20 Μαΐου 2016 ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλαδικών Εξετάσεων Ημερησίων Γενικών Λυκείων (Νέο και Παλιό Σύστημα) ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ Α.1 α) Νεοτουρκικό κίνημα: Το εθνικό κίνημα που ανέπτυξαν οι Οθωμανοί Τούρκοι με μεγάλη καθυστέρηση και με στόχο να προληφθεί ο περαιτέρω ακρωτηριασμός της αυτοκρατορίας. Το τουρκικό εθνικό κίνημα εκδηλώθηκε ως αντίδραση στις επεμβάσεις των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων και στην πρόσφατη προσπάθεια των λαών της περιοχής να τερματίσουν την τουρκική κυριαρχία στην Ευρώπη, καθώς και ως ρήξη με το καθεστώς του σουλτάνου, που είχε αποδειχτεί ανίκανο να αντιδράσει αποτελεσματικά εναντίον των εχθρών της αυτοκρατορίας. Το Νεοτουρκικό Κίνημα του 1908, που υποσχέθηκε στους λαούς της αυτοκρατορίας ισονομία, ισοπολιτεία και ευρύτατο μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα, είχε ως στόχο τον εκτουρκισμό της αυτοκρατορίας. Ο στόχος αυτός εκδηλώθηκε κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913) και κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918) και πήρε τη μορφή της εθνοκάθαρσης της αυτοκρατορίας με την εκδίωξη των χριστιανών της χώρας. β) Βαλκανικό Σύμφωνο: Η εξωτερική πολιτική της χώρας προσδιοριζόταν από τις επιπτώσεις της γενικότερης κρίσης στις σχέσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, με αφορμή την εκδήλωση της διεθνούς οικονομικής κρίσης. Η ισορροπία που είχε αποκαταστήσει ο Βενιζέλος στο επίπεδο των διμερών επαφών με τους βαλκανικούς γείτονες και με τις μεγάλες δυνάμεις κατέρρεε οριστικά. Η Ελλάδα συνυπέγραψε, στις 9 Φεβρουαρίου 1934, το τετραμερές «Βαλκανικό Σύμφωνο» με τη Γιουγκοσλαβία, τη Ρουμανία και την Τουρκία, προκείμενου οι χώρες αυτές να προασπίσουν από κοινού την εδαφική ακεραιότητά τους απέναντι στην «αναθεωρητική» πολιτική που είχε υιοθετήσει η Βουλγαρία. Με τον τρόπο όμως αυτόν η Ελλάδα τασσόταν και συμβατικά υπέρ του ευρύτερου μετώπου που είχε 1
συγκροτηθεί, υπό την ηγεσία της Γαλλίας, από τους οπαδούς της διατήρησης του καθεστώτος των Συνθηκών της Ειρήνης. γ) ΕΟΚΑ: Η «Εθνική Οργάνωσις Κυπρίων Αγωνιστών» άρχισε την 1η Απριλίου του 1955 τον κυπριακό ένοπλο αγώνα, για να αποκτήσει η Κύπρος την ανεξαρτησία της από την βρετανική αποικιοκρατία. Ανώτατος πολιτικός ηγέτης του αγώνα ήταν ο Μακάριος. Στρατιωτικός ηγέτης ήταν ο κυπριακής καταγωγής αρχηγός της ΕΟΚΑ, συνταγματάρχης Γεώργιος Γρίβας, γνωστός με το ψευδώνυμο «Διγενής». Το 1955-1959 έχασαν τη ζωή τους, πολεμώντας για την ελευθερία, πολλοί νέοι Έλληνες Κύπριοι, όπως ο Γρηγόρης Αυξεντίου και ο Κυριάκος Μάτσης (το 1957 και 1958 αντίστοιχα) ή ο Μιχάλης Καραολής και ο Ανδρέας Δημητρίου (οι πρώτοι που απαγχονίστηκαν από τους Βρετανούς το 1956). Ο ίδιος ο Μακάριος εξορίστηκε από τους Βρετανούς στις Σεϋχέλλες τον Μάρτιο του 1956. Α.2 α) Λάθος β) Λάθος γ) Σωστό δ) Λάθος ε) Σωστό B.1 Σχολικό βιβλίο, σελ. 35-36: «Τον αρχικό γενικό ενθουσιασμό για τον νεαρό ηγεμόνα από τη Βαυαρία σκίασε αργότερα η διάχυτη δυσαρέσκεια ορισμένων κύκλων δεν υπήρχαν σταθεροί πολιτικοί σχηματισμοί, για να εξασφαλίσουν την άσκηση της εξουσίας από την πλειοψηφία του κοινοβουλίου». B.2 Σχολικό βιβλίο, σελ. 154: «Στα τέλη της δεκαετίας του 1940, οι ιδέες της ευρωπαϊκής ενοποίησης/ολοκλήρωσης με τη δημιουργία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Οι εκπρόσωποί της, όπως οι Γάλλοι Ρομπέρ Σουμάν και Ζαν Μονέ, ο Βέλγος Πολ-Ανρί Σπάακ, ο Γερμανός Κόνραντ Αντενάουερ, έμειναν στην ευρωπαϊκή μνήμη ως «πατέρες της Ευρώπης»». 2
ΟΜΑΔΑ ΔΕΥΤΕΡΗ Γ.1 Για την απάντηση του α και β ερωτήματος: Σχολικό βιβλίο, σελ. 41-42. Nota bene!!! Οι μαθητές θα έπρεπε να αναπαράγουν κριτικά τις αντίστοιχες με το ερώτημα πληροφορίες από την ιστορική αφήγηση του γενικότερου αποσπάσματος των σελίδων που αναφέρονται στους παράγοντες έναρξης της βιομηχανικής επανάστασης από την Αγγλία. Πρόλογος: Αναφορά στα δύο κείμενα που δίνονται και στο θέμα που παρουσιάζουν. Ο συντάκτης του πρώτου κειμένου αναλύει πώς η βιομηχανία του άνθρακα συντέλεσε στην ανάπτυξη σιδηροδρομικού δικτύου και πώς αυτός με τη σειρά του αύξησε τη βιομηχανική παραγωγή σε άνθρακα. Ο συντάκτης του δεύτερου κειμένου παρουσιάζει την κοινωνική προέλευση του εργατικού δυναμικού στις βιομηχανίες και τις συνθήκες εργασίας εκεί. Μεταβατική παράγραφος: Παρουσίαση των τριών γνωρισμάτων της βιομηχανικής επανάστασης. α. Ο γνωστός λόγος για τον οποίο οι επαναστατικές αλλαγές στην τεχνολογία και στην οργάνωση της βιομηχανικής παραγωγής συνέβησαν πρώτα στην Αγγλία είναι ότι εκεί υπήρχαν οι κατάλληλες συνθήκες. Στην Αγγλία στον τομέα της κλωστοϋφαντουργίας, όπου συντελέστηκε πρώτα η εκβιομηχάνιση της παραγωγής, παρουσιάστηκαν, στο τελευταίο τέταρτο το 18ου αιώνα, μεγάλη αύξηση της ζήτησης βαμβακερών υφασμάτων και ταυτόχρονα αδυναμία των παραγωγών και των εμπόρων να ικανοποιήσουν αυτή τη ζήτηση. Τεχνολογικά επιτεύγματα ωστόσο έδωσαν τη δυνατότητα μεγάλης αύξησης της παραγωγής κλωστών και υφασμάτων. Τη μηχανική ανέμη, την «κλώστρια Τζένη», όπως ονομάστηκε, ακολούθησαν άλλες εφευρέσεις και τεχνολογικές εφαρμογές τους στην παραγωγή, με αποκορύφωμα την ατμομηχανή. Η Αγγλία διέθετε επιπλέον, σε σύγκριση με τις άλλες χώρες της Ευρώπης, ελεγχόμενες πηγές πρώτων υλών καθώς και μεγάλες ποσότητες γαιάνθρακα σε βάθος που επέτρεπε την εξόρυξή του με τα μέσα της εποχής, σύμφωνα με την ιστορική αφήγηση. Αυτή η ποσότητα άνθρακα, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο συντάκτης του πρώτου κειμένου, ήταν αρκετά μεγάλη, για να δώσει κίνητρο στη βασική εφεύρεση που επρόκειτο να επιφέρει αλλαγές στην βιομηχανία των καταναλωτικών αγαθών, το σιδηρόδρομο. Αυτό συνέβη διότι, όπως 3
πληροφορούμαστε, τα ορυχεία χρειάζονταν αποτελεσματικά μέσα μεταφοράς μεγάλων ποσοτήτων άνθρακα από το μέτωπο εξόρυξης στο πηγάδι και ιδίως από την είσοδο της στοάς στο σημείο φόρτωσης. Ο συντάκτης του πρώτου κειμένου επισημαίνει ότι η ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου συντέλεσε στον τριπλασιασμό της παραγωγής άνθρακα μεταξύ 1830-1850 (για κάθε μίλι σιδηροδρομικής γραμμής χρειάζονταν 300 τόνοι σιδήρου μόνο για κάθε σιδηροτροχιά) και στον τριπλασιασμό της παραγωγής βρετανικού σιδήρου. Η χώρα της Αγγλίας, όπως είναι γνωστό, διέθετε ένα εξαιρετικά ανεπτυγμένο σύστημα πλωτής και οδικής συγκοινωνίας. Αναλυτικά στο πρώτο κείμενο παρουσιάζονται τα στάδια κατασκευής σιδηροδρομικών γραμμών. Το 1830 υπήρχαν μερικές δωδεκάδες μίλια σιδηροδρομικών γραμμών σε όλο τον κόσμο κυρίως η γραμμή από το Liverpool στο Manchester. Ως το 1840 υπήρχαν 4.500 μίλια και ως το 1850 πάνω από 23.500 μίλια. Ο Hobsbawm χαρακτηριστικά αναφέρει ότι οι πιο πολλές γραμμές σχεδιάστηκαν σε περιόδους κερδοσκοπικού παραληρήματος, γνωστού ως «μανία των σιδηροδρόμων», όπως του 1835-37, και ιδίως του 1844-47 οι πιο πολλές κατασκευάστηκαν κατά μέγα μέρος με βρετανικά κεφάλαια, βρετανικό σίδηρο, βρετανικά μηχανήματα και τεχνογνωσία. β. Ένας επιπρόσθετος γνωστός παράγοντας που συντέλεσε στην έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης από την Αγγλία ήταν το διαθέσιμο εργατικό δυναμικό. Αναλυτικά, στο δεύτερο κείμενο παρουσιάζεται η προέλευση αυτού του εργατικού δυναμικού από τους αγρότες, μικροπαραγωγούς και φτωχούς εργαζόμενους, αφού, όπως σχολιάζει ο συντάκτης, η βιομηχανική οικονομία σηματοδοτεί την ταχύτατη πληθυσμιακή αύξηση εργατών και την απότομη μείωση αγροτών. Αυτό το εργατικό δυναμικό, συνεχίζει να σχολιάζει ο συντάκτης, προέρχεται από μη βιομηχανικό τομέα και παρατηρείται μετανάστευση αυτού. Ωστόσο, οι εργοστασιάρχες προτιμούσαν τις γυναίκες και τα παιδιά, ως εργαζόμενους, διότι ήταν πιο υπάκουοι και χαμηλόμισθοι, σε αντίθεση με τους πεινασμένους άνδρες που αντιστέκονταν με πείσμα στην δρακόντεια πειθαρχία, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, των εργοστασιαρχών. Από το σύνολο των εργατών στις αγγλικές κλωστοϋφαντουργίες στα 1834-47 το ¼ περίπου ήταν άντρες, περισσότερο από το 50% γυναίκες και κορίτσια, και το 4
υπόλοιπο αγόρια κάτω των 18 χρόνων. Τέλος, ο Hobsbawm συμπληρώνει στο δεύτερο κείμενο κάποιες πληροφορίες για τις συνθήκες εργασίας των εργαζόμενων στα εργοστάσια, τις οποίες χαρακτηρίζει το ίδιο άθλιες και εξαρτημένες για τα χωριατόπαιδα, όπως και για τους μεγαλύτερους, καθώς και σκλαβιά για όσους αναζήτησαν εργασία εκεί και την ανέχονταν, εκτός από τις περιπτώσεις που, όπως προαναφέρθηκε, προσπαθούσαν να αντισταθούν, αφού όλοι ήθελαν να αποφύγουν την εργασία εκεί και όλοι την είχαν ανάγκη. Καταλήγει, αναφέροντας ότι και η υλική κατάσταση του εργοστασιακού προλετάριου άρχιζε να επιδεινώνεται. Επίλογος Το οικονομικό άλμα της Αγγλίας υποχρέωσε και τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες να στραφούν προς την ίδια αναπτυξιακή κατεύθυνση, επειδή τα αγγλικά βιομηχανικά προϊόντα απειλούσαν με ολοσχερή καταστροφή τις παλαιές βιοτεχνίες των ηπειρωτικών χωρών της Ευρώπης. Η εκβιομηχάνιση της παραγωγής όμως στην ηπειρωτική Ευρώπη, όπως και στον υπόλοιπο κόσμο, καθυστέρησε για διάφορους λόγους, κυρίως επειδή δεν υπήρχαν εκεί οι παράγοντες και οι συνθήκες που είχαν αναπτυχθεί στην Αγγλία. ΘΕΜΑ Δ Δ.1 Για την απάντηση του α ερωτήματος, σχολικό βιβλίο, σελ. 80-81: «Τελείωσε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος ύστερα από τεράστιες καταστροφές και μεγάλες πολιτικές και κοινωνικές αναστατώσεις. Από τα 65 εκατομμύρια άνδρες τον κρατικό παρεμβατισμό στην οικονομία και την παρέμβαση των στρατιωτικών στην πολιτική». Για την απάντηση του β ερωτήματος, σχολικό βιβλίο, σελ. 81: «Ο πόλεμος οδήγησε επίσης στην αναθεώρηση πολλών αρχών και δογμάτων προώθησαν την εθνική αποκατάστασή τους, ενώ παράλληλα υποσχέθηκαν (η Βρετανία ανέλαβε επίσημα το 1917) να προωθήσουν την ίδρυση εθνικής εστίας των Εβραίων». 5
Πρόλογος: Αναφορά στα κείμενο και στο θέμα που παρουσιάζουν. Αξίζει ν αναφερθεί ότι στο πρώτο κείμενο παρουσιάζεται η μαρτυρία του Maurice Leblanc, ανάπηρου του Α Παγκοσμίου πολέμου και το δεύτερο κείμενο συνοδεύεται από στατιστικό πίνακα, όπου παρουσιάζονται οι επιστρατευμένοι, οι νεκροί και οι τραυματίες των χωρών που συμμετείχαν στον Α Παγκόσμιο πόλεμο. Η επάρκεια των στοιχείων αυτού μπορεί να μας οδηγήσει στην εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Μεταβατική παράγραφος: Αναφορά στους δύο συνασπισμούς που έλαβαν μέρος στον Α Παγκόσμιο πόλεμο, Τριπλή Συνεννόηση και Τριπλή Συμμαχία και την έκβαση αυτού με την ήττα της Γερμανίας και την υπογραφή ανακωχής στις 11 Νοεμβρίου του 1918. α. Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε ύστερα από τεράστιες καταστροφές και μεγάλες πολιτικές και κοινωνικές αναστατώσεις. Από τα 65 εκατομμύρια άνδρες που επιστρατεύτηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου πάνω από 10 εκατομμύρια σκοτώθηκαν στα διάφορα πεδία των μαχών και 20 εκατομμύρια τραυματίστηκαν. Τα θύματα ανάμεσα στους αμάχους δεν ήταν λιγότερα από τους νεκρούς στρατιώτες. Αναλυτικά στον πίνακα του δεύτερου κειμένου παρουσιάζονται ανά χώρα οι απώλειες. Συγκεκριμένα η Γερμανία της Τριπλής Συμμαχίας είχε τους περισσότερους επιστρατευμένους και τους περισσότερους τραυματίες κατά την διάρκεια του πολέμου, ενώ δεύτερη μετά την Ρωσία σε νεκρούς και ακολουθεί η Αυστροουγγαρία και με πολύ λιγότερες απώλειες η Τουρκία. Από τις δυνάμεις της Τριπλής Συνεννόησης, η Γαλλία είχε τους περισσότερους επιστρατευμένους, τραυματίες και νεκρούς, ενώ ακολουθούσε η Μεγάλη Βρετανία, η Ιταλία και οι Η.Π.Α.. Μεταξύ των δύο αντιπάλων η Γαλλία είχε τις περισσότερες ανθρώπινες απώλειες σε ποσοστό 60%, ακολουθούσε η Γερμανία σε ποσοστό 41%, η Αυστροουγγαρία 38% και τέλος η Μεγάλη Βρετανία σε ποσοστό 37%. Οι χώρες με τις λιγότερες απώλειες, από το στρατόπεδο της Τριπλής Συμμαχίας ήταν Τουρκία και από το στρατόπεδο της Τριπλής Συνεννόησης η Ρωσία και οι Η.Π.Α.. 6
Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Maurice Leblanc, τραυματία του Α Παγκοσμίου πολέμου που ακρωτηριάστηκε και δηλώνει ότι δεν νιώθει ούτε αυτός, ούτε οι άλλοι ανάπηροι του πολέμου μειονεκτικά για το πώς δείχνουν. Δεν νιώθουν περιθωριοποιημένοι, αλλά ότι αξίζουν σωματικά και ψυχικά περισσότερο από τον καθέναν. Με αυτοσαρκασμό δηλώνει ότι οι αρτιμελείς, που δεν ρίσκαραν την ζωή τους στον πόλεμο, χαίρουν ευνοϊκότερης μεταχείρισης από τους ανάπηρους και ζητούν την κοινωνική αναγνώριση που τους αναλογεί, διότι, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, έχουν μάθει πώς να την κερδίζουν. Δυσκολότερο να υπολογιστεί είναι το ηθικό τίμημα του πολέμου. Η προβολή της νίκης ως υπέρτατου σκοπού που δικαιολογεί όλα τα μέσα υποβίβασε τις βασικές αξίες του δυτικού πολιτισμού. Ο πόλεμος εξασθένισε και υπονόμευσε θεσμούς και αξίες, όπως την κοινοβουλευτική δημοκρατία, τα φιλελεύθερα ιδεώδη και την ελεύθερη οικονομία, και εισήγαγε ή επέτεινε άλλους θεσμούς, όπως τον κρατικό παρεμβατισμό στην οικονομία και την παρέμβαση των στρατιωτικών στην πολιτική. Επιπρόσθετα στο δεύτερο κείμενο παρουσιάζονται οι οικονομικές συνέπειες των συμμετεχόντων από την συμμετοχή τους στον Α Παγκόσμιο πόλεμο. Ο Marc Ferro επισημαίνει ότι η Γαλλία και η Αγγλία, οι οποίες άκμαζαν το 1914, είχαν καταστραφεί εντελώς μετά τον πόλεμο και δεν είχαν κανένα απολύτως κέρδος από τα κεφάλαια που είχαν τοποθετήσει στη Ρωσία και την οθωμανική αυτοκρατορία. Με τις βάσεις της οικονομίας τους αποδυναμωμένες, έχασαν τα πλεονεκτήματα που τους έδινε το οικονομικό τους προβάδισμα απέναντι στη Γερμανία και τις άλλες χώρες. Έτσι, όπως διαπιστώνει ο συντάκτης, οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν οι μόνοι πραγματικοί νικητές του πολέμου, αφού διατήρησαν το έδαφός τους άθικτο και έγιναν οι δανειστές όλων των άλλων εμπόλεμων χωρών. β. Ο πόλεμος οδήγησε στην αναθεώρηση πολλών αρχών και δογμάτων που ρύθμιζαν έως τότε τις διεθνείς σχέσεις, σύμφωνα με την ιστορική αφήγηση. Η δήλωση του προέδρου των ΗΠΑ Ουίλσον (Woodrow Wilson), στο Κονγκρέσσο των Ηνωμένων Πολιτειών, όπως πληροφορούμαστε από το τρίτο κείμενο, σχετιζόταν με την αυτοδιάθεση των λαών (τα περίφημα «14 σημεία»), που δημοσιεύτηκε τον Ιανουάριο του 1918,όπως επιβεβαιώνεται και 7
από το σχετικό, δοθέν κείμενο με καινοτόμο τρόπο, όπως σχολιάζουν οι συντάκτες. Αναλυτικά στο τρίτο κείμενο αναφέρεται ότι τα «14 σημεία» στόχευαν στην μελλοντική ειρηνική συνύπαρξη και εισηγούνται την εγκατάλειψη της μυστικής διπλωματίας, την ελευθερία των θαλασσών, τον αφοπλισμό, «αμοιβαίες εγγυήσεις πολιτικής ανεξαρτησίας και εδαφικής ακεραιότητας» στο πλαίσιο μιας «Κοινωνίας των Εθνών» κ.λπ. Η εισήγηση των «14 σημείων» είναι γνωστό ότι προσέδωσε ιδεολογική υπόσταση στη σύρραξη και επιτάχυνε την αποσταθεροποίηση και τη διάλυση των δύο πολυεθνικών αυτοκρατοριών της Ευρώπης, της Αυστροουγγαρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πέρα από τις γενναιόψυχες προθέσεις αυτού του προγράμματος, όπως χαρακτηριστικά συμπληρώνουν και σχολιάζoυν οι Berstein και Milza αν και οι περισσότεροι Ευρωπαίοι το έκριναν ως «ουτοπικό», ο Γουίλσον ενδιαφέρθηκε πραγματικά στην αποφυγή επερχόμενων ερίδων, περιορίζοντας όσο γίνεται την απογοήτευση των ηττημένων. Το κόστος του πολέμου αποδείχτηκε πολύ μεγαλύτερο από αυτό που μπορούσαν να υπολογίσουν το 1914 οι αντίπαλοι, σύμφωνα με την ιστορική αφήγηση. Τόσο οι εδαφικές υποσχέσεις όσο και τα δάνεια περιέπλεξαν ακόμη περισσότερο τις διακρατικές σχέσεις, αύξησαν τις ξένες επιρροές και επεμβάσεις και υποβίβασαν γενικά το επίπεδο των διεθνών σχέσεων. Για να κερδηθούν η Ιταλία και η Ελλάδα, οι Σύμμαχοι προέβησαν σε παραχωρήσεις σε βάρος της Αυστρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι οποίες δεν ήταν δυνατόν να ικανοποιηθούν χωρίς να προκαλέσουν αναστατώσεις που δε συνέφεραν ούτε στους ηττημένους ούτε στους νικητές. Ανάλογες ήταν οι επιδράσεις των συγκρουόμενων συμμαχικών υποσχέσεων στους Άραβες και στους Εβραίους. Τόσο η Βρετανία όσο και η Γαλλία, αλλά κυρίως η πρώτη, υποστήριξαν την επανάσταση των Αράβων και προώθησαν την εθνική αποκατάστασή τους, ενώ παράλληλα υποσχέθηκαν (η Βρετανία ανέλαβε επίσημα το 1917) να προωθήσουν την ίδρυση εθνικής εστίας των Εβραίων. Επίλογος: Οι μεγάλες ηττημένες χώρες του Α Παγκοσμίου πολέμου, η Γερμανία και η Οθωμανική αυτοκρατορία θα αναπτύξουν μια πολιτική αναθεωρητισμού των εδαφών τους, όπως αυτές ορίστηκαν από τις συνακόλουθες της λήξης του πολέμου συνθήκες που εκφράστηκαν από ακραία εθνικιστικά κινήματα και αναπόφευκτα θα οδηγούσαν τις χώρες στον Β Παγκόσμιο πόλεμο. 8