταλήξουμε σε κάποιο βέβαιο συμπέρασμα βάση των υπαρχόντων στοιχείων.

Εικόνα 5.1.1: Τα πολύ λεπτά τοιχώματα των οστών πάνω από το γόνατο. Εικόνα 5.1.2: Φωτογραφία των τοιχωμάτων των οστών κάτω από το γόνατο. Τάφος 5 Ως προς το σκελετό του τάφου 5 τώρα, η εξαγωγή συμπερασμάτων είναι ακόμα πιο δύσκολη. Δεδομένου ότι το άτομο είχε ταφεί ως πολεμιστής θα περιμέναμε να δούμε ίσως κάποιο σημάδι που να παραπέμπει σε τραυματισμό από αιχμηρό αντικείμενο. Τα οστά που φέρουν συνήθως τέτοια σημάδια είναι αυτά του στέρνου όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ισχύει εδώ. Αυτό μπορεί να οφείλεται είτε στο ότι το άτομο δεν πέθανε από τραυματισμό είτε στο ότι τα οστά εκείνα που φέρουν το τραύμα δεν έχουν διατηρηθεί. Το δεύτερο είναι πολύ πιθανό να ισχύει αφού μεγάλο μέρος του σκελετού έχει καταστραφεί. Μια άλλη πιθανή εκδοχή είναι ο θάνατος να επήλθε από άλλα αίτια όπως κάποια μόλυνση, πάθηση ή ασθένεια, οι περισσότερες εκ των οποίων δεν αφήνουν εμφανή σημάδια στα οστά. Σε αυτό το σημείο είναι άξιο να σημειωθεί ότι το ισχιακό οστό φέρει μια διαμπερή οπή (Εικ. 5.2.1 & 5.2.2) η οποία έγινε πιθανότατα μετά θάνατον αφού δεν φαίνεται το οστό να έχει επουλωθεί στο ελάχιστο. Επιπλέον, η θέση και το σχήμα της καθιστά σχεδόν αδύνατη την πιθανότητα να πρόκειται για τραυματισμό.

Εικόνα 5.2.1: Η διαμπερής οπή όπως φαίνεται από τη μπροστινή πλευρά του οστού. Εικόνα 5.2.2: Η διαμπερής οπή όπως φαίνεται από την πίσω όψη του οστού. Γενικά συμπεράσματα Καταλήγοντας, είναι πολύ δύσκολο να διατυπώσουμε το οποιοδήποτε συμπέρασμα για τα πιθανά αίτια θανάτου. Η έλλειψη μεγάλου πληθυσμιακού δείγματος δεν επιτρέπει την συγκριτική μελέτη που θα αποκάλυπτε ίσως κάποια περισσότερα στοιχεία για τον τρόπο ζωής και τις συνθήκες που επικρατούσαν την εποχή. Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι αδύνατο να εξακριβωθούν τα αίτια θανάτου για τα δύο άτομα που ευρέθησαν στους τάφους 4 και 5. Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Κα Άντα Κάττουλα, Αρχαιολόγο της ΚΣΤ Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιά για την υποστήριξη της και μαζί της ευχαριστώ την διοίκηση της Εφορείας που ενέκριναν το δανεισμό του υλικού στο εργαστήριο του Μουσείου Παλαιοντολογίας και Γεωλογίας του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ: Brooks, S. and Suchey, J. (1990) Skeletal age determination based on the os pubis: A comparison of the Ascadi-Nemeskeri and Suchey-Brooks methods. Human Evolution 5. Brothwell, D.R. (1981) Digging up Bones. New York, Cornell University Press. Curate, Francisco (2014) Osteoporosis and Paleopathology: a review. University of Coimbra Iscan, Mehmet Yasar, and Kennedy, Kenneth A. R. (1989) Reconstruction of life from the skeleton. New York, Alan R. Liss, Inc. Lovejoy, C. Owen, and Meindl, Richard S. (1985) Multifactorial determination of skeletal age at death. American Journal of Physical Anthropology 68. Rothschild, Bruce M., and Martin, Larry D. (1993) Paleopathology, Disease in the Fossil Record. Florida, CRC Press, Inc. 2)Waldron. Tony (2009) Palaeopathology. Cambridge, Cambridge University Press. Walker, P. L. (1994) Standards for data collection from human skeletal remains. Arkansas, Arkansas Archeological Survey Research Series no. 44. (1)White, Tim D., and Folkens, Pieter A. (2005) The Human Bone Manual. Oxford, Elsevier Academic Press. Βαλάκος, Στρατής Δ., και Παπαβασιλείου, Σύλβια, Φυσική Ανθρωπολογία. Αθήνα 2013.