ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΕ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΕΡΓΙΑ ΣΤΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΓΕΡΑΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑΘΗΤΩΝ Α ΤΑΞΗΣ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΕΡΑΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ ΣΧΟΛ. ΕΤΟΣ 2011-12 Μιχαηλέλλης Σωκράτης, οικονοµολόγος. Χατζηδηµητρίου Μαρία, καθηγήτρια Αγγλικής φιλολογίας. 0
ΟΡΙΣΜΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Για να οριστεί η οικονοµική κρίση χρησιµοποιούνται συνήθως οι έννοιες από την θεωρία των οικονοµικών διακυµάνσεων. Οικονοµικές διακυµάνσεις είναι το φαινόµενο των επαναλαµβανόµενων διακυµάνσεων της γενικής οικονοµικής δραστηριότητας που παρατηρούνται για µια περίοδο ετών. Μια κρίση µπορεί να αποτελείται από 4 διαφορετικά και διακριτά στάδια. 1. Στάδιο διαµόρφωσης της κατάστασης 2. Στάδιο εκδήλωσης-κορύφωσης της κρίσης 3. Στάδιο των επιπτώσεων 4. Στάδιο επίλυσης-οµαλοποίησης Μια αναδροµή στις πρόσφατες κρίσεις Η ευάλωτη διεθνής οικονοµία : α) Η διεθνής οικονοµία ήταν ήδη εξασθενηµένη από τον 2 ο Παγκόσµιο πόλεµο β) Ο αµερικάνικος προστατευτισµός και η εµµονή στην αποπληρωµή του συνόλου των δανείων που είχανε δοθεί στις ευρωπαϊκές χώρες επιδείνωνε ακόµη περισσότερο το πρόβληµα. Η αλυσιδωτή κατάρρευση επιχειρήσεων και τραπεζών έφερε την παγκόσµια οικονοµική ύφεση. Κατά την κρισιµότερη καµπή αυτής της κρίσης οι άνεργοι έφτασαν τα 30.000.000. Τα αίτια της οικονοµικής κρίσης Οι κυριότερες αιτίες που προκάλεσαν την εµφάνιση και ανάπτυξη της τρέχουσας οικονοµικής κρίσης είναι οι εξής: 1. Υπερβολική χρήση δανειακών κεφαλαίων 2. Πληµµελής διαβάθµιση πιστοληπτικού κινδύνου 3. Αµοιβές στελεχών στο χρηµατοπιστωτικό τοµέα 4. Κίνητρα για αλόγιστη χορήγηση στεγαστικών δανείων, ανεξάρτητα από τον πιστοληπτικό κίνδυνο δανειοληπτών. 5. Στεγαστικά δάνεια για αγορά κατοικίας χωρίς συµµετοχή δανειολήπτη. 1
Επιπτώσεις Οι σηµαντικότερες επιπτώσεις που είχε η εµφάνιση της οικονοµικής κρίσης των ετών 2008-2009 είναι η εξής: Κρίση ρευστότητας, καθώς µέσω της µη χορήγησης επαγγελµατικών και καταναλωτικών δανείων, θα τεθεί πρόβληµα ρευστότητας στην αγορά και την κατανάλωση. υσκολία παροχής δανείων Αύξηση επιτοκίων, βραχυπρόθεσµα µείωση επενδυτικής δραστηριότητας και περιορισµός καταναλωτικής πίστης. Μείωση παραγωγής/µείωση κατανάλωσης/µείωση εθνικού εισοδήµατος. Μείωση του εµπορικού ισοζυγίου. ραµατική πτώση της τιµής του πετρελαίου και, συνεπώς, µείωση του κόστους παραγωγής. Πτώση του πληθωρισµού και, συνεπώς, σε επόµενη φάση δηµιουργία ζήτησης. Πτώση των τιµών πρώτων υλών και συνεπακόλουθη µείωση του κόστους και του πληθωρισµού. 2
Επιπτώσεις στην ελληνική οικονοµία Οι βασικότερες επιπτώσεις της τρέχουσας οικονοµικής κρίσης στην ελληνική οικονοµία µπορούν να συνοψισθούν ως εξής : Περιορισµός καταναλωτικής πίστης που οδηγεί σε µείωση της κατανάλωσης. Μείωση εξαγωγών. Αύξηση της ανεργίας. Καταναλωτική συµπεριφορά Κατά την διάρκεια των κρίσεων παρατηρείται µια δίχως προηγούµενο αλλαγή της καταναλωτικής συµπεριφοράς. Παρατηρείται µείωση των δαπανών για αγορές, έλλειψη εµπιστοσύνης στα Brand και στους θεσµούς της αγοράς και µια γενική µεταβολή των προτιµήσεων.οι παράγοντες που οδηγούνε σε αυτή την συµπεριφορά ποικίλουν. 3
ΑΝΕΡΓΙΑ Ανεργία είναι η κατάσταση ενός ατόµου, που, ενώ είναι ικανό, πρόθυµο και διαθέσιµο να απασχοληθεί, δεν δύναται να βρει εργασία. Το εργατικό δυναµικό αποτελείται από όσους έχουν εργασία (απασχολούµενοι) και εκείνους που δεν απασχολούνται (άνεργοι) αλλά έχουν δηλώσει ότι επιθυµούν και είναι διαθέσιµοι να εργασθούν. Το µη-εργατικό δυναµικό είναι το µέρος του ενήλικου πληθυσµού που ασχολείται µε τα οικιακά, είναι συνταξιούχοι, ασθενούν σοβαρά ώστε απέχουν από την εργασία, ή δεν ψάχνουν για εργασία. Το ποσοστό ανεργίας είναι ο αριθµός των ανέργων διαιρούµενος µε το σύνολο του εργατικού δυναµικού. ΕΙ Η ΑΝΕΡΓΙΑΣ Θεωρώντας ότι, ο βασικός υπαίτιος της ανεργίας είναι η υπερβολική συγκέντρωση κεφαλαίων σε λίγους, η οποία «εκτρέφει» κυρίως το χρηµατοπιστωτικό κλάδο, εις βάρος όλων των υπολοίπων, διακρίνουµε τις παρακάτω «µορφές» της, οι οποίες µπορούν να εµφανισθούν σε ένα κράτος είτε µεµονωµένα, είτε συνδυαστικά: (α) Ανεργία «τριβής»: ηµιουργείται λόγω της µετάβασης από µία θέση εργασίας σε κάποια άλλη, είναι µικρής διάρκειας, ενώ δεν µπορεί να αποφευχθεί ακόµη και σε εποχές πλήρους απασχόλησης - «θεραπεύεται» από τη βελτίωση της οργάνωσης ή της πρόβλεψης. (β) Εποχιακή ανεργία: Οφείλεται στις επιδράσεις του κλίµατος κατά τη διάρκεια του έτους (εµφανίζεται, για παράδειγµα, στη γεωργία ή στον τουρισµό), καθώς επίσης στις λοιπές αυξοµειώσεις της ζήτησης καταπολεµάται επίσης µε τη βοήθεια της οργάνωσης, αλλά και της τεχνολογίας (χειµερινός τουρισµός, θερµοκήπια κλπ). (γ) Αναπτυξιακή ανεργία: Οφείλεται στην «παρενέργειες» των συνήθων ανοδικών και καθοδικών οικονοµικών κύκλων, ενώ ακολουθεί τις «εναλλαγές» στη ζήτηση και στην προσφορά. Για παράδειγµα, σε περιόδους οικονοµικής ανάπτυξης οι εταιρείες προσλαµβάνουν νέο προσωπικό, ενώ το απολύουν κατά τη διάρκεια υφέσεων η ευελιξία στο 4
χρόνο εργασίας και η κρατική επιδότηση της µειωµένης απασχόλησης, αντιµετωπίζουν αποτελεσµατικά το πρόβληµα. (δ) οµική ανεργία: Είναι το δυσµενές αποτέλεσµα δοµικών (διαρθρωτικών) κρίσεων µεγάλης διάρκειας, οι οποίες επιδρούν άµεσα στην αγορά εργασίας. Το είδος αυτό της ανεργίας έχει πολλά «παράγωγα», µεταξύ των οποίων τα εξής: 1. Τη δοµική ανεργία, η οποία οφείλεται στο ότι, οι υπάρχουσες θέσεις εργασίας απαιτούν διαφορετικές ικανότητες/δεξιότητες, από αυτές που διαθέτουν το συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα οι εργαζόµενοι αντιµετωπίζεται µε την έγκαιρη επανεκπαίδευση τους. 2. Τη δοµική ανεργία που προέρχεται από την αντικατάσταση θέσεων εργασίας από τις µηχανές από την ανάπτυξη της τεχνολογίας καλύτερα και από τον «αυτοµατισµό», ο οποίος αυξάνει την παραγωγικότητα των επιχειρήσεων. Το είδος αυτό της ανεργίας µπορεί να καταπολεµηθεί µόνο µε µία συνεχή οικονοµική ανάπτυξη, ελάχιστου ύψους 1,5% επί του ετησίου πραγµατικού ΑΕΠ. Εποµένως, όταν η ανάπτυξη είναι αρνητική, όπως συµβαίνει σήµερα, καταστρέφονται χιλιάδες θέσεις εργασίας, «ανατροφοδοτώντας» το ευρύτερο πρόβληµα της Οικονοµίας. 3. Τη «θεσµική» δοµική ανεργία: Οφείλεται στην εργατική νοµοθεσία όταν, για παράδειγµα, οι µηνιαίες πληρωµές από τα ταµεία ανεργίας είναι αρκετά υψηλές, λειτουργώντας «απαγορευτικά» - αποτελώντας αντικίνητρο καλύτερα στην αναζήτηση µίας λιγότερο αποδοτικής θέσης εργασίας (χαµηλότερο ηµεροµίσθιο, µικρότερες παροχές κλπ). Η λύση εδώ είναι προφανώς η αλλαγή της νοµοθεσίας. (ε) Κρυφή ανεργία: Η συγκεκριµένη µορφή ανεργίας έχει αρκετά «παράγωγα» (για παράδειγµα, αυτούς που δεν δηλώνονται άνεργοι στα ταµεία, όσους εκπαιδεύονται για την ανάληψη άλλου είδους εργασίας κλπ), µε κυριότερο όµως την υποαπασχόληση αυτών που διαθέτουν θέσεις εργασίας. Για παράδειγµα, όταν ο παραγωγικός χρόνος αποτελεί µόνο ένα µέρος του καθηµερινού ωραρίου, µε τον υπόλοιπο να διατίθεται σε άλλους σκοπούς (σκόπιµη χρονική καθυστέρηση στην εκπλήρωση των εργασιών, µεγάλα διαλλείµατα κλπ). ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ Το κόστος της ανεργίας είναι ένας αρκετά σηµαντικός παράγοντας, ενώ ευρίσκεται στην πλευρά των εξόδων του προϋπολογισµού της εκάστοτε χώρας, αποτελώντας ένα µεγάλο ποσοστό του (για παράδειγµα, στον 5
οµοσπονδιακό προϋπολογισµό της Γερµανίας, ύψους περίπου 280 δις, ανέρχεται στο 45%). Από την άλλη πλευρά, το ύψος της ανεργίας δεν αποτελεί µόνο κόστος, αλλά και «διαφυγούσα» ωφέλεια, αφού αναδεικνύει έναν µη εκµεταλλεύσιµο οικονοµικό πόρο, ο οποίος θα µπορούσε να αυξήσει σηµαντικά το ΑΕΠ. Τέλος, ο κάθε άνεργος συνιστά µία διπλή επιβάρυνση για το κράτος, επειδή αφενός µεν δεν συµµετέχει στη χρηµατοδότηση του «ασφαλιστικού», αφετέρου δε γιατί «αφαιρεί» ασφαλιστικούς πόρους, από τη στιγµή εκείνη και µετά που εγγράφεται στο ταµείο ανεργίας. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Οι επιπτώσεις της ανεργίας στον άνθρωπο είναι πάρα πολλές ειδικά αυτές της «µακροπρόθεσµης». Ουσιαστικά διακρίνονται σε (α) φυσικές, όπως για παράδειγµα η απαξίωση των κεκτηµένων δεξιοτήτων του ανέργου, η κοινωνική-πολιτισµική αποµόνωση του και η απώλεια του βιοτικού επιπέδου του (φτώχεια). Σε πολλές περιπτώσεις επιδρά και στις επόµενες γενιές, επειδή τα παιδιά των ανέργων έχουν αρνητικές προϋποθέσεις για να αναπτυχθούν υγιώς - πνευµατικά και σωµατικά. (β) ψυχοκοινωνικές, επειδή για τους περισσότερους ανθρώπους η εργασία αποτελεί έναν «ψυχοκοινωνικό» σταθεροποιητικό παράγοντα, ο οποίος καθορίζει τη «δοµή» της καθηµερινότητας τους (πρόγραµµα) και τον κοινωνικό τους περίγυρο. Στις πιο φτωχές χώρες, οι υλικές ανάγκες ευρίσκονται στο «προσκήνιο» της ανεργίας, ενώ στις πλουσιότερες οι «ψυχοκοινωνικές» επιδράσεις της. Στα ψυχολογικά επακόλουθα προσµετρούνται η απογοήτευση (frustration), η απώλεια της ελπίδας, η µείωση της αυτοπεποίθησης (καταλυτικός παράγοντας, αφού προάγει την απώλεια της υπευθυνότητας του ατόµου, τόσο στους γύρω του, όσο και απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό), καθώς επίσης η «συνθηκολόγηση» (resignation). Επειδή η προσωπική επιτυχία και η κοινωνική αναγνώριση εξαρτώνται άµεσα από την επαγγελµατική απόδοση, εκλείπει από τον άνεργο η επιβεβαίωση του περιβάλλοντος του άρα το κίνητρο (motivation) «επανόδου» του (restart), το οποίο πολύ δύσκολα µπορεί να αναπληρώσει µόνος του (µε δική του «ενέργεια»). Εκτός αυτού είναι το αντικείµενο κριτικής της Πολιτείας του, η οποία συχνά χαρακτηρίζει τους ανέργους «οκνηρούς» για να αποφύγει τις δικές 6
της ευθύνες, δηµιουργώντας έτσι ένα κλίµα «διάκρισης» και άνισης µεταχείρισης των ανέργων. Το ίδιο συµβαίνει και σε επίπεδο κρατών, όπως σήµερα όπου, οι πλεονασµατικές χώρες της ΕΕ, για να αποφύγουν τις δικές τους ευθύνες, κατηγορούν τις ελλειµµατικές για κακή οργάνωση, οκνηρία, φοροδιαφυγή κλπ, δηµιουργώντας έτσι ένα κλίµα «φυλετικών διακρίσεων», µε «ολοκληρωτική» χροιά. Οι ψυχολογικές συνέπειες της ανεργίας είναι πάρα πολλές, µεταξύ των οποίων το υπερβολικό άγχος (stress), η κατάθλιψη, οι εξαρτήσεις από διάφορες ουσίες, τα συµπλέγµατα, η απελπισία, η απώλεια της χαράς της ζωής, καθώς επίσης ο αυξηµένος κίνδυνος αυτοκτονίας. Ειδικά όσο αφορά τους νέους, η ανεργία τους στερεί επί πλέον το µέσον για την αναζήτηση και την εξεύρεση της ταυτότητας τους. Τέλος, η υψηλή ανεργία έχει αρνητικά επακόλουθα και για τους εργαζοµένους, αφού ο φόβος απώλειας της θέσης εργασίας τους δηµιουργεί φόβους και ισχυρές ψυχολογικές πιέσεις. (γ) σωµατικές, αφού οι πιθανότητες απώλειας της υγείας αυξάνονται ανάλογα µε τη διάρκεια του χρόνου παραµονής ενός ατόµου στην ανεργία. Οι άνεργοι έχουν τετραπλάσιο ρίσκο επιδείνωσης της υγείας τους, σε σχέση µε τους εργαζοµένους. Σύµφωνα µε µία επίσηµη έρευνα, οι άνεργοι άνδρες παραµένουν στα νοσοκοµεία το διπλό χρονικό διάστηµα από τους εργαζοµένους (οι γυναίκες 1,7 φορές), ο προσδοκώµενος χρόνος ζωής µειώνεται ανάλογα µε τη διάρκεια της ανεργίας που έχει προηγηθεί, ενώ υπάρχουν σοβαρές υπόνοιες, οι οποίες συσχετίζουν την ανεργία µε την εµφάνιση επικίνδυνων ασθενειών. Τα παιδιά ανέργων γονέων επιβαρύνονται ιδιαίτερα, όσον αφορά την νοητική τους ανάπτυξη, καθώς επίσης την «γλωσσολογική» τους πρόοδο. Απέναντι στην ανεργία αντιδρούν συχνά µε δειλία και «συνθηκολόγηση», ενώ διακρίνονται από µειωµένη αυτοσυγκέντρωση, από έντονα προβλήµατα συµπεριφοράς και από συναισθηµατική «αστάθεια». Εν τούτοις, όλα αυτά τα αρνητικά συµπτώµατα εµφανίζονται µόνο στα παιδιά γονέων µε περιορισµένη µόρφωση, ενώ τα άτοµα µε υψηλή µόρφωση µπορούν να ανταπεξέλθουν πολύ καλύτερα µε όλους τους προβληµατισµούς που συνεπάγεται η ανεργία. 7
ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ολοκληρώνοντας το θέµα, δεν µπορούµε παρά να συµπεράνουµε ότι η ανεργία αποτελεί το νούµερο ένα πρόβληµα της εκάστοτε κοινωνίας κατ επακόλουθο οι υφέσεις, οι οποίες την προκαλούν κατά κύριο λόγο, όπως και η κακή διαχείριση των δηµοσίων Οικονοµικών, µε όλα όσα «συνδυαστικά» κάτι τέτοιο συνεπάγεται. Εποµένως, όλες οι προσπάθειες της Πολιτείας πρέπει να επικεντρώνονται στην εξάλειψη όλων των µορφών της ανεργίας - κατά πολύ λιγότερο σε όλα τα υπόλοιπα όπως, για παράδειγµα σήµερα, στα ελλείµµατα, τα οποία φαίνεται να αποτελούν, δυστυχώς, τη µοναδική «φροντίδα» της Κοµισιόν και της ΕΚΤ (σε πλήρη αντίθεση µε τις Η.Π.Α., όπου προηγείται το Κεφάλαιο, µε τη Γερµανία και την Κίνα, όπου προέχει η πλήρης απασχόληση κλπ). 8
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΧΩΡΙΑ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ Αναζητώντας µια καλύτερη ποιότητα ζωής, µε σαφώς πιο περιορισµένες δαπάνες, πολλοί αφήνουν πίσω τους τη µεγαλούπολη και στήνουν ένα νέο νοικοκυριό στο χωριό. Αυτοί που επιστρέφουν έχουν δικό τους σπίτι,δεν πληρώνουν ενοίκιο,έχουν τον δικό τους κήπο και τα έξοδα διαβίωσης συνολικά είναι λιγότερα σε σύγκριση µε αυτά στην πόλη. Εκεί οι ρυθµοί ζωής είναι σαφώς πιο χαλαροί. Αναπνέουν καθαρό αέρα και ψυχολογικά είναι καλύτερα. Η οικονοµική δυσπραγία και η έλλειψη θέσεων εργασίας έχει ωθήσει χιλιάδες κατοίκους των πόλεων να επιστρέψουν στο χωριό τους και την αγροτική παραγωγή, µε αποτέλεσµα τη σταθερή αύξηση των αγροτών αφού την τελευταία τριετία 38.000 πολίτες επέλεξαν λόγω συνθηκών το επάγγελµα του αγρότη. Μάλιστα, την ώρα που οι δείκτες της ανεργίας κτυπούν κόκκινο στην αγορά εργασίας του πρωτογενούς τοµέα, παρατηρείται αύξηση 7% αποδεικνύοντας ότι µπορεί υπό προϋποθέσεις να αποτελέσει «βαριά» βιοµηχανία και... ατµοµηχανή ανάπτυξης. Ο αγροτικός τοµέας απασχολεί το 2010, αµέσως µετά το εµπόριο, το µεγαλύτερο αριθµό εργαζοµένων, που εκτιµώνται σε 551,3 χιλιάδες καλύπτοντας ποσοστό της τάξεως του 12,5% στο σύνολο του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού της χώρας. Το 2010 σε σύγκριση µε το 2008 οι νέες θέσεις εργασίας στον πρωτογενή τοµέα είναι της τάξεως των 38.000 και πλέον, από τις οποίες το 95% αναλογεί στη γεωργία και το υπόλοιπο στην αλιεία. Πιο συγκεκριµένα η εκτροφή ζώων µειώνει τα συνολικά έξοδα κατανάλωσης ετησίως που κάνει µια µέση οικογένεια για την αγορά κρέατος και γαλακτοκοµικών προϊόντων. Επίσης η εκµετάλλευση της καλλιεργήσιµης γης τους προσφέρει επιπλέον εργασία και προϊόντα τα οποία ζώντας στην πόλη θα τα προµηθεύονταν µόνο από καταστήµατα αυξάνοντας και πάλι τα έξοδα. 9
ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΣΤΑ ΧΩΡΙΑ Πιάνουν την τσάπα και το τιµόνι του τρακτέρ και επιστρέφουν στην ελληνική γη για να κερδίσουν το ψωµί τους λόγω της κρίσης... Σύµφωνα µε ρεπορτάζ της τηλεόρασης του ΣΚΑΪ, την τελευταία τριετία 38.000 πολίτες επέλεξαν λόγω συνθηκών το επάγγελµα του αγρότη αλλάζοντας την ανθρωπογεωγραφία του κλάδου και µειώνοντας το µέσο όρο ηλικίας στο επάγγελµα. Έτσι, την ώρα που οι δείκτες της ανεργίας χτυπούν «κόκκινο», στην αγορά εργασίας του πρωτογενούς τοµέα, παρατηρείται αύξηση. Η τάση επιστροφής στην πρωτογενή παραγωγή επιβεβαιώνεται και από τις υπηρεσίες του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης Τροφίµων. Στην κατανοµή του εθνικού αποθέµατος ενιαίας ενίσχυσης ποσοστό µεγαλύτερο από το 75% των δικαιούχων είναι νέοι σε ηλικία αγρότες, ενώ στα αιτήµατα για διανοµή αγροτεµαχίων από τις 2.000 αιτήσεις που έχουν υποβληθεί µέσα σε ένα µήνα, για ενοικίαση και αξιοποίηση κατάλληλης δηµόσιας γης, η πλειονότητα αιτείται την κατανοµή για έναρξη γεωργικής δραστηριότητας. Αρκετοί είναι οι νέοι που επιλέγουν συνειδητά πλέον την ενασχόληση τους µε τον αγροτικό τοµέα. Η ηλικιακή οµάδα είναι πια από 15-44 ετών, ενώ οι περιφέρειες που έρχονται πρώτες είναι η Νοτίου Αιγαίου και η Κρήτης. Η «τάση φυγής» από τα αστικά κέντρα που καταγράφεται, ενισχύθηκε και µέσα από µέτρα, όπως είναι η πριµοδότηση για την εγκατάσταση των νέων γεωργών, ενώ την επιστροφή στην ύπαιθρο, ευνόησαν επίσης η ενίσχυση του αγροτουρισµού, της µεταποίησης καθώς και η στήριξη της νεανικής επιχειρηµατικότητας. Αυτό που δεν µπόρεσαν να κάνουν πράξη κυβερνητικές πολιτικές δεκαετιών, το φέρνει η κρίση. Η αδυναµία όλο και περισσότερων νοικοκυριών να ανταποκριθούν στα αυξηµένα έξοδα που συνεπάγεται η ζωή στην πόλη, τους οδηγεί πίσω στις ρίζες. Το φαινόµενο επεκτείνεται διαρκώς µε αποτέλεσµα οι πόλεις να αδειάζουν και να αποκτούν ζωή χωριά που µέχρι πρότινος µετρούσαν µερικές δεκάδες µόνιµους κατοίκους. Αναζητώντας µια καλύτερη ποιότητα ζωής, µε σαφώς πιο περιορισµένες δαπάνες, πολλοί Θεσσαλονικείς αφήνουν πίσω τους τη µεγαλούπολη και στήνουν ένα νέο νοικοκυριό στο χωριό. «Στη Θεσσαλονίκη ήµουν άνεργος τον τελευταίο 1,5 χρόνο, ενώ η γυναίκα µου απολύθηκε πρόσφατα από µια ιδιωτική εταιρεία. Έχουµε δυο παιδιά. Καταλαβαίνεται πως πλέον το κλίµα δεν µας σήκωνε στην πόλη. Στο χωριό έχουµε το δικό µας σπίτι, δεν πληρώνουµε ενοίκιο, έχουµε το δικό µας κήπο, τα έξοδα διαβίωσης συνολικά είναι λιγότερα συγκριτικά µε εκείνα που δίναµε στη Θεσσαλονίκη» λέει στην «Κ» ο Κώστας Χ που ζει εδώ και 4 µήνες σε ένα µικρό χωριό έξω από το Κιλκίς. «Βρήκα την υγειά µου. Εδώ οι ρυθµοί ζωής είναι σαφώς πιο χαλαροί. Αναπνέω καθαρό αέρα και 10
ψυχολογικά είµαι καλύτερα. εν το περίµενα ούτε εγώ ότι θα προσαρµοστώ τόσο γρήγορα σε µια νέα ζωή» προσθέτει. «εν πήγαινε άλλο» Ο Παύλος Τ. είναι συνταξιούχος. «Σας ρωτάω. Με 600 ευρώ που παίρνω πλέον το µήνα πώς να ζήσω στη Θεσσαλονίκη; Τι να πρωτοπληρώσω; Τους λογαριασµούς, τα «χαράτσια», να στηρίξω οικονοµικά τα παιδιά µου; Επέλεξα, λοιπόν, να γυρίσω στο σπίτι που γεννήθηκα, να κάνω τον κήπο µου και να ζήσω σαν άνθρωπος. Χώρια που στέλνω φρούτα και λαχανικά στα παιδιά και στα εγγόνια µου, βοηθώντας τους µε αυτόν τον τρόπο να εξοικονοµήσουν µερικά ευρώ». «Ξεκλείδωσαν πολλά σπίτια» Για τον τέως δήµαρχο Σοχού και νυν Περιφερειακό Σύµβουλο, Θεοφάνη Παπά, η εικόνα των χωριών που γεµίζουν είναι µια πραγµατικότητα που βιώνει καθηµερινά. «Ξεκλείδωσαν πολλά σπίτια µετά από χρόνια. Το φαινόµενο είναι έντονο στην ευρύτερη περιοχή του Σοχού. Όλο και περισσότεροι, ακόµα και νέοι, είναι αυτοί που επιλέγουν συνειδητά να επιστρέψουν στο χωριό επειδή αδυνατούν να επιβιώσουν στην πόλη. Μπορούµε να διακρίνουµε τρεις κατηγορίες. Τους ανέργους, τους συνταξιούχους και τις οικογένειες. Οι πρώτοι επιλέγουν την επιστροφή στο χωριό για να τα βγάλουν πέρα, οι δεύτεροι το αποφασίζουν ανάλογα µε τις υποχρεώσεις των παιδιών τους και οι τρίτοι προτιµούν να κάνουν µερικά χιλιόµετρα παραπάνω και να έρθουν στο χωριό για µόνιµη εγκατάσταση, γιατί τα έξοδα της καθηµερινότητας είναι σαφώς λιγότερα. Από εκεί και πέρα οι συνθήκες διαβίωσης είναι πιο ανθρώπινες στο χωριό. Επιπλέον είναι και ο ψυχολογικός παράγοντας, αφού ο άνεργος του χωριού µπορεί να πει και µια κουβέντα µε έναν συγχωριανό του, ενώ εκείνοι της πόλης είναι κλεισµένοι στον εαυτό τους». «Η πολιτεία να προσέξει την επαρχία» Για τον Θεοφάνη Παπά, αυτή η εξέλιξη πρέπει να αναγκάσει την Πολιτεία να εναρµονιστεί µε τα νέα δεδοµένα και να ρίξει την προσοχή της στις ανάγκες που έχει η επαρχία. «Έχουµε συνηθίσει την Πολιτεία να ενεργεί αντιστρόφως ανάλογα µε το ρεύµα της εποχής. Το κράτος οφείλει να στηρίξει τον πρωτογενή τοµέα και να δηµιουργήσει στην επαρχία υποδοµές όπως σχολεία και υπηρεσίες ώστε να µην κάνει δύσκολη τη ζωή όσων κατοικούν σε αυτήν». «Καλό για τον τόπο µας» Παρόµοια άποψη έχει και ο τέως δήµαρχος Αγίου Αθανασίου και νυν δηµοτικός σύµβουλος του δήµου Κουφαλίων, Αριστείδης Αραµπατζής. «Παλαιότερα ο κόσµος άφηνε το χωριό για χάρη της Θεσσαλονίκης επειδή υπήρχαν δουλειές. Σήµερα, που η ανεργία κυµαίνεται σε πρωτοφανή 11
επίπεδα, ακολουθείται το αντίστροφο δροµολόγιο. Για εµάς είναι ευχάριστο το γεγονός ότι επιστρέφουν πίσω νέοι άνθρωποι και δίνουν ζωή στον τόπο µας. Άλλωστε οι χιλιοµετρικές αποστάσεις έχουν πλέον εξαλειφθεί. Οι νέοι γυρίζουν συνειδητά στο χωριό γιατί οι µεγαλύτεροι σε ηλικία επιστρέφουν έτσι και αλλιώς ως συνταξιούχοι». Ήρθε η κρίση, επιστροφή στη φύση Η οικονοµική δυσπραγία και η έλλειψη θέσεων εργασίας έχει ωθήσει χιλιάδες κατοίκους των πόλεων να επιστρέψουν στο χωριό τους και την αγροτική παραγωγή, µε αποτέλεσµα τη σταθερή αύξηση των αγροτών το τελευταίο διάστηµα. Η οικονοµική κρίση στρέφει όλο και περισσότερο κόσµο πίσω στην αγροτική οικονοµία. Την ώρα που ο δείκτης ανεργίας σηµειώνει ρεκόρ δεκαετίας, κλείνοντας στον Οκτώβριο του 2010 στο 13,5%, ο µόνος τοµέας οικονοµικής δραστηριότητας που εµφανίζει αύξηση της απασχόλησης είναι ο αγροτικός. Το πρώτο εξάµηνο του 2010, ο αριθµός των αγροτών αυξήθηκε κατά 6,1% σε σχέση µε το αντίστοιχο διάστηµα του 2009 και η τάση αυτή, όπως φαίνεται από τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, είναι σταθερά ανοδική. Από τις αρχές της δεκαετίας του 80 ο αριθµός των ατόµων που απασχολούνται στον αγροτικό τοµέα έβαινε, µε ορισµένες µικρές διακυµάνσεις, σταθερά µειούµενος µέχρι και το 2007. Το 1981, το ποσοστό του ενεργού αγροτικού πληθυσµού ανερχόταν στο 27%, το 1991 υποχώρησε στο 18,7% και το 2007 το ποσοστό έπεσε στο µισό. Στις αρχές του 2008, η πτωτική τάση ανακόπτεται και τα δύο τελευταία χρόνια ο αριθµός των αγροτών παρουσιάζει σταθερή αύξηση, αν και το αγροτικό εισόδηµα συνεχίζει να έχει φθίνουσα πορεία και, σύµφωνα µε την ΠΑΣΕΓΕΣ, από το 2005 έως το 2009 καταγράφονται απώλειες από 3% έως και 6% κάθε χρόνο. Το πρώτο τρίµηνο του 2009 ως αγρότες καταγράφηκαν 520.000 άτοµα, το δεύτερο τρίµηνο 529.000, το τρίτο 545.000 και το τέταρτο 551.000. Η τάση αυτή διατηρήθηκε και το 2010, µε τον µεγαλύτερο αριθµό να καταγράφεται το πρώτο τρίµηνο, 562.000, και να διατηρείται τα δύο επόµενα τρίµηνα στα 551.000 άτοµα. Η αύξηση οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αύξηση του αριθµού των αυτοαπασχολουµένων αγροτών, ενώ, αντιθέτως, ο αριθµός αυτών που δηλώνουν ότι απασχολούνται βοηθητικά σε οικογενειακές εκµεταλλεύσεις µειώνεται σταθερά. Σταθερός παραµένει ο αριθµός των αγροτών που απασχολούν προσωπικό (46.000), όπως και των ατόµων που εργάζονται ως µισθωτοί σε καλλιέργειες (54.000). 12
Σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις του προέδρου της ΠΑΣΕΓΕΣ, Τζ. Καραµίχα, η τάση αυτή θα συνεχιστεί και το 2011, εξ αιτίας των µεγάλων επιπτώσεων της κρίσης στους άλλους τοµείς οικονοµικής δραστηριότητας. Από την ανάλυση των στατιστικών στοιχείων του γενικού διευθυντή της συνοµοσπονδίας Γ. Τσιφόρου, προκύπτει ότι το 11% του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού απασχολείται πλέον στον αγροτικό τοµέα, ο οποίος όµως έχει πολύ χαµηλή συµµετοχή στη διαµόρφωση του ΑΕΠ, µόλις 3,5%, και συνεπώς το εισόδηµα των περισσότερων αγροτικών εκµεταλλεύσεων είναι µικρό. Παρ ότι το αγροτικό εισόδηµα είναι µικρό, φαίνεται πως πολλοί νέοι επιλέγουν να γυρίσουν στην καλλιέργεια της γης. Η τάση αυτή, λέει ο Γ. Τσιφόρος, συνδέεται µε τον αυξηµένο αριθµό των νέων που ξεκινούν από τον αγροτικό τοµέα, αλλά και µε τη µετακίνηση εργαζοµένων από τοµείς που έχουν πληγεί περισσότερο (κατασκευές, τουρισµός, µεταποίηση κ.λπ.). Το ποσοστό του ενεργού αγροτικού πληθυσµού στην Ελλάδα είναι το υψηλότερο στις χώρες της ευρωζώνης και εάν η αυξητική τάση συνεχιστεί, χωρίς παράλληλη αναδιάθρωση της παραγωγής και διάθεσης των προϊόντων, εκτιµάται ότι οι πιέσεις στο αγροτικό εισόδηµα πολύ γρήγορα θα ενταθούν και οι συνέπειες της κρίσης θα είναι βαριές και στον αγροτικό κόσµο. Το ζήτηµα έχει απασχολήσει την ηγεσία του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και την ερχόµενη εβδοµάδα, όπως επισηµαίνει ο υφυπουργός Γ. Κουτσούκος, θα ανακοινωθούν τα πρώτα σχέδια ενίσχυσης των νέων αγροτών για βελτιώσεις των γεωργικών και κτηνοτροφικών εκµεταλλεύσεων. Οι περισσότεροι από τους νέους που επιστρέφουν στην καλλιέργεια της γης συνδυάζουν την άσκηση του αγροτικού επαγγέλµατος µε άλλη παράλληλη απασχόληση, εκτιµά ο. Μιχαηλίδης, µέλος της γραµµατείας Νέων Αγροτών. Επίσης, αρκετοί ετεροαπασχολούµενοι που νοίκιαζαν τα χωράφια τους σε κατά κύριο επάγγελµα αγρότες, τώρα, υπό την πίεση της οικονοµικής κρίσης, προτιµούν να τα εκµεταλλεύονται οι ίδιοι, παρότι αυτό σηµαίνει συνεχείς µετακινήσεις και µεγάλο κόπο, προκειµένου να αναπληρώσουν µέρος των απωλειών που έχουν από τη βασική εργασία τους. Στις ορεινές περιοχές και τα νησιά, εκτιµάται ότι θα ενταθεί το φαινόµενο της πολυαπασχόλησης. Καταλυτικά στη στροφή που σηµειώνεται τα δύο τελευταία χρόνια φαίνεται πως έχει λειτουργήσει η αύξηση της ζήτησης για προϊόντα βιολογικής καλλιέργειας αλλά και οι προσδοκίες που καλλιεργήθηκαν µε τα προγράµµατα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιµες πηγές και βιοκαυσίµων. Επίσης, σε ορισµένες περιοχές, σύµφωνα µε τις 13
εκτιµήσεις των αγροτικών οργανώσεων, φαίνεται ότι έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο οι συνεταιρισµοί και οι τοπικές αυτοδιοικήσεις, µε νέα καλλιεργητικά προγράµµατα και παράλληλη ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εµπορίου. Τα προγράµµατα αυτά προσελκύουν και νέους µε µικρές αγροτικές ιδιοκτησίες. Χαρακτηριστικά αναφέρονται οι περιοχές που παράγουν λάδι και κρασί (Πελοπόννησος και Νησιωτική Ελλάδα), ενώ τελευταία ανάλογες πρωτοβουλίες εκδηλώνονται και σε περιοχές της Β. Ελλάδας, µε παραγωγή εσπεριδοειδών. 14
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΠΟΥ ΕΙΠΑΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟ ΤΟΥΣ ΧΩΡΙΟΥ ΑΚΙ Αγρότες νέας κοπής Λίγο ο φόβος για την κρίση, λίγο η αγάπη για τη φύση, δηµιουργήθηκε τα τελευταία χρόνια ένα υπολογίσιµο κύµα «φυγής» αρκετών Ελλήνων από µεγάλα αστικά κέντρα προς την ύπαιθρο. Η «Κ.Ε.» ήρθε σε επαφή µε ορισµένους από αυτούς, τους νέας κοπής αγρότες και κτηνοτρόφους. Ιδού οι ιστορίες τους. Ιστορίες που ξεκινάνε σχεδόν πάντα µε το ίδιο κίνητρο: την ανεύρεση εργασίας συνεχίζονται µε τις δυσκολίες εγκατάστασης και προσαρµογής και καταλήγουν στην ανακάλυψη των πλεονεκτηµάτων της ζωής σε έναν τόπο που είτε δεν έχει φτάσει η κρίση, είτε είναι πιο εύκολη η αντιµετώπισή της. «Εδώ ξεκίνησα από το µηδέν» Ο Λάζαρος είναι 26 ετών και εδώ και δύο χρόνια έχει αφήσει τον Βόλο, όπου µεγάλωσε, για να ζήσει στο χωριό Νότια, στην Πέλλα. «Είναι το χωριό του πατέρα µου, βέβαια οι γονείς µου µένουν ακόµη στο Βόλο, όπως και η αδελφή µου. Εµένα πάντα µε τραβούσε η φύση, έτσι µόλις τελείωσα το στρατό πήρα την απόφαση να έρθω εδώ», µας λέει. «Πήγαινα από παιδί συνέχεια στη Νότια και πριν µετακοµίσω, έτσι δεν δυσκολεύτηκα να εγκλιµατιστώ». Πλέον βγάζει τα προς το ζην από την καλλιέργεια κερασιών και πατάτας. «Ξεκίνησα από το µηδέν. εν υπήρχαν έτοιµες καλλιέργειες να µε περιµένουν, απλά είχε κάτι χωράφια ο πατέρας µου» εξηγεί. Όµως η αγάπη του για τη φύση δεν ήταν ο µόνος λόγος που τον έκανε να αφήσει τη ζωή του στην πόλη. «Πλέον τα πράγµατα πάνε από το κακό στο χειρότερο λόγω της κρίσης. Ίσως αν ήταν αλλιώς η κατάσταση να είχα παραµείνει στο Βόλο. Πιστεύω όµως ότι έκανα την καλύτερη επιλογή που έφυγα». Σύµφωνα µε τον ίδιο, η ζωή στο χωριό είναι τελείως διαφορετική. «εν υπάρχει η πίεση της πόλης, που είναι ένα τρελοκοµείο». Εκτός αυτού, όπως αναφέρει, το κόστος ζωής είναι πολύ χαµηλότερο. «Εδώ πίνεις ελληνικό καφέ µε 0,5 ευρώ και φραπέ µε 1 ευρώ, ενοίκιο δεν πληρώνω. Επίσης άµα βρεις τους κατάλληλους τρόπους να προωθήσεις τα προϊόντα σου, ζεις άνετα ως αγρότης». Όσο για την καθηµερινότητά του, όπως λέει «αν µπορείς να αξιοποιήσεις το χρόνο σου περνάς καλά και στο χωριό». 15
«Ήρθα στο χωριό να βρω δουλειά» Ο Μιχάλης γεννήθηκε και µεγάλωσε στη Γερµανία. Έµενε µε την οικογένειά του κοντά στη Βόνη αλλά εδώ και περίπου τέσσερα χρόνια ζει και δουλεύει ως κτηνοτρόφος στο χωριό Ελαιώνας Σερρών. «Κι εγώ και η γυναίκα µου έχουµε κάνει διάφορες δουλειές στη Γερµανία. Σε εργοστάσια, σε λεωφορεία Τώρα ασχολούµαστε µε την εκτροφή αγελάδων ελευθέρας βοσκής. Ο λόγος που ήρθαµε στην Ελλάδα ήταν κυρίως τα παιδιά». Ο Μιχάλης είναι 37 ετών και έχει δύο κόρες, η µία 8 και η άλλη 11 ετών. «Μαζί µε εµάς γύρισαν και οι γονείς µου», µας λέει. «Εκεί που µέναµε, τα ενοίκια ήταν πάρα πολύ ακριβά. Ίσα ίσα τα έβγαζε κανείς πέρα. Ήρθαµε στο χωριό µε την προοπτική ότι υπάρχει δουλειά. Τα αδέρφια µου ήταν ήδη εδώ και ασχολούνταν µε την κτηνοτροφία». Βέβαια, όπως αναφέρει, «τώρα µε την κρίση κανείς δεν ξέρει τι θα γίνει. Εµείς ήρθαµε στην Ελλάδα το 2007, ίσως αν είχε ξεκινήσει η κρίση από τότε, να είχαµε παραµείνει στη Γερµανία. Πάντως ήταν µια κίνηση που την προετοιµάζαµε από το 2004-2005». Σύµφωνα µε τον ίδιο, πάντως, τα χωριά αντιστέκονται καλύτερα στην κρίση απ ό,τι οι πόλεις. «εν την καταλαβαίνουµε την κρίση και τόσο πολύ στο χωριό. Απ ό,τι βλέπω, και την πόλη των Σερρών οι αγρότες την κρατάνε. Οι άλλες δουλειές έχουν σταµατήσει». Όσο για την κτηνοτροφία, µας λέει ότι «δεν είναι εύκολη δουλειά. Είναι κάτι που πρέπει να το θέλεις. Αλλά ό,τι και να γίνει, όσο και να χειροτερεύσουν τα πράγµατα πάντα θα υπάρχει κάτι να κάνουµε για να βγάλουµε τα προς το ζην. Τουλάχιστον ένα πιάτο φαΐ θα υπάρχει». Κίνητρα για επιστροφή νέων στην ύπαιθρο ιάθεση έκτασης για ανέγερση κύριας κατοικίας και καλλιέργεια αγροτικών προϊόντων σε κατοίκους πόλεων, καθώς και δωρεάν γη σε ακτήµονες αγρότες και κτηνοτρόφους. 16 Κίνητρα σε κατοίκους πόλεων για επιστροφή στην ύπαιθρο µε τη διάθεση έκτασης για ανέγερση κύριας κατοικίας και καλλιέργεια αγροτικών προϊόντων, καθώς και δωρεάν γη σε ακτήµονες αγρότες και κτηνοτρόφους δίνει νοµοσχέδιο του υπουργείου Αγροτικής
Ανάπτυξης και Τροφίµων. Ταυτόχρονα, µε άλλο σχέδιο νόµου νοµιµοποιούνται όλοι οι µικροί στάβλοι ζώων που είναι κατασκευασµένοι από πέτρες, τσιµεντόλιθους, ξύλα, κλαδιά, λαµαρίνες κ.λπ., ενώ προβλέπονται διαδικασίες «φαστ τρακ» για την αδειοδότηση µεγάλων κτηνοτροφικών εγκαταστάσεων. Τα δύο νοµοσχέδια παρουσίασαν στο Υπουργικό Συµβούλιο ο υπουργός Κ. Σκανδαλίδης και ο υφυπουργός Γ. ριβελέγκας και σε πρώτη ανάγνωση πήραν το «πράσινο φως». Ειδικότερα και σε ό,τι αφορά την πολιτική γης, περίπου 3 εκατοµµύρια στρέµµατα ακινήτων που ανήκουν στην ιδιοκτησία του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων θα µπορούν οι περιφερειάρχες να τα παραχωρήσουν: Κατά κυριότητα, για την ανέγερση κύριας κατοικίας, σε κατ' επάγγελµα απασχολούµενους στον πρωτογενή τοµέα, εντός οικισµών κάτω των 2.000 κατοίκων, που δεν έχουν τουριστική ή οικοπεδική αξία. Προϋπόθεση είναι να µην έχουν ακίνητη περιουσία στο όνοµά τους ή στο όνοµα µελών της οικογένειάς τους. Αρµόδια πηγή του υπουργείου εξηγούσε στο «Έθνος» πως µε αυτόν τον τρόπο δίνεται κίνητρο σε πολίτες που θέλουν να ασχοληθούν µε τη γεωργία να φύγουν από τις πόλεις και να αποκτήσουν γη για την ανέγερση του σπιτιού τους, αλλά και για να καλλιεργήσουν. Για δραστηριότητες του εν γένει πρωτογενούς τοµέα, κατά χρήση, σε κάθε ενδιαφερόµενο έναντι τιµήµατος. Θα είναι ένα συµβολικό µίσθωµα 5 ευρώ το στρέµµα και η έκταση θα παραχωρείται για διάστηµα πέντε έως 15 χρόνια. Πρόκειται για ακόµη ένα κίνητρο σε όσους αναζητούν επαγγελµατική διέξοδο. Για γεωργική χρήση, δωρεάν, σε κατ' επάγγελµα γεωργούς, συνεταιρισµούς και οµάδες παραγωγών που δεν διαθέτουν αγροτικές εκτάσεις. Για κτηνοτροφική χρήση, δωρεάν, σε κατ' επάγγελµα κτηνοτρόφους που δεν διαθέτουν βοσκήσιµη γη. Τους όρους και τις προϋποθέσεις και άλλες λεπτοµέρειες θα εξειδικεύσει µε απόφασή του ο υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων. 17
Σηµειώνεται ότι οι πρώτες περιοχές όπου θα εφαρµοστούν τα κίνητρα αυτά είναι η Πιερία, η Ηµαθία, το Κιλκίς και η Θεσσαλονίκη. Εκεί οι εκτάσεις έχουν αποσαφηνιστεί και είναι «καθαρές». Με άλλες διατάξεις του νοµοσχεδίου δίνεται λύση σε περιπτώσεις που το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων διεκδικεί εκτάσεις από ιδιώτες - κατόχους αυτών. Πρόκειται για περίπου 20.000 στρέµµατα και έχουν ως σηµείο χρονικής αναφοράς την 5η Ιουνίου του 1993. Οσοι, λοιπόν, απέκτησαν αυτές τις εκτάσεις µε συµβολαιογραφική πράξη, είναι κύριοί τους. Εκείνοι που αυθαίρετα κατέχουν εκτάσεις αρµοδιότητας του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων µπορούν να υποβάλλουν αιτήσεις εξαγοράς στις Επιτροπές Θεµάτων Γης και Επίλυσης ιαφορών, που θα συγκροτηθούν στις Περιφέρειες. Παραχώρηση για επενδύσεις και κοινωφελείς σκοπούς Ο υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων µπορεί να παραχωρεί έναντι τιµήµατος εκτάσεις για επενδύσεις αναπτυξιακού χαρακτήρα άνω των 5 εκατ. ευρώ και δωρεάν, κατά χρήση, κτιριακές εγκαταστάσεις και εκτάσεις στο ηµόσιο και στους ΟΤΑ για κοινωφελείς σκοπούς. Επίσης, οι περιφερειάρχες θα µπορούν να διαθέτουν δωρεάν αγροτική γη για την εκπλήρωση κοινωφελούς σκοπού, σε νοµικά πρόσωπα δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου και έναντι τιµήµατος για εγκαταστάσεις ανανεώσιµων πηγών ενέργειας, για αναπτυξιακούς σκοπούς και για αµµοληψίες και λήψη αδρανών υλικών. «Ηλεκτρονικό µάτι» θα παρακολουθεί και θα καταγράφει όλα τα δεδοµένα των εκτάσεων. Πιο συγκεκριµένα, όπως προβλέπεται στο νοµοσχέδιο, στον ΟΠΕΚΕΠΕ τηρείται βάση δεδοµένων όπου απεικονίζονται ψηφιακά όλα τα ακίνητα διαχείρισης του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίµων. Στη βάση δεδοµένων έχουν πρόσβαση οι Επιτροπές Θεµάτων Γης και Επίλυσης ιαφορών των Περιφερειών της χώρας, καθώς και οι Επιτροπές Ελέγχου και Νοµιµότητας των Αποκεντρωµένων ιοικήσεων. Το αρµόδιο όργανο οφείλει να καταχωρίζει στη βάση δεδοµένων κάθε µεταβολή των εκτάσεων που διαχειρίζεται το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίµων. Οι αρµόδιες υπηρεσίες των Περιφερειών της χώρας εξακολουθούν να τηρούν τα κτηµατολογικά στοιχεία των διανοµών απαλλοτριωµένων 18
αγροκτηµάτων, καθώς και τις αποφάσεις των Επιτροπών Απαλλοτριώσεων και των Επιτροπών Οριστικών ιανοµών. Σε περίπτωση που το παραχωρούµενο, κατά κυριότητα, ακίνητο βρίσκεται σε περιοχή που έχει ενταχθεί στο Εθνικό Κτηµατολόγιο, για την παραχώρηση της έκτασης απαιτείται η αναγραφή του ΚΑΕΚ στη σχετική πράξη. 2 ο Νοµοσχέδιο Νόµιµοι οι µικροί και πρόχειροι στάβλοι ζώων Νοµιµοποιούνται χιλιάδες µικροί και πρόχειροι στάβλοι ζώων καθώς διαγράφονται όλα τα πρόστιµά τους, ενώ οι ιδιοκτήτες κτηνοτρόφοι τους υποχρεούνται µε απλή διαδικασία µέσα σε τρία χρόνια να φέρουν άδεια εγκατάστασης. Το ίδιο ισχύει και για µεγαλύτερες κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις. Αυτό προβλέπει το δεύτερο νοµοσχέδιο του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων µε τίτλο: «Ρυθµίσεις για την κτηνοτροφία και τις κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις και εκµεταλλεύσεις». Οι κυριότερες αλλαγές του είναι: Η δηµιουργία υπηρεσίας µιας στάσης «one stop shop» - η διεύθυνση Αγροτικής Οικονοµίας και Κτηνιατρικής σε κάθε Περιφερειακή Ενότητα θα είναι το µοναδικό σηµείο επαφής του κτηνοτρόφου µε δηµόσια υπηρεσία. Η σύσταση µιας ιδιαίτερα ευέλικτης τριµελούς επιτροπής σταβλισµού που θα λειτουργεί σε κάθε Περιφερειακή Ενότητα που θα έχει όλες τις γνωµοδοτικές αρµοδιότητες και θα εισηγείται στη ιεύθυνση Αγροτικής Οικονοµίας και Κτηνιατρικής της ΠΕ. Η αλλαγή του µοντέλου αδειοδότησης για τις µικρές µονάδες (µικρούς σταβλισµούς) από το σχήµα «πρώτα ελέγχω και µετά αδειοδοτώ», στο σχήµα «αδειοδοτώ την ίδρυση (έχοντας θέσει τις απαιτήσεις και τις προϋποθέσεις) και µετά ελέγχω και χορηγώ την άδεια για τη λειτουργία της». Η µείωση του κόστους για την έκδοση άδειας ίδρυσης και λειτουργίας µε την απλοποίηση των περιβαλλοντικών, χωροταξικών και πολεοδοµικών εγκρίσεων και κυρίως µε τη χρήση τυποποιηµένων προτύπων ή/και τυποποίηση περιβαλλοντικών όρων και τη διαµόρφωση εξειδικευµένων προδιαγραφών για τις απαιτούµενες ΜΠΕ για τις µεγάλες κτηνοτροφικές µονάδες 19
Επιστρέφουν στην ύπαιθρο ως αγρότες νέας γενιάς Αρκετοί είναι οι Έλληνες οι οποίοι τα τελευταία χρόνια επέστρεψαν στο χωριό για να καλλιεργήσουν τη γη, ενώ αυξάνεται το ποσοστό εκείνων που λόγω της κρίσης σκέφτονται σοβαρά να ασχοληθούν µε τα χωράφια Γεννήθηκε και µεγάλωσε στην Αθήνα, ενώ σπούδασε Πληροφορική στη Μεγάλη Βρετανία. Ο Λευτέρης Ξανθάκης, µετά την ολοκλήρωση των σπουδών του, εργάστηκε στο αντικείµενό του σε πολυεθνική εταιρεία στην Αθήνα. Σε ηλικία 27 ετών, όταν οι περισσότεροι νέοι προσπαθούν να µπουν στην αγορά εργασίας, εκείνος έβαλε προτεραιότητες και αποφάσισε να κάνει την... ανατροπή. Η ζωή τους στην πόλη δεν ήταν αυτή που ήθελαν. Για κάποιους η επαγγελµατική τους πορεία έως εκείνη τη στιγµή δεν τους γέµιζε και αποφάσισαν να κάνουν το επόµενο βήµα. Για κάποιους άλλους, πάλι, η επιστροφή στην ύπαιθρο ήταν µονόδροµος. Αρκετοί είναι οι Έλληνες οι οποίοι τα τελευταία χρόνια επέστρεψαν στο χωριό για να καλλιεργήσουν τη γη, ενώ αυξάνεται το ποσοστό εκείνων που λόγω της οικονοµικής κρίσης σκέφτονται σοβαρά να γίνουν αγρότες. «Προτίµησα τη φύση. Αν και δεν είχα καταγωγή, εγκαταστάθηκα στη Λακωνία. Ένας οικογενειακός φίλος είχε αγοράσει γη στην περιοχή και µαζί ξεκινήσαµε τον ελαιώνα. Έτσι προέκυψε η ενασχόλησή µου µε την ελιά, το πλέον δυναµικό, κατά τη γνώµη µου, ελληνικό προϊόν», λέει ο 32χρονος Λευτέρης, σήµερα ελαιοπαραγωγός. Όπως εξηγεί, για να πει κανείς αν έκανε καλά που έφυγε από την πόλη για την ύπαιθρο, πρέπει να περάσουν τουλάχιστον δύο χρόνια. «Είναι πολύ δύσκολα στην αρχή, γι' αυτό και πρέπει να µπουν προτεραιότητες και να δεις τι είναι αυτό που σε κάνει ευτυχισµένο. Έπειτα από πέντε χρόνια λέω ότι δεν το µετανιώνω που έκανα αυτή την επιλογή». εν το έβαλε κάτω ούτε όταν οι φωτιές στην Πελοπόννησο του έκαψαν τις 16.000 ελιές, «από τις οποίες σώσαµε µόλις 400 ρίζες. Ξαναφύτεψα 7.000 ελιές και συνεχίζω». Η παραγωγή του από τα περίπου 600 στρέµµατα φτάνει στον έναν τόνο ετησίως, µόνο από τα δέντρα που δεν κάηκαν, ενώ οι πελάτες του ξεπερνούν τους 600 - το 95% είναι από την Αθήνα. «Συνειδητά επέλεξα να δίνω το ελαιόλαδο αποκλειστικά σε ιδιώτες και όχι σε καταστήµατα, γι' αυτό και δύο φορές την εβδοµάδα ανεβαίνω Αθήνα και παραδίνω εγώ το λάδι. Παράλληλα έφτιαξα και το ελαιοτριβείο». Οι σπουδές και η προηγούµενη επαγγελµατική του εµπειρία τον βοήθησαν, καθώς µέσω του facebook διαφήµισε το προϊόν του: «Στόχευα σε νέους ανθρώπους 25-55 ετών, οι οποίοι αγαπούν τα ελληνικά προϊόντα και τη µαγειρική». 20
Περιβαλλοντική συνείδηση, ανώτερη µόρφωση, διάθεση για δουλειά, πλούσιες ιδέες και συχνά - αλλά όχι απαραίτητα - νεαρή ηλικία είναι τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν το προφίλ του αγρότη των επόµενων χρόνων. Σύµφωνα µε τον επίκουρο καθηγητή του Τµήµατος Φυτικής Παραγωγής του Γεωπονικού Πανεπιστηµίου Αθηνών, µε εξειδίκευση στη βιολογική γεωργία, ηµήτρη Μπιλάλη, οι τελευταίες και επόµενες φουρνιές αγροτών θα έχουν τα χαρακτηριστικά του παραγωγού και όχι του καλλιεργητή, γεγονός που σηµαίνει ότι θα ενδιαφέρονται περισσότερο για την ποιότητα των προϊόντων τους και λιγότερο για τη λήψη των χρηµάτων µιας επιδότησης. «εδοµένου ότι µιλάµε για αστούς, εν δυνάµει αγρότες, οι οποίοι θα βρεθούν στην ύπαιθρο, θα έχουν αρκετά πλεονεκτήµατα σε σχέση µε τον αγρότη των δεκαετιών του '70 και του '80. Θα ενδιαφέρονται για την ποιότητα της καλλιέργειάς τους, µε στόχο να φτάσει το προϊόν στο ράφι του σούπερ µάρκετ, και όχι µόνο να πάρουν την επιδότηση», λέει. Μάλιστα, όπως εξηγεί, τέσσερα είναι τα είδη των καλλιεργειών µε τη µεγαλύτερη δυναµική στην Ελλάδα: τα κηπευτικά, η ελαιοκοµία - αµπελουργία, τα φυτά µεγάλης καλλιέργειας - όπως σιτάρι, κριθάρι, αραβόσιτος (καλαµπόκι) -, καθώς και καινοτόµα αλλά και φαρµακευτικά φυτά, όπως το λινάρι για εργόχειρο λάδι ή για τη βιοµηχανία ή σουσάµι. «Ακόµη πιο ανερχόµενα είναι τα αρωµατικά φαρµακευτικά φυτά για να υποστηρίξουν τη βιοµηχανία των καλλυντικών αλλά και τη βιοµηχανία τροφίµων» αναφέρει ο ηµήτρης Μπιλάλης και εφιστά την προσοχή των νέων αγροτών στη διαδικασία της µεταποίησης. «Καλό θα ήταν τρειςτέσσερις αγρότες από την ίδια περιοχή να αναλάβουν µόνοι τους τη µεταποίηση, αλλιώς δεν µπορεί να υπάρξει γραµµική συσχέτιση ανάµεσα στην τιµή του καταναλωτή και στην τιµή του παραγωγού». Εξηγεί δε ότι µπαίνοντας ένας αγρότης στο σύστηµα πιστοποιηµένης ή βιολογικής γεωργίας υποχρεούται να τυποποιεί ή να συσκευάζει τα προϊόντα του. «Αυτή η µεταποίηση εξαφανίζει αµέσως τους µεσάζοντες, µε αποτέλεσµα να έχουν µεγάλο οικονοµικό όφελος οι παραγωγοί και χαµηλότερη τιµή οι καταναλωτές» καταλήγει. Πώς η οικονοµική κρίση οδηγεί στην επιστροφή στο χωριό; Η οικονοµική δυσπραγία και η έλλειψη θέσεων εργασίας έχει ωθήσει χιλιάδες κατοίκους των πόλεων να επιστρέψουν στο χωριό τους και στην αγροτική παραγωγή, µε αποτέλεσµα την σταθερή αύξηση των αγροτών το τελευταίο διάστηµα. Η οικονοµική κρίση στρέφει όλο και περισσότερο κόσµο πίσω στην αγροτική οικονοµία. Την ώρα που ο δείκτης ανεργίας σηµειώνει ρεκόρ δεκαετίας, κλείνοντας στον Οκτώβριο του 2010 στο 13,5%, ο µόνος τοµέας οικονοµικής δραστηριότητας που εµφανίζει αύξηση της απασχόλησης είναι ο αγροτικός. Το πρώτο 21
εξάµηνο του 2010, ο αριθµός των αγροτών αυξήθηκε κατά 6,1% σε σχέση µε το αντίστοιχο διάστηµα του 2009 και η τάση αυτή, είναι σταθερά ανοδική. Από τις αρχές της δεκαετίας του 80 ο αριθµός των ατόµων που απασχολούνται στον αγροτικό τοµέα µειωνόταν µέχρι και το 2007. Το 1981, το ποσοστό του ενεργού αγροτικού πληθυσµού ανερχόταν στο 27%, το 1991 υποχώρησε στο 18,7% και το 2007 το ποσοστό έπεσε στο µισό. Στις αρχές του 2008, η πτωτική τάση ανακόπτεται και τα δύο τελευταία χρόνια ο αριθµός των αγροτών παρουσιάζει σταθερή αύξηση, αν και το αγροτικό εισόδηµα συνεχίζει να έχει φθίνουσα πορεία και από το 2005 έως το 2009 καταγράφονται απώλειες από 3% έως και 6% κάθε χρόνο. Το πρώτο τρίµηνο του 2009 ως αγρότες καταγράφηκαν 520.000 άτοµα, το δεύτερο τρίµηνο 529.000, το τρίτο 545.000 και το τέταρτο 551.000. Η τάση αυτή διατηρήθηκε και το 2010, µε τον µεγαλύτερο αριθµό να καταγράφεται το πρώτο τρίµηνο, 562.000, και να διατηρείται τα δύο επόµενα τρίµηνα στα 551.000 άτοµα. Η αύξηση οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αύξηση του αριθµού των αυτοαπασχολουµένων αγροτών, ενώ, αντιθέτως, ο αριθµός αυτών που δηλώνουν ότι απασχολούνται βοηθητικά σε οικογενειακές εκµεταλλεύσεις µειώνεται σταθερά. Σταθερός παραµένει ο αριθµός των αγροτών που απασχολούν προσωπικό (46.000), όπως και των ατόµων που εργάζονται ως µισθωτοί σε καλλιέργειες (54.000). Η τάση αυτή θα συνεχιστεί και το 2011, εξ αιτίας των µεγάλων επιπτώσεων της κρίσης στους άλλους τοµείς οικονοµικής δραστηριότητας. Παράλληλα προκύπτει ότι το 11% του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού απασχολείται πλέον στον αγροτικό τοµέα, ο οποίος όµως έχει πολύ χαµηλή συµµετοχή στη διαµόρφωση του ΑΕΠ, µόλις 3,5%, και συνεπώς το εισόδηµα των περισσότερων αγροτικών εκµεταλλεύσεων είναι µικρό. Παρ ότι το αγροτικό εισόδηµα είναι µικρό, φαίνεται πως πολλοί νέοι επιλέγουν να γυρίσουν στην καλλιέργεια της γης. Η τάση αυτή, συνδέεται µε τον αυξηµένο αριθµό των νέων που ξεκινούν από τον αγροτικό τοµέα, αλλά και µε τη µετακίνηση εργαζοµένων από τοµείς που έχουν πληγεί περισσότερο (κατασκευές, τουρισµός, µεταποίηση κ.λπ.). Το ποσοστό του ενεργού αγροτικού πληθυσµού στην Ελλάδα είναι το υψηλότερο στις χώρες της ευρωζώνης και εάν η αυξητική τάση συνεχιστεί, χωρίς παράλληλη αναδιάρθρωση της παραγωγής και διάθεσης των προϊόντων, εκτιµάται ότι οι πιέσεις στο αγροτικό εισόδηµα 22
πολύ γρήγορα θα ενταθούν και οι συνέπειες της κρίσης θα είναι βαριές και στον αγροτικό κόσµο. Οι περισσότεροι από τους νέους που επιστρέφουν στην καλλιέργεια της γης συνδυάζουν την άσκηση του αγροτικού επαγγέλµατος µε άλλη παράλληλη απασχόληση. Επίσης, αρκετοί ετεροαπασχολούµενοι που νοίκιαζαν τα χωράφια τους σε κατά κύριο επάγγελµα αγρότες, τώρα, υπό την πίεση της οικονοµικής κρίσης, προτιµούν να τα εκµεταλλεύονται οι ίδιοι, παρότι αυτό σηµαίνει συνεχείς µετακινήσεις και µεγάλο κόπο, προκειµένου να αναπληρώσουν µέρος των απωλειών που έχουν από τη βασική εργασία τους. Στις ορεινές περιοχές και τα νησιά, εκτιµάται ότι θα ενταθεί το φαινόµενο της υπεραπασχόλησης. Καταλυτικά στη στροφή που σηµειώνεται τα δύο τελευταία χρόνια φαίνεται πως έχει λειτουργήσει η αύξηση της ζήτησης για προϊόντα βιολογικής καλλιέργειας αλλά και οι προσδοκίες που καλλιεργήθηκαν µε τα προγράµµατα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιµες πηγές και βιοκαυσίµων. Επίσης, σε ορισµένες περιοχές, σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις των αγροτικών οργανώσεων, φαίνεται ότι έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο οι συνεταιρισµοί και οι τοπικές αυτοδιοικήσεις, µε νέα καλλιεργητικά προγράµµατα και παράλληλη ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εµπορίου. Τα προγράµµατα αυτά προσελκύουν και νέους µε µικρές αγροτικές ιδιοκτησίες. Χαρακτηριστικά αναφέρονται οι περιοχές που παράγουν λάδι και κρασί (Πελοπόννησος και Νησιωτική Ελλάδα), ενώ τελευταία ανάλογες πρωτοβουλίες εκδηλώνονται και σε περιοχές της Β. Ελλάδας, µε παραγωγή εσπεριδοειδών. Οικονοµική κρίση & θαλασσινή αειφορία Στην εποχή της οικονοµικής κρίσης που κυριαρχεί, εύλογο είναι το ερώτηµα τι θα συµβεί στη θάλασσα. Η αλιευτική πίεση που είχε αυξηθεί υπέρµετρα τα τελευταία χρόνια θα υποχωρήσει ώστε να πάρει η θάλασσα µια ανάσα, ή θα συνεχίσει την ανοδική πορεία της; Η ζήτηση των αλιευµάτων, από την οποία κυρίως εξαρτάται η εντατικοποίηση της παραγωγής, µοιάζει να έχει υποχωρήσει σχετικά, κυρίως µάλιστα των ακριβότερων ψαριών. Ο καταναλωτής αναγκάζεται να καλύπτει τις διατροφικές του ανάγκες σε ψάρι µε τα φθηνότερα και µη απειλούµενα είδη. Γόπες, σαρδέλες, µελανούρια, κέφαλοι, σάλπες, µικρά πετρόψαρα, αλλά και σαλάχια, σµέρνες, µουγκριά και άλλα τέτοια ψάρια δεν υστερούν σε τίποτα ούτε σε γεύση, ούτε σε πολύτιµα ιχνοστοιχεία των εµπορικών ψαριών. Μόνη προϋπόθεση να είναι φρέσκα και να είναι 23
ψαρεµένα σε καθαρά νερά. Είναι κατά την άποψή µας µια υγιής τάση αυτή, αφού τα είδη αυτά διατηρούν σε σηµαντικό ποσοστό τον πληθυσµό τους και ωριµάζουν σε µικρό χρονικό διάστηµα. Είναι επίσης πολύ φθηνά. Αυτό που λένε οι ψαράδες, ότι "όποιος ξέρει να φάει ψάρι, το τρώει τζάµπα", είναι αλήθεια. Τι γίνεται όµως µε τα ακριβά ψάρια, εκείνα που κυρίως ενδιαφέρουν τόσο τον παραγωγό, όσο και τον έµπορο; Συναγρίδες και αστακοί θα φθάσουν στο τραπέζι του µέσου Eλληνα καταναλωτή µε λιγότερη συχνότητα από ό,τι στην εποχή της ευµάρειας, ωστόσο δεν έχει εκλείψει η τάση που θέλει το διαιτολόγιο της ελληνικής οικογένειας να εµπλουτίζεται µε τα καλύτερα και ακριβότερα. Ποτέ εξάλλου η παραγωγή αυτών των ειδών δεν µπόρεσε να καλύψει τη ζήτηση, και παρά την οικονοµική κρίση, κάποιες κοινωνικές οµάδες διαθέτουν και θα συνεχίσουν να διαθέτουν το χρήµα που χρειάζεται για την εξαγορά τής έτσι κι αλλιώς µικρής σοδειάς. Καθώς ωστόσο οι οµάδες αυτές βρίσκονται κυρίως στα µεγάλα αστικά κέντρα, µακριά από το πεδίο δραστηριοποίησης του ψαρά, εκείνοι που φαίνεται ότι ωφελούνται από την κατάσταση που διαµορφώνεται είναι και πάλι οι µεσάζοντες, οι έµποροι των ψαριών που µεσολαβούν ανάµεσα σε παραγωγό και καταναλωτή. Με πρόσχηµα την οικονοµική κρίση, θα αγοράζουν το πολύτιµο εµπόρευµα σε όλο πιο χαµηλές τιµές, ενώ θα διατηρούν την τελική τιµή των ψαριών στα επίπεδα της παλιάς, καλής εποχής. Αυτό συµβαίνει ήδη από το 2008, όταν τα πρώτα σύννεφα σκέπασαν τον ουρανό της ελληνικής οικονοµίας. Συµβαίνει µάλιστα, ιδιαίτερα τις εποχές εκτός τουριστικής σεζόν, τότε που ο ψαράς δεν έχει καµία εναλλακτική επιλογή προκειµένου να εξαργυρώσει την παραγωγή του. Είδαµε πρόπερσι λοιπόν µεγάλες συναγρίδες να πωλούνται στην Ιθάκη προς 17 ευρώ το κιλό, µια τιµή που επιτρέπει στον µεσάζοντα ποσοστό κέρδους που προσεγγίζει ή και υπερβαίνει το 100%. Η πτώση των τιµών του παραγωγού απαξιώνει συνολικά την εργασία του και υποβιβάζει το επίπεδό της, ωστόσο δεν τον αποτρέπει από την εντατικοποίηση της δραστηριότητάς του, το αντίθετο συµβαίνει. Ο ψαράς υποχρεώνεται να αυξήσει την παραγωγή του προκειµένου να κατορθώσει να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του. Προκειµένου να το καταφέρει αυτό, θα χρησιµοποιήσει περισσότερα δίχτυα, θα δουλέψει περισσότερο χρόνο στη θάλασσα και σε πολλές περιπτώσεις θα παρανοµήσει. Απαγορευµένα, και συνεπώς παραγωγικότερα εργαλεία θα ξαναµπούν στη θάλασσα, µέθοδοι αλίευσης που µε πολύ κόπο µπήκαν στο περιθώριο θα επανέλθουν, και όλα αυτά τελικά είναι προφανές ότι θα 24
βλάψουν ακόµα πιο πολύ το ενάλιο οικοσύστηµα. Για παράδειγµα, η βιτζότρατα απαγορεύτηκε πρόσφατα, ωστόσο η µαρίδα δεν λείπει από κάθε πάγκο µανάβη. Πώς συµβαίνει άραγε αυτό το οξύµωρο; Συµβαίνει διότι οι νόµοι από µόνοι τους δεν έχουν καµία αξία, τα οφέλη θα προέκυπταν εάν εφαρµόζονταν. Η οικονοµική κρίση και η κατακόρυφη άνοδος των ποσοστών της ανεργίας στρέφει όλο και περισσότερους ερασιτέχνες προς τη λαθραλιεία και την εµπορική εκµετάλλευση των ψαριών που πιάνουν. εν είναι κάτι που µπορεί εύκολα και ελαφρά τη καρδία να το κακίσει κανείς, αφού η ανάγκη να επιβιώσει ο άνθρωπος µε αξιοπρέπεια οφείλει να γίνεται σεβαστή, είναι προφανές ωστόσο ότι το αποτέλεσµα αυτής της τάσης δεν είναι θετικό για τη θάλασσα. Οι περιθωριοποιηµένοι ανέκαθεν στρέφονταν στη θάλασσα για να επιβιώσουν, αυτό το δικαίωµα δεν τους το αρνήθηκαν ποτέ οι ισχυροί. Τους το αρνούνται στις µέρες µας, όχι για το καλό της θάλασσας ωστόσο, αυτό είναι το τελευταίο που τους ενδιαφέρει. Τους το αρνούνται για να µπορέσουν να ξεπουλήσουν τον πλούτο της θάλασσας στις πολυεθνικές και στο µεγάλο κεφάλαιο, χωρίς να εµποδίζονται όλοι αυτοί από τους "ενοχλητικούς" του µαύρου, του αφορολόγητου µεροκάµατου. Τίποτα δεν µπορεί πια να είναι αφορολόγητο στον κόσµο του ελεύθερου εµπορίου, και η προσπάθεια να εµπεδωθεί η νοοτροπία αυτή στον κόσµο είναι πρωταρχικό µέληµα των υπαλλήλων του κεφαλαίου. Η οικονοµική κρίση και η έλλειψη κονδυλίων στερεί από τις αρµόδιες αρχές τη δυνατότητα ελέγχου της λαθραλιείας. Τα σκάφη του λιµενικού µένουν δεµένα στα λιµάνια εξαιτίας της δυσπραγίας, αφού δεν υπάρχουν πια χρήµατα ούτε για καύσιµα, ούτε για ανταλλακτικά και σέρβις των µηχανών. Αν συνυπολογιστεί η αύξηση του αριθµού των επίορκων υπαλλήλων, των διεφθαρµένων που πολλαπλασιάζονται εξαιτίας της κρίσης, γίνεται φανερό ότι οι τρέχουσες συνθήκες µόνο καλό δεν πρόκειται να κάνουν στη θάλασσα. Εξαντλήσαµε τη θάλασσα τα τελευταία 60 χρόνια, βασισµένοι στη λανθασµένη πεποίθηση ότι είναι ανεξάντλητη, κάτι που έχει διαψευστεί αµετάκλητα. Κατανοώ εν µέρει τους ψαράδες που ψαρεύουν παράτυπα. Επικρατεί η αίσθηση ότι ο "τρύγος" τελειώνει, και τώρα, στα "ξέτρυγα", όποιος προλάβει θα µαζέψει τους τελευταίους καρπούς. Χρεωµένοι οι περισσότεροι στις τράπεζες για να αγοράσουν σύγχρονα και ενεργοβόρα αλιευτικά, είναι κι αυτοί πιασµένοι στο µαγγανοπήγαδο της "ανάπτυξης". Το ότι είναι λάθος αυτό, σε όλα τα επίπεδα, φάνηκε 25
ήδη και τις συνέπειες τις πληρώνουµε ήδη και θα τις πληρώσουµε πολύ ακριβότερα τα αµέσως επόµενα χρόνια. Τίποτα δεν µπορεί να αναπτύσσεται εσαεί, σε πεπερασµένο περιβάλλον. Το θαλασσινό περιβάλλον, από χέρι πεπερασµένο, δεν µπορεί να συµµετέχει σε αυτή την ξέφρενη κούρσα. Γιατί να συνεχίσει η ανάπτυξη της αυτοκινητοβιοµηχανίας, όταν ο πλανήτης έχει γεµίσει πια µε αυτοκίνητα; Γιατί να πρέπει να γίνει τσιµέντο και το τελευταίο ελεύθερο τετραγωνικό µέτρο της ελληνικής επικράτειας; Για να µην καταρρεύσει το οικονοµικό σύστηµα θα πει κανείς. Ε, προκειµένου να καταρρεύσει το οικοσύστηµα, ας καταρρεύσει καλύτερα το νεοφιλελεύθερο οικονοµικό σύστηµα, αν πρόκειται να επικρατήσει η λογική και να πάµε σε αειφόρο και υγιή οικονοµία, που θα µεριµνά και για τις επόµενες γενεές που ασφαλώς σε τίποτα δεν φταίνε. Μέσα σε όλο αυτό τον κυκεώνα, εύκολα χάνει κανείς το δάσος και δεν βλέπει παρά το δέντρο. Η κεντρική αιτία αυτής της στρέβλωσης και κοινός παρονοµαστής των δεινών της θάλασσας και όχι µόνον αυτής, δεν είναι άλλη από τη µανία του κέρδους. Εξαιτίας αυτής της µανίας που εκτρέφεται από το οικονοµικό σύστηµα, ή εξαιτίας του συστήµατος που δηµιουργήθηκε από τη συγκεκριµένη µανία, οδηγηθήκαµε στη συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια των ολίγων "εκλεκτών", που λυµαίνονται τους πόρους και εξαναγκάζουν σε λιµοκτονία το σύνολο του τρίτου κόσµου, µεγάλο µέρος του δεύτερου, και περισσότερο από το ένα τρίτο του πρώτου κόσµου. Οι κυβερνήσεις δεν είναι παρά υποχείρια αυτών, ανδρείκελα που µε τεχνάσµατα υφαρπάζουν την έγκριση-ψήφο των πολλών, στήνοντας την απάτη που ονοµάζεται "κοινοβουλευτική δηµοκρατία" Το ότι πρόκειται περί απάτης, είναι ξεκάθαρο και σαφέστατο. Όταν ο κάθε πολιτικός δικαιούται προεκλογικά να εξαγγέλλει οτιδήποτε προκειµένου να χαϊδέψει τα αφελή αυτιά του εκλογικού σώµατος, και αφού εκλεγεί να εφαρµόζει τα εντελώς αντίθετα, τι άλλο είναι; Το "λεφτά υπάρχουν" είναι πολύ χαρακτηριστικό και πολύ πρόσφατο για να έχει ξεχαστεί. Αν εξουσιοδοτήσει κάποιος έναν άλλο να κάνει αντ' αυτού µια ενέργεια, µία πράξη, και ο άλλος κάνει τα ακριβώς αντίθετα, ή αµελήσει να κάνει αυτό το οποίο ανέλαβε, ο πρώτος που θα έχει ζηµιωθεί από την αµέλεια δικαιούται να στραφεί δικαστικά εναντίον του, να διεκδικήσει την αποκατάσταση της ζηµιάς που θα έχει υποστεί και ασφαλώς θα βρει το δίκιο του. Στην περίπτωση της αστικής δηµοκρατίας, όπου ο πολιτικός µέσω της ψήφου που λαµβάνει εξουσιοδοτείται µαζικά να κάνει αυτά που εξαγγέλλει, το αυτονόητο δεν ισχύει. 26