ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Ι ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ (ΧΑΝΙΑ, 1-8 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2006) Y Τομοσ Α3 ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΕΧΝΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΝΑΤΥΠΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «Ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ» ΧΑΝΙΑ 2011
Επιμέλεια τόμου: Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού (mvlazaki@otenet.gr) & Ελένη Παπαδοπούλου, Αρχαιολόγος, ΚΕ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (epapadopoul@yahoo.gr) Διορθώσεις, σελιδοποίηση και τυπογραφική φροντίδα: Κωστής Ψυχογυιός (pezanos@otenet.gr) Εκτύπωση & βιβλιοδεσία: «Τυ π ο κρ έ τα» Γ. Καζανάκης Δ/χοι Α.Β.Ε. Βι.Πε. Ηρακλείου Κρήτης (info@kazanakis.gr) Η έκδοση πραγματοποιείται με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού (www.culture.gr/) Την ευθύνη της έκδοσης έχει το Δ.Σ. του «Χρυσοστόμου»: Αντώνης Πετρουλάκης (πρόεδρος), Κώστας Μαυρακάκης (αντιπρόεδρος), Βαγγέλης Μπούρμπος (γραμματέας), Χαράλαμπος Σκριβιλιωτάκης (ταμίας), Γιάννης Κουκλάκης, Αικατερίνη Μανιά, Κωνσταντίνος Πρώιμος (μέλη). ISBN (vol.) : 978 960 9558 05 1 ISBN (set) : 978 960 8648 02 9 2011 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «Ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ» ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ 1899 Χάληδων 83, 731 31 Χανιά Κρήτης. Τηλ. & fax : 28210-53879 www.chrysostomos-chania.gr/ E-mail: chrysostomos@otenet.gr
ΕΛΕΝΗ ΝΟΔΑΡΟΥ* Το ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ κεραμικό σύνολο από το Χαμαλεύρι Ρεθύμνου: προκαταρκτικά αποτελέσματα από την πετρογραφική ανάλυση Εισαγωγή Ο μινωικός οικισμός του Χαμαλευρίου βρίσκεται στη βόρεια ακτή της Κρήτης, 12 χλμ. ανατολικά της σύγχρονης πόλης του Ρεθύμνου. Οι εκτεταμένες και συνεχιζόμενες σωστικές ανασκαφές της ΚΕ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων έχουν αποκαλύψει μία ΠΜ ΙΙΙ ΜΜ ΙΑ εγκατάσταση στο λόφο Τσικουριανά που ακολούθησε την εγκατάλειψη της πρωιμότερης παραλιακής θέσης του Σταυρωμένου. Κατά τη ΜΜ ΙΒ ΜΜ ΙΙΑ περίοδο η κατοίκηση μεταφέρθηκε δυτικά, στον κοντινό λόφο Κακάβελλα, ενώ στα τέλη του 13 ου αιώνα π.χ. οι κάτοικοι επέστρεψαν ανατολικά στο λόφο Τσικουριανά (Andreadaki-Vlazaki Papadopoulou 2005: 353). Η τελευταία φάση του οικισμού τοποθετείται στην ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ και αξίζει να σημειωθεί ότι, ενώ αυτή η περίοδος σηματοδοτείται από την καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων και μια γενικότερη αναταραχή στην Κρήτη όπως συνάγεται από τη μετακίνηση αρκετών οικισμών σε οχυρές και δυσπρόσιτες τοποθεσίες (Nowicki 2000), στο Χαμαλεύρι και σε λίγες ακόμα θέσεις δεν παρατηρείται κάτι αντίστοιχο. * Δρ Αρχαιολογίας Παν/μιου Sheffield, Υπεύθυνη Εργαστηρίου Πετρογραφίας Κεραμικής, Ινστιτούτο Μελέτης Προϊστορίας του Αιγαίου Ανατολικής Κρήτης (INSTAP), Παχειά Άμμος, 722 00 Ιεράπετρα. E-mail: enodarou@yahoo.gr 10 ο ΔιεθνΚρητΣυν (Χανιά 2006) Α3 (Χανιά 2011) 381 394 381
ΕΛΕΝΗ ΝΟΔΑΡΟΥ Η ανασκαφή του ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ οικισμού εκτείνεται σε έξι οικόπεδα. Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που ήρθαν στο φως παρουσιάζουν όλα τα χαρακτηριστικά της μυκηναϊκής οικοδομικής, ενώ η πυκνότητά τους υποδηλώνει την ύπαρξη στην περιοχή μιας μεγάλης πληθυσμιακής ομάδας στις αρχές του 12 ου αιώνα. Η κεραμική που προήλθε από την ανασκαφή περιλαμβάνει πληθώρα σχημάτων με πιο κοινά τη βαθιά φιάλη και τον κρατήρα, ενώ υπάρχουν ακόμα κύπελλα, κύλικες και άλλα αγγεία πόσης, αγγεία μεταφοράς όπως αμφορείς, ψευδόστομοι αμφορείς, πιθοειδή καθώς και οικιακή κεραμική με αποθηκευτικά και μαγειρικά σκεύη. Τυπολογικά παράλληλα για την κεραμική απαντούν σε πολλές θέσεις στην Κρήτη αλλά είναι ιδιαίτερα έντονες οι ομοιότητες με το υλικό από τα Σύβριτα. Επίσης έχουν διαπιστωθεί και πιθανές εισαγωγές από τη Βόρεια-Κεντρική και τη Νότια Κρήτη (Andreadaki-Vlazaki Papadopoulou 2005). Το υλικό που αναλύθηκε προέρχεται από τη θέση Πατέρας όπου ήρθε στο φως κτηριακό συγκρότημα που περιλαμβάνει δέκα δωμάτια και ανοιχτούς χώρους. 1 Στη ΝΑ πλευρά της θέσης αποκαλύφθηκε κεραμικός κλίβανος του οποίου σώζεται η εσχάρα και ο θάλαμος για την καύσιμη ύλη. Γύρω από τον κλίβανο αποκαλύφθηκαν μεγάλοι κυκλικοί λάκκοι που περιείχαν καμένο χώμα, οστά, λίθινα εργαλεία και μεγάλη ποσότητα κεραμικής. Αντίστοιχοι λάκκοι έχουν βρεθεί και σε άλλα σημεία του οικισμού, οπότε η σχέση τους με τον κλίβανο παραμένει αδιευκρίνιστη (Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη 1993, 1994 Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη Παπαδοπούλου 2000/01 Andreadaki-Vlazaki Papadopoulou 2005). Η πετρογραφική ανάλυση είχε ως στόχο: α) να χαρακτηριστούν και να ομαδοποιηθούν οι κεραμικές ύλες που απαντούν στο σύνολο από το Χαμαλεύρι με βάση την ορυκτολογική τους σύσταση και την υφή τους β) δεδομένης της ύπαρξης αγγειοπλαστικής δραστηριότητας 1 Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται προς τις Μ. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη και Ε. Παπαδοπούλου για την άδεια ανάλυσης του υλικού και τη συνεργασία καθώς και προς την J. Moody για τις χρήσιμες πληροφορίες ως προς τη μακροσκοπική μελέτη των κεραμικών υλών. 382
ΤΟ ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ ΚΕΡΑΜΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΜΑΛΕΥΡΙ ΡΕΘΥΜΝΟΥ στον οικισμό, όπως συνάγεται από την παρουσία κλιβάνου, να διερευνηθεί ο χαρακτήρας του τοπικού εργαστηρίου γ) να ερευνηθούν γενικότερα ζητήματα προέλευσης και τεχνολογίας της κεραμικής δ) να διαπιστωθούν πιθανές σχέσεις του Χαμαλευρίου με άλλες περιοχές της Κρήτης, επιβεβαιώνοντας, απορρίπτοντας ή συμπληρώνοντας με νέα στοιχεία τα συμπεράσματα της τυπολογικής μελέτης της κεραμικής. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης Ο λόφος του Χαμαλευρίου δεσπόζει στην αλλουβιακή πεδιάδα που εκτείνεται κατά μήκος της βόρειας ακτής ανατολικά του Ρεθύμνου. Στις προσχωσιγενείς αυτές αποθέσεις περιλαμβάνονται πλειοκαινικά και πλειστοκαινικά ιζήματα που χαρακτηρίζονται από υπόλευκες και γκρίζες μάργες, βιογενείς ασβεστολίθους, και αργίλους. Οι υποκείμενοι σχηματισμοί συνίστανται σε φυλλίτες και χαλαζίτες του Ανώτερου Τριαδικού, καθώς και ασβεστολίθους και δολομίτες της σειράς Τριπόλεως (Εικ. 1). Όλες αυτές οι αποθέσεις αποτελούν πιθανές πηγές πρώτων υλών για την κατασκευή κεραμικής όπως θα φανεί από τα αποτελέσματα της ανάλυσης αλλά και της δειγματοληψίας αργίλων στην περιοχή. Από την πετρογραφική ανάλυση προέκυψε μια σειρά κεραμικών υλών, η πλειονότητα των οποίων σχετίζεται με το γεωλογικό υπόβαθρο της ευρύτερης περιοχής. 1) Χονδροειδής κεραμική Για τη χονδροειδή κεραμική διακρίθηκαν 4 ομάδες: οι δύο πολυπληθέστερες βασίζονται στη χρήση πρώτων υλών με μεταμορφωμένα πετρώματα, η τρίτη σχετίζεται με χρήση αργίλου αλλουβιακής προέλευσης ενώ η τέταρτη πρέπει να είναι εισηγμένη. Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη είναι μια αρκετά ομοιογενής ομάδα, η ορυκτολογική σύσταση της οποίας χαρακτηρίζεται από εγκλείσματα φυλλίτη, χαλαζίτη και χαλαζία σε ένα κοκκινωπό και χαμηλά ψημένο αργιλικό υπόβαθρο (Εικ. 2). Ως τόπος προέλευσης θεωρείται η ευρύτερη περιοχή Χαμαλευρίου όπου υπάρχουν εμφανίσεις 383
ΕΛΕΝΗ ΝΟΔΑΡΟΥ της γεωλογικής σειράς Φυλλιτών Χαλαζιτών. Τα αγγεία αυτής της ομάδας είναι αποκλειστικά μαγειρικά σκεύη. Παρόμοιας σύστασης που υποδηλώνει μεταμορφωμένο περιβάλλον και σχετίζεται με τη σειρά Φυλλιτών Χαλαζιτών είναι και η δεύτερη κεραμική ύλη. Σε αντίθεση με την πρώτη όπου κυρίαρχο ορυκτολογικό συστατικό είναι ο φυλλίτης, εδώ επικρατούν τα αποστρογγυλεμένα εγκλείσματα χαλαζίτη, ενώ το υπόβαθρο χαρακτηρίζεται από σκούρο χρώμα και πυκνή διασπορά κόκκων χαλαζία (Εικ. 3). Αυτή η κεραμική ύλη απαντά σε δύο εκδοχές: στην πρώτη η μη ασβεστιούχος άργιλος (κοκκινόχωμα) χρησιμοποιείται αυτούσια για την κατασκευή αποκλειστικά μαγειρικών σκευών, ενώ στη δεύτερη η μη ασβεστιούχος αναμιγνύεται με μια ασβεστιούχο άργιλο (υπόλευκο-υποκίτρινο χώμα) όπως υποδηλώνει η ύπαρξη απολιθωμάτων (Εικ. 4). Αυτή η κεραμική ύλη χρησιμοποιείται για την κατασκευή αγγείων αποθήκευσης και μεταφοράς. Ουσιαστικά πρόκειται για δύο συνταγές που βασίζονται στην ίδια πρώτη ύλη αλλά προορίζονται για δύο διαφορετικούς τύπους αγγείων που εξυπηρετούν διαφορετικές ανάγκες. Στη διάρκεια της έρευνας έγινε περισυλλογή αργιλικών υλών από την ευρύτερη περιοχή του Χαμαλευρίου και ακολούθησε κατασκευή πειραματικών δοκιμίων τα οποία ψήθηκαν σε θερμοκρασία 800 C, έγιναν λεπτές τομές και μελετήθηκαν στο πολωτικό μικροσκόπιο. Η ομοιότητα αυτής της κεραμικής ύλης με γεωλογικό δείγμα που λήφθηκε από απόθεση Φυλλιτών Χαλαζιτών (Εικ. 5) κοντά στο Χαμαλεύρι επιβεβαιώνει την τοπική προέλευση της πρώτης ύλης. Η τρίτη ομάδα έχει διαφορετική σύσταση από τις δύο πρώτες καθώς πρόκειται για μια κεραμική ύλη με εγκλείσματα χαλαζίτη, μικριτικό ασβεστόλιθο και χαλαζία (Εικ. 6). Ωστόσο απαντά και αυτή σε δύο εκδοχές. Στην πρώτη χρησιμοποιείται μία μόνο άργιλος για την κατασκευή μαγειρικών σκευών, ενώ στη δεύτερη εκδοχή (Εικ. 7) η ύπαρξη απολιθωμάτων υποδηλώνει ανάμιξη δύο αργίλων για την κατασκευή αγγείων αποθήκευσης και μεταφοράς. Τόσο η υφή όσο και η σύσταση αυτής της κεραμικής ύλης φανερώνουν σχέση με αλλουβιακά ιζήματα όπως αυτά που απαντούν κατά μήκος της βόρειας 384
ΤΟ ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ ΚΕΡΑΜΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΜΑΛΕΥΡΙ ΡΕΘΥΜΝΟΥ Εικ. 1 : Γεωλογικός χάρτης περιοχής Χαμαλευρίου (σύμφωνα με Ι.Γ.Μ.Ε. 1991) Εικ. 2 : Κεραμική ύλη με φυλλίτη (x25) Εικ. 3 : Κεραμική ύλη με χαλαζίτη (x25) 385
ΕΛΕΝΗ ΝΟΔΑΡΟΥ Εικ. 4 : Κεραμική ύλη με χαλαζίτη και απολιθώματα (x25) Εικ. 5 : Γεωλογικό δείγμα με χαλαζίτη (x25) Εικ. 6 : Κεραμική ύλη με χαλαζίτη, μικριτικό ασβεστόλιθο και χαλαζία (x25) Εικ. 7 : Κεραμική ύλη με χαλαζίτη, μικριτικό ασβεστόλιθο, χαλαζία και απολιθώματα (x25) ακτής στην περιοχή του Σταυρωμένου ή με τις αργιλώδεις θαλάσσιες αποθέσεις της περιοχής του Χαμαλευρίου (Εικ. 1). Τελείως διαφορετική από τις προηγούμενες είναι η τέταρτη χονδροειδής κεραμική ύλη. Χαρακτηρίζεται από ένα πολύ λεπτό αργιλικό υπόβαθρο και εγκλείσματα στρογγυλεμένων φυλλιτών, χαλαζιτών, αμμόπετρας και ηφαιστειακών πετρωμάτων (Εικ. 8). Αυτή η κεραμική ύλη πρέπει να θεωρηθεί εισηγμένη. Πιθανόν σχετίζεται με την περιοχή της Μεσαράς και το κάλυμμα Βάτου της περιοχής των Αστερουσίων. Παρόμοιες κεραμικές ύλες απαντούν στο υλικό από τον κλίβανο του Κομμού (Day Kilikoglou 2001) και τη Συνοικία Mu των Μαλίων (Poursat Knappett 2005). Η ομάδα αυτή περι- 386
ΤΟ ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ ΚΕΡΑΜΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΜΑΛΕΥΡΙ ΡΕΘΥΜΝΟΥ Εικ. 8 : Κεραμική ύλη με μεταμορφωμένα και ηφαιστειακά πετρώματα (x25) Εικ. 9 : Ημιχονδροειδής κεραμική ύλη με χαλαζία και μεταμορφωμένα πετρώματα (x25) λαμβάνει αγγεία μεταφοράς και αποθήκευσης υγρών (πιθοειδή και κρατήρες). 2) Λεπτότεχνη κεραμική Στην ανάλυση της λεπτότεχνης κεραμικής η έλλειψη ευμεγεθών εγκλεισμάτων στις κεραμικές ύλες καθιστά δύσκολη τη συγκρότηση ομοιογενών ομάδων με βάση την ορυκτολογική τους σύσταση. Ωστόσο, στο υλικό από το Χαμαλεύρι έγινε δυνατή η διάκριση τεσσάρων ομάδων. Η πρώτη που είναι και η πολυπληθέστερη απαντά σε μία ημιχονδροειδή και δύο λεπτότεχνες εκδοχές. Και στις τρεις εκδοχές η πρώτη ύλη είναι μια λεπτή, ασβεστιούχος άργιλος, με πρασινωπό χρώμα. Στην ημιχονδροειδή εκδοχή περιέχει μεταμορφωμένα πετρώματα (φυλλίτη, χαλαζίτη, και σχιστόλιθο) ενώ στο αργιλικό υπόβαθρο υπάρχουν κόκκοι χαλαζία σε πυκνή διασπορά καθώς και μικροαπολιθώματα (Εικ. 9). Τα αγγεία αυτής της ομάδας είναι όλα μεσαία αγγεία μεταφοράς, αμφορείς και πιθοειδή. Στις δύο λεπτότεχνες εκδοχές αναγνωρίζεται ο ίδιος λεπτός πρασινωπός πηλός αλλά πλέον δεν υπάρχουν μεταμορφωμένα πετρώματα. Η πρώτη ύλη έχει υποστεί κοσκίνισμα ή καθίζηση για την απομάκρυνση των χονδροειδών εγκλεισμάτων, οπότε η κύρια πρόσμιξη είναι ο χαλαζίας. Επίσης στις λεπτότεχνες εκδοχές υπάρχει διαφοροποίηση ως προς την 387
ΕΛΕΝΗ ΝΟΔΑΡΟΥ Εικ. 10 : Λεπτή κεραμική ύλη με χαλαζία (x50) Εικ. 11 : Λεπτή κεραμική ύλη με χαλαζία και απολιθώματα (x50) Εικ. 12 : Γεωλογικό δείγμα με χαλαζία και απολιθώματα (x25) παρουσία απολιθωμάτων. Στη μία περίπτωση υπάρχει χαλαζίας αλλά δεν υπάρχουν απολιθώματα (Εικ. 10) και τα αγγεία που αντιπροσωπεύονται είναι αγγεία πόσεως, και σερβιρίσματος. Στη δεύτερη περίπτωση, εκτός από το χαλαζία υπάρχουν και απολιθώματα (Εικ. 11) και τα αγγεία που αντιπροσωπεύονται είναι κύπελλα και σκύφοι. Είναι δύσκολο να προσδιοριστεί πετρογραφικά η προέλευση τόσο λεπτών κεραμικών υλών αλλά στην προκειμένη περίπτωση η ορυκτολογική σύσταση αποδεικνύεται συμβατή με τη γεωλογία της περιοχής, τόσο από την τυπολογία της κεραμικής και τη μακροσκοπική μελέτη των κεραμικών υλών (J. Moody, προσωπική επικοινωνία, 2006) όσο και από τη μικρής κλίμακας γεωλογική έρευνα που διενεργήθηκε στην περιοχή. Η ανάλυση γεωλογικών δειγμάτων απέδειξε ότι υπάρχει ταύτιση των λεπτότεχνων κεραμικών υλών με ή χωρίς απολιθώματα με τις απολιθωματοφόρες (Εικ. 12) και τις μη απολιθωματοφόρες (Εικ. 13) μαργαϊκές αποθέσεις της περιοχής αντίστοιχα. Επομένως όλες οι ενδείξεις συν- 388
ΤΟ ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ ΚΕΡΑΜΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΜΑΛΕΥΡΙ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ηγορούν υπέρ της τοπικής παραγωγής. Μια τελείως διαφορετική κεραμική ύλη που απαντά συχνά στο υλικό του Χαμαλευρίου χαρακτηρίζεται από λεπτό αργιλικό υπόβαθρο σε σκούρο καφέ χρώμα με εγκλείσματα σε πυκνή διασπορά που συνίστανται κυρίως σε χαλαζία και μικριτικό ασβεστόλιθο και σημαντικές ποσότητες απολιθωμάτων (Εικ. 14). Η προέλευση αυτής της κεραμικής ύλης σχετίζεται με τις μαργαϊκές αποθέσεις της ευρύτερης περιοχής. Επομένως, και αυτή η κεραμική ύλη φαίνεται να συνδέεται με τοπική παραγωγή. Τα αγγεία που αντιπροσωπεύονται είναι στη μεγάλη πλειονότητά τους σκύφοι. Μια πολύ λεπτή κόκκινη κεραμική ύλη με ελάχιστα εγκλείσματα χαλαζία, μίκα βιοτίτη και συγκεντρώσεις αδιάλυτου πηλού δεν φαίνεται να συνάδει με την τοπική παραγωγή (Εικ. 15). Η παρουσία σπάνιων εγκλεισμάτων αμμόπετρας ίσως συνδέουν αυτή την κεραμική ύλη με την παραγωγή της Μεσαράς αλλά δεν μπορεί να αποκλειστεί και το ενδεχόμενο της παραγωγής στη βόρεια κεντρική Κρήτη. Εικ. 13 : Γεωλογικό δείγμα με χαλαζία (x50) Εικ. 14 : Λεπτή κεραμική ύλη με χαλαζία, μικριτικό ασβεστόλιθο και απολιθώματα (x50) Εικ. 15 : Λεπτή κεραμική ύλη με συγκεντρώσεις αδιάλυτου πηλού (x50) 389
Εικ. 16 : Λεπτή κεραμική ύλη με μίκα βιοτίτη (x50) ΕΛΕΝΗ ΝΟΔΑΡΟΥ Τα αγγεία σε αυτή την ομάδα είναι κυρίως κρατήρες και λίγα αγγεία πόσεως. Τέλος, μια πολύ λεπτή ασβεστιούχος κεραμική ύλη με μικρά εγκλείσματα χαλαζία και μίκα βιοτίτη (Εικ. 16) δεν φαίνεται να συνδέεται με την τοπική παραγωγή. Πρόκειται για ένα ψευδόστομο αμφορέα της πρώιμης ΥΜ ΙΙΙΓ εποχής (XAM 94/3/287) πού τόσο η πετρογραφία όσο και η τυπολογία θεωρούν εισηγμένο στο Χαμαλεύρι (Andreadaki-Vlazaki Papadopoulou 2005, 385: Fig.49 Andreadaki-Vlazaki Papadopoulou 2005: 392). Συμπεράσματα Η ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ περίοδος σηματοδοτείται από την κατάρρευση των μεγάλων μυκηναϊκών κέντρων και των αντίστοιχων πολιτικο-κοινωνικών δομών και στη συνέχεια από την ανάδειξη πολλών μεσαίων και μικρότερων αλλά πολύ δυναμικών τοπικών κέντρων όπως τα Χανιά και οι Αρμένοι στη δυτική (Andreadaki-Vlazaki 1991 Godart Tzedakis 1991), οι Αρχάνες στην κεντρική (Andrikou 1997 Σακελλαράκης Σακελλαράκη 1997), ο Μόχλος και το Παλαίκαστρο στην ανατολική Κρήτη (Brogan et al. 2002 MacGillivray 1997 Nodarou 2007). Η ανασκαφική έρευνα στο Χαμαλεύρι απέδειξε ότι η θέση αυτή εντάσσεται πλήρως στο νέο διαμορφωμένο μοντέλο καθώς διαθέτει αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που υποδηλώνουν ένα δυναμικό κέντρο με εκτεταμένα κτηριακά συγκροτήματα και ενδείξεις για βιοτεχνική παραγωγή (Andreadaki-Vlazaki Papadopoulou 2005). Η αρχαιολογική μελέτη του κεραμικού συνόλου παρουσιάζει όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά της περιόδου, δηλαδή την ανάμιξη μινωικών και μυκηναϊκών χαρακτηριστικών σε ό,τι αφορά στα σχήματα και τη διακόσμηση καθώς και ένα ρεπερτόριο σχημάτων που βρίσκει 390
ΤΟ ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ ΚΕΡΑΜΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΜΑΛΕΥΡΙ ΡΕΘΥΜΝΟΥ παράλληλα σε πολλές θέσεις σε όλη την Κρήτη (Andreadaki-Vlazaki Papadopoulou 2005). Η πετρογραφική ανάλυση της κεραμικής από το Χαμαλεύρι ανέδειξε ένα εύρος κεραμικών υλών, χονδροειδών, λεπτότεχνων, τοπικών και εισηγμένων. Σε ό,τι αφορά στην οικιακή κεραμική, στις περισσότερες περιπτώσεις υπάρχει συσχετισμός μεταξύ κεραμικής ύλης και λειτουργίας του αγγείου. Ενώ, δηλαδή, οι κεραμικές ύλες σχετίζονται ως προς τη σύστασή τους με το γεωλογικό περιβάλλον της περιοχής, υπάρχουν σαφείς διακρίσεις ως προς τη συνταγή που χρησιμοποιείται για την κατασκευή μαγειρικών σκευών και αγγείων μεταφοράς και αποθήκευσης. Για τα μαγειρικά χρησιμοποιείται μια κόκκινη, μη ασβεστιούχος πρώτη ύλη (από σχιστολιθικές/φυλλιτικές αποθέσεις), ενώ για τα αγγεία μεταφοράς και αποθήκευσης γίνεται ανάμιξη μιας μη ασβεστιούχου και μιας ασβεστιούχου (μαργαϊκής) αργίλου. Η τεχνική της ανάμιξης αργίλων αλλά και η χρήση διαφορετικών αργίλων για αγγεία με τόσο διαφορετική λειτουργία όπως τα μαγειρικά και τα αποθηκευτικά είναι πολύ συνήθης στη Μινωική εποχή και ως τις μέρες μας (Blitzer 1984 Day 2004). Η τοπική παραγωγή μεσαίων και μικρών ημιχονδροειδών και λεπτότεχνων αγγείων χαρακτηρίζεται από τη χρήση ασβεστιούχων αργίλων που σχετίζονται με τις μαργαϊκές αποθέσεις της περιοχής όπως απέδειξε η δειγματοληψία πρώτων υλών και η κατασκευή πειραματικών δοκιμίων. Σε αυτές τις κεραμικές ύλες απαντούν κυρίως αγγεία μεταφοράς και πόσεως μεσαίου και μικρού μεγέθους. Γενικότερα φαίνεται ότι τα προϊόντα των τοπικών κεραμικών εργαστηρίων είναι υψηλής ποιότητας σε ό,τι αφορά την τεχνολογία κατασκευής και υποδηλώνουν καλή γνώση των φυσικών ιδιοτήτων των αργίλων αλλά και της πυροτεχνολογίας. Επιπλέον, από το σχηματολόγιο των αγγείων διαπιστώνεται ότι το ή τα εργαστήρια καλύπτουν όλο το φάσμα των αναγκών του οικισμού σε χονδροειδή χρηστική όσο και λεπτότεχνη διακοσμημένη κεραμική. Ως προς τις εισαγωγές, διαπιστώθηκε από την πετρογραφική ανάλυση ότι το Χαμαλεύρι δέχεται προϊόντα που αντιστοιχούν σε πολύ συγκεκριμένες δραστηριότητες του οικισμού, γι αυτό η εισηγ- 391
μένη χονδροειδής κεραμική περιλαμβάνει κυρίως αγγεία μεταφοράς από την περιοχή της Μεσαράς τα οποία έφτασαν στο Χαμαλεύρι για το περιεχόμενό τους. Η ιδιαίτερη σχέση του Χαμαλευρίου με τη Μεσαρά φαίνεται ιδιαίτερα πιθανή καθώς ο οικισμός βρίσκεται στη βόρεια έξοδο της κοιλάδας του Αμαρίου, η οποία αποτελεί το μοναδικό φυσικό πέρασμα που ενώνει τη βόρεια με τη νότια ακτή σε αυτό το σημείο της Κρήτης. Η λεπτότεχνη κεραμική περιλαμβάνει διακοσμημένα αγγεία, τα οποία προφανώς εισήχθησαν ως πολυτελή αντικείμενα με ιδιαίτερο συμβολισμό ή σημασία. Η προέλευση αυτών των αγγείων δεν έγινε δυνατόν να διαπιστωθεί πετρογραφικά. Ίσως προέρχονται από τη Μεσαρά, δεν αποκλείεται όμως και η περίπτωση εισαγωγής τους από τη βόρεια κεντρική Κρήτη συνεχίζοντας έτσι παλαιότερη παράδοση της ΥΜ ΙΙΙΑ και ΥΜ ΙΙΙΒ (Andreadaki- Vlazaki Papadopoulou 1997). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ανασκαφή του Χαμαλευρίου συνεχίζεται ακόμα, και η πετρογραφική έρευνα περιορίστηκε στην κεραμική από μία μόνο θέση. Ωστόσο, παρά την περιορισμένη έκταση της δειγματοληψίας, η ανάλυση κατέδειξε το πλήθος των κεραμικών ρυθμών, τύπων και πρώτων υλών που απαντούν στον οικισμό. Με αυτό τον τρόπο ενισχύεται η άποψη των ανασκαφέων ότι το Χαμαλεύρι αποτελεί ένα σημαντικό οικισμό με συμμετοχή σε πολύπλοκα δίκτυα διακίνησης προϊόντων, ο οποίος λόγω της γεωγραφικής του θέσης βρίσκεται στο σταυροδρόμι μεταξύ βορρά νότου και ανατολής δύσης. ΕΛΕΝΗ ΝΟΔΑΡΟΥ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ Andreadaki-Vlazaki 1991 : M. Andreadaki-Vlazaki The Khania Area, ca 1200-700 B.C., στο D. Musti A. Sacconi L. Rocchetti M. Rocchi E. Scafa L. Sportiello M. E. Giannotta (επιμ.), La Transizione dal Miceneo all Alto Arcaismo. Dal palazzo alla città (Atti del Convegno Internazionale, Roma 14-19 marzo 1988), Roma, 403-423. 392
ΤΟ ΥΜ ΙΙΙΒ/Γ ΚΕΡΑΜΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΜΑΛΕΥΡΙ ΡΕΘΥΜΝΟΥ Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη 1993 : M. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, Αγρός Γεωργ. και Στ. Δευτεραίου (θέση Πατέρας), ΑΔ 48, Β2, Αθήνα, 482-484.. 1994 : M. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, Αγρός Γεωργ. και Στ. Δευτεραίου (θέση Πατέρας), ΑΔ 49, Β2, Αθήνα, 730-734. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη Παπαδοπούλου 2000/01 : M. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη και Ε. Παπαδοπούλου, Αγρός Γεωργ. και Στ. Δευτεραίου, Κρητική Εστία, περίοδος Δ, τ. 8, Χανιά, 296-299. Andreadaki-Vlazaki Papadopoulou 1997 : M. Andreadaki-Vlazaki Ε. Papadopoulou, LM IIIA1 pottery from Khamalevri, Rethymnon, στο E. Hallager B.P. Hallager (επιμ.), Late Minoan III Pottery: Chronology and Terminology, Acts of a meeting held at the Danish Institute at Athens, August 12-14 1994, (Monographs of the Danish Institute at Athens 1), Aarhus, 111-151.. 2005 : M. Andreadaki-Vlazaki E. Papadopoulou, The habitation at Khamalevri, Rethymnon, during the 12 th century BC, στο A.L. D Agata J. Moody (επιμ.), Ariadne s Threads: Connections between Crete and the Greek Mainland in Late Minoan III (LM IIA2 to LM IIIC), (Tripodes 3), Scuola Archeologica Italiana di Atene, Atene, 353-397. Andrikou 1997 : E. Andrikou, Thoughts and considerations on the Mycenaeanisation of Crete, motivated by pottery from Archanes, στο J. Driessen A. Farnoux (επιμ.), La Crète Mycénienne, Actes de la Table Ronde Internationale organisée par l Ecole Française d Athènes, 26-28 Mars 1991, (BCH Suppl. 30), Paris, 9-22. Blitzer 1984 : H. Blitzer, Traditional pottery production in Kentri, Crete: Workshops, materials, techniques and trade, στο P.P. Betancourt (επιμ.), East Cretan White-on-Dark Ware: Studies of a Handmade Pottery of the Early to Middle Minoan Periods, (University Museum Monograph 51), Pennsylvania, 143-157. Brogan et al. 2002 : T.M. Brogan R.A.K. Smith J.S. Soles, Mycenaeans at Mochlos? Exploring culture and identity in the Late Minoan IB to IIIA1 transition, Aegean Archaeology 6: 89-118. Day 2004 : P.M. Day, Marriage and Mobility: traditions and dynamics of the pottery system in twentieth century East Crete, στο P.P. Betancourt C. Davaras R.H. Simpson (επιμ.), Pseira VIII, The Archaeological Survey of the Pseira Island, Part 1, Philadelphia, Pennsylvania: INSTAP Academic Press, 105-142. 393
ΕΛΕΝΗ ΝΟΔΑΡΟΥ Day Kilikoglou 2001 : P.M. Day V. Kilikoglou, Analysis of ceramics from the kiln, στο J.W. Shaw A. Van de Moorter P.M. Day V. Kilikoglou, A LM IA Ceramic Kiln in South-Central Crete: function and pottery production, (Hesperia Suppl. 30), London: American School of Classical Studies at Athens, 111-137. Godart Tzedakis 1991 : L. Godart I. Tzedakis, La Crète du Minoen Récent IIIB à l époque géométrique, στο D. Musti A. Sacconi L. Rocchetti M. Rocchi E. Scafa L. Sportiello M.E. Giannotta (επιμ.), La Transizione dal Miceneo all Alto Arcaismo. Dal palazzo alla città (Atti del Convegno Internazionale, Roma 14-19 marzo 1988), Roma, 187-195. Ι.Γ.Μ.Ε. 1991 : Ι.Γ.Μ.Ε. Γεωλογικός Χάρτης της Ελλάδος, Φύλλο Πέραμα, 1:50 000. MacGillivray 1997 : J.A. MacGillivray, Late Minoan II and III pottery and chronology at Palaikastro: an Introduction, στο E. Hallager B. P. Hallager (επιμ.), Late Minoan III Pottery Chronology and Terminology, (Acts of a meeting held at the Danish Institute at Athens, August 12-14, 1994), (Monographs of the Danish Institute at Athens 1), Aarhus, 193-202. Nodarou 2007 : Ε. Nodarou, Exploring patterns of intra regional pottery distribution in Late Minoan IIIA-B East Crete: the evidence from the petrographic analysis of three ceramic assemblages, στο C.Y. Waksman (επιμ.), Archaeometric and Archaeological Approaches to Ceramics: Papers presented at EMAC 05 8th European Meeting on Ancient Ceramics Lyon 2005, (BAR Int. Series 1691), Oxford, 75-83. Nowicki 2000 : K. Nowicki, Defensible Sites in Crete c.1200-800 B.C. (LM IIIB/IIIC through Early Geometric), (Aegaeum 21), Liège/Austin. Poursat Knappett 2005 : J.-C. Poursat C. Knappett, La Poterie du Minoen Moyen II: Production et Utilisation. Fouilles exécutées à Malia, Le Quartier Mu IV, (Études Crétoises 33), Paris: École Française d Athènes. Σακελλαράκης Σακελλαράκη 1997 : Γ. Σακελλαράκης Ε. Σακελλαράκη, Αρχάνες: Μια νέα ματιά στη Μινωική Κρήτη, Αθήνα: Εκδόσεις Άμμος. 394