ΕΠΟ 10-1 η Γραπτή Εργασία 2008-2009 Εξετάστε τις σχέσεις κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας στην Καθολική Δύση από τον 5ο έως και τον 13ο αιώνα. Ενισχύεται ή αποδυναμώνεται η εκκλησιαστική εξουσία σε σχέση με την κοσμική; ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ 1. Επαναδιατύπωση του θέματος Στόχοι της εργασίας Η εργασία αναφέρεται στις σχέσεις που διακρίνουν την κοσμική και την εκκλησιαστική εξουσία στη Δύση από τον 5 ο έως τον 13 ο αι. Συγκεκριμένα μας ζητά να εξετάσουμε την πορεία της εκκλησιαστικής εξουσίας αυτό το χρονικό διάστημα και τη θέση που έχει σε σχέση με τον ηγεμόνα. 2. Λέξεις κλειδιά της Εργασίας Κοσμικής εξουσία Εκκλησιαστική εξουσία 3. Δομή της εργασίας Η εργασία μπορεί να χωριστεί σε 3 μέρη. Στο πρώτο θα υπάρχει η εισαγωγή, όπου θα διατυπώσουμε μια άποψη για τη σχέση των δύο εξουσιών και θα καθορίσουμε το θέμα της εργασίας μας. Στο δεύτερο μέρος, όπου αρχίζει το κύριο μέρος της εργασίας μας θα περιγράψουμε με χρονολογική σειρά την πορεία της εξουσίας της εκκλησίας σε σχέση πάντα με την κοσμική εξουσία. Μπορούμε αν θέλουμε να χωρίσουμε την πορεία της εκκλησιαστικής εξουσίας σε περιόδους: 1. 5 ος 8 ος αι. Η εκκλησία σε κρίση 2. Φράγκικο βασίλειο Καρολίγγεια αυτοκρατορία 3. Η εποχή της αναμόρφωσης Στο τελευταίο μέρος γράφουμε τα συμπεράσματα της εργασίας μας που θα αφορούν τη σχέση των δύο εξουσιών και ίσως μια κριτική για το μέλλον. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Εισαγωγή Στη Δύση υπήρχε σαφής διαχωρισμός μεταξύ εκκλησιαστικής και αυτοκρατορικής εξουσίας. 1 H χριστιανική εκκλησία στην εποχή των μεταναστεύσεων αποδείχθηκε ιδιαίτερα ανθεκτική και αντικατέστησε τη ρωμαϊκή διοίκηση που βρισκόταν σε 1 Κ. Ράπτης, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999, σ.105 1
αποσύνθεση. 2 Ενισχύεται η θέση των επισκόπων. Οι ηγέτες της εκκλησίας εναντιώνονται στους αυτοκράτορες. Συχνά υπήρχαν συγκρούσεις μεταξύ του κοσμικού κράτους και της Εκκλησίας. 3 H εκκλησία όμως γνώρισε πολλά προβλήματα, τα οποία για να αντιμετωπίσει, είχε ανάγκη την υποστήριξη της κοσμικής εξουσίας. 4 Κύριο Μέρος ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΟΣΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ Από τον 5 ο έως τον 8 ο αιώνα Από τον 5ο μέχρι και τον 8ο αιώνα η ισχύς του πάπα και της ρωμαϊκής εκκλησίας ήταν περιορισμένη. Οι πάπες ήταν εξαρτημένοι από τη βούληση των αυτοκρατόρων της Κωνσταντινούπολης, ενώ οι εκκλησίες της Βορειοδυτικής Ευρώπης διοικούνταν από τοπικές συνόδους και ελέγχονταν από τους Γερμανούς βασιλιάδες. Σημειώνεται κάθετη πτώση του μορφωτικού επιπέδου και κάμψη του θρησκευτικού αισθήματος. 5 Την ίδια χρονική περίοδο αναπτύσσεται ο μοναχισμός. Τα μοναστήρια του Αγίου Κολουμβάνου, μαζί με τα φράγκικα μοναστήρια του Ροδανού και τις μονές των Βενεδικτίνων μοναχών άσκησαν μεγάλη επιρροή στο χριστιανικό κόσμο. 6 Στο Φράγκικο Βασίλειο και στην αυτοκρατορία του Καρλομάγνου Στο φράγκικο βασίλειο ο Κάρολος Μαρτέλος προβλήθηκε ως προστάτης της Χριστιανοσύνης. Ενίσχυσε την ιεραποστολική δράση για τον εκχριστιανισμό των Γερμανών και σύσφιξε τις σχέσεις του με τον πάπα. Ο Πεπίνος ονομάστηκε προστάτης των Χριστιανών και της παποσύνης. Ο πάπας στράφηκε στον ηγεμόνα της Δύσης, ο οποίος ήταν ιδιαίτερα ισχυρός για να εξασφαλίσει την επιβίωση και την ενίσχυση της κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας του. Ο Φράγκος ηγεμόνας προβλήθηκε ως ο νόμιμος κληρονόμος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση. 7 Ο Καρλομάγνος, στα τέλη του 8 ου αι. αναδείχθηκε ηγέτης του χριστιανικού κόσμου. Τέθηκε επικεφαλής του χριστιανικού κόσμου, έδειξε έντονο ενδιαφέρον για την προστασία των ναών των λειτουργών τους και της προστασίας τους, σύσφιξε τη σχέση του με τον Πάπα. 8 Ο πάπας οικειοποιήθηκε το ρόλο του θεματοφύλακα της ρωμαϊκής παράδοσης και αποδέχθηκε τη μόνιμη επικυριαρχία των Φράγκων στη Ρώμη. 9 Γίνεται μια προσπάθεια μόρφωσης και αναβάθμισης του κλήρου, ιδρύθηκαν ενοριακές, επισκοπικές και μοναστικές σχολές, προσκλήθηκαν κορυφαίοι λόγιοι και διδάσκαλοι από τη Βόρεια Ιταλία, την Ισπανία και από τα αγγλοσαξονικά μοναστήρια, 2 στο ίδιο, σ.33 3 D. Nicholas, Η εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου. Κοινωνία, διακυβέρνηση και σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500, MIET, Αθήνα, 1999, σ.68 4 D. Nicholas, ό.π., σ. 70 5 Κ. Ράπτης, ό.π., σ.34 6 στο ίδιο, σ.34 7 στο ίδιο, σ.61 8 D. Nicholas, ό.π., σ.σ. 190-191 9 Κ. Ράπτης, ό.π., σ.62 2
καθιερώθηκε η ρωμαϊκή λειτουργία κι έτσι επικράτησε μια ενιαία και τυποποιημένη εκκλησιαστική λειτουργία. 10 Κατά την περίοδο της αναμόρφωσης Κατά τον 9 ο και 10 ο αι., ενισχύθηκε η φεουδαρχία και εξασθένησε η αυθεντία της εκκλησίας και οι κληρικοί ήταν υποταγμένοι στην κοσμική εξουσία. 11 Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: Ο Όθωνας συνέχισε την καρολίγγεια παράδοση, να χρησιμοποιεί την Εκκλησία για να ελέγχει τους πρόσφατα εκχριστιανισμένους υπηκόους του. Ίδρυσε αρχιεπισκοπή στο Μαγδεμβούργο και πολλές επισκοπές και στηρίχτηκε στην εδαφική δικαιοδοσία των εκκλησιαστικών αρχόντων. 12 Μετά απ αυτόν οι Γερμανοί αυτοκράτορες προσέδωσαν έναν ιερό χαρακτήρα στο κράτος τους και παρενέβαιναν ενεργά στα εκκλησιαστικά πράγματα, κυρίως με το διορισμό των επισκόπων. 13 Συνδεόταν στενά με τις μεγάλες ιδιόκτητες εκτάσεις της εκκλησίας και διόριζαν δικό τους επίσκοπο. 10 ος αιώνας: Ο πάπας εκλεγόταν από τους ευγενείς της Ρώμη, περιορίστηκε η δικαιοδοσία του στις επισκοπές εκτός της ιταλικής χερσονήσου. Η κατοχή μεγάλων εκτάσεων γης καθιστούσε την εκκλησία, όχι μόνο πνευματική αλλά και κοσμική δύναμη. Χαλάρωση των ηθών, της πειθαρχίας και του ίδιου του θρησκευτικού συναισθήματος των κληρικών. Φαινόμενα σήψης και διαφθοράς, υποβάθμιση μορφωτικού επιπέδου. 14 Εκδηλώθηκαν συντονισμένες κινήσεις για την αποκατάσταση του κύρους της εκκλησίας. Κίνημα της Ειρήνης του θεού, Εκεχειρία του Θεού. Τα μοναστήρια γίνονται μεγάλα εκκλησιαστικά κέντρα. Διαθέτοντας μεγάλες εκτάσεις γης που του εξασφάλισαν την ανεξαρτησία του από την κοσμική εξουσία. Στο παπικό αξίωμα αναβαίνουν δυναμικοί και μορφωμένοι κληρικοί. 15 Τον 11 ο αιώνα προκλήθηκε ρήξη με τους Ορθόδοξους. Σχίσμα των δύο εκκλησιών. Οι Νορμανδοί συμμαχούν με τον πάπα Νικόλαο Β και τον βοηθούν στο μεταρρυθμιστικό του έργο. 16 Μετά το 1053 ο πάπας Γρηγόριος Γ συμμάχησε με τους Σάξονες, απαγόρευσε την περιβολή των επισκόπων από κοσμικούς. Με την έριδα περί περιβολής αρχίζει η διαδικασία διαχωρισμού εκκλησίας και κράτους. 17 Ο βασιλιάς αδυνατούσε να θέσει υπό τον έλεγχό του τις εκκλησιαστικές γαίες. Οι πολιτικοί ηγεμόνες δεν δέχτηκαν τις πολιτικές βλέψεις του πάπα. 18 Προσπάθειες μεταρρύθμισης. Μεταρρυθμιστικά διατάγματα έθεσαν τον πάπα πνευματικό ηγέτη και διαταράχθηκαν οι σχέσεις του με τον βασιλιά. 19 Σκοπός του μεταρρυθμιστικού κινήματος ήταν η επιβεβαίωση της υπεροχής της εκκλησιαστικής 10 στο ίδιο, σ.σ.64-65 & D. Nicholas, ό.π., σ. 198 11 L. S. Fernandez, Εκκλησία και Αίρεση στη Δύση στο Ε. Αρβελέρ Μ. Aymard, Οι Ευρωπαίοι, Σαββάλας Αθήνα, σ.σ. 241-242 12 D. Nicholas, ό.π., σ. 270 13 στο ίδιο, σ. 275 14 Κ. Ράπτης, ό.π., σ.87 15 στο ίδιο 87-88 16 στο ίδιο, σ.σ. 280-281 17 στο ίδιο, σ. 283 18 στο ίδιο, σ. 285 19 D. Nicholas, ό.π., σ.σ. 279-280 3
εξουσίας έναντι της κοσμικής στο πλαίσιο μιας ενιαίας χριστιανικής κοινοπολιτείας. 20 Το ενδιαφέρον των παπών στρεφόταν ολοένα και περισσότερο στην πολιτική, το δίκαιο και τη διοίκηση της Εκκλησίας. Ιδρύθηκε το δικαστήριο, η curia, με διευρυμένες εξουσίες, όπου κυριαρχούσαν οι καρδινάλιοι. 21 Αναμορφώθηκε η κεντρική παπική διοίκηση στη Ρώμη. Το 12ο αιώνα, συστηματοποιήθηκε και εμπλουτίστηκε το Κανονικό Δίκαιο και ανασυγκροτήθηκαν τα εκκλησιαστικά δικαστήρια. 22 Η εκλογή του ποντίφικα ανατέθηκε στο κολέγιο καρδιναλίων της Ρώμης. Απαγορεύτηκε η πρακτική της χειροτονίας των επισκόπων από κοσμικούς. Εδραιώθηκαν τα πρωτεία της Ρώμης έναντι όλων των εξουσιών. Η πνευματική ζωή αναζωογονήθηκε χάρη στην ανανέωση και αναμόρφωση της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. Η παπική εκκλησία χειραφετήθηκε από τον έλεγχο της κοσμικής εξουσίας πυροδοτώντας μια μακρόχρονη περίοδο αντιπαράθεσης με την κοσμική εξουσία. 23 Στα μέσα του 11 ου αι. ξέσπασε η «Έριδα περί Περιβολής», που αφορούσε την τελετουργία περιβολής κάθε νέου επισκόπου με την κοσμική και πνευματική του εξουσία. Ο αγώνας διήρκεσε δυόμισι αιώνες. 24 Στην «Έριδα περί Περιβολής», συγκρούστηκαν τα συμφέροντα της διανομής του πλούτου και της εξουσίας. 25 Στο δεύτερο μισό του 13 ου αιώνα, ο αγώνας κατέληξε σε θρίαμβο της παποσύνης και των Ιταλών συμμάχων επιτρέποντας την υλοποίηση των περισσότερων σημείων του γρηγοριανού προγράμματος για την εσωτερική οργάνωση της εκκλησίας. 26 Η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία το 13 ο αι. γνωρίσει μια από τις μακροχρόνιες ειρηνικές περιόδους, που συνέπεσε με το απόγειο της δύναμής της. Μέχρι τα τέλη του 13 ου αι. διατήρησε την ενότητά της, η οποία κλονίστηκε τον επόμενο αιώνα. 27 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η περίοδος του κλασικού Μεσαίωνα ήταν μια εποχή ανανέωσης και αναμόρφωσης της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, επέκτασης της χριστιανικής πίστης, επιθετικής πολιτικής της δυτικής χριστιανοσύνης και ανάδειξης του πάπα σε ισχυρό κοσμικό ηγεμόνα και αδιαμφισβήτητο πνευματικό ηγέτη της Δύσης. 28 Ο πάπας, στο ρόλο του προστάτη της χριστιανοσύνης, εξέφρασε το δυναμισμό της μεσαιωνικής Ευρώπης και την τάση της για επέκταση. Ευλόγησε τους σταυροφόρους της Δύσης που ξεκινούσαν για να απελευθερώσουν τους Άγιους Τόπους. 29 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 20 D. Nicholas, ό.π., σ.σ. 288-289 21 στο ίδιο, σ.σ. 289-290 22 Κ.Ράπτης, ό.π., σ.88 23 στο ίδιο, σ.σ. 87-89 24 L. S. Fernandez, ό.π., σ. 245 25 Κ. Ράπτης, ό.π., σ.81 26 στο ίδιο, σ. 88 27 L. S. Fernandez, ό.π., σ.σ. 251-252 28 στο ίδιο, σ.87 29 στο ίδιο, σ.89 4
Ράπτης, Κ. (1999). Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α, Πάτρα, εκδ. ΕΑΠ Fernandez, L., S., Εκκλησία και Αίρεση στη Δύση, στο Αρβελέρ, Ε. - Aymard, M., Οι Ευρωπαίοι, (2000), Αθήνα, εκδ. Σαββάλας Nicholas, D. (1999). Η εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου. Κοινωνία, διακυβέρνηση και σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500, Αθήνα, εκδ. ΜΙΕΤ 5