Adobe 2. Το Πρόγραμμα InDesignAdobe RehabiMed 2.1 Στόχοι του Προγράμματος RehabiMed Το Πρόγραμμα RehabiMed αποτελεί μέρος του Προγράμματος Euromed Heritage ΙΙΙ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Πρόκειται για ένα πολιτιστικό Πρόγραμμα που ξεκίνησε μετά από την Ευρωμεσογειακή Διάσκεψη της Βαρκελώνης το 1995, με στόχο τη δημιουργία συνθηκών συνεργασίας και ειρήνης στη Μεσόγειο. Μέσα σε αυτό το φιλόδοξο διεθνές πλαίσιο, ο στόχος που έθεσε το Πρόγραμμα RehabiMed είναι η περαιτέρω προώθηση της συντήρησης και αποκατάστασης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στις μεσογειακές χώρες ως παράγοντα αειφόρου ανάπτυξης. Αφετηρία του Προγράμματος αποτελεί η επίγνωση της αξίας της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και των προβλημάτων που αντιμετωπίζει, επίγνωση που αποκτήθηκε μέσα από το προηγούμενο Πρόγραμμα CORPUS. Η περαιτέρω προώθηση της διαδικασίας αποκατάστασης είναι ιδιαίτερης σημασίας, καθώς αυτή αποτελεί ένα υποτομέα οικονομικής δραστηριότητας με μεγάλες δυνατότητες και ένα σαφή δείκτη ανάπτυξης. Ας μην ξεχνάμε ότι στην Ευρώπη οι επενδύσεις στην αποκατάσταση και συντήρηση αντιπροσωπεύουν το 50% της δραστηριότητας της οικοδομικής βιομηχανίας, ενώ στις χώρες της νότιας και ανατολικής Μεσογείου καλύπτουν λιγότερο από το 10%. Οι δράσεις αυτές έχουν διττή αξία: από τη μια συντελούν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων και από την άλλη συντείνουν στη διατήρηση της ιστορικής και πολιτιστικής ταυτότητας της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, της οποίας η αξία αυξάνεται σταθερά. Πρόκειται για μια ζωντανή κληρονομιά καθώς παρέχει στέγη σε εκατομμύρια οικογένειες και αποτελεί το κέντρο, την καρδιά των σημερινών πόλεων και χωριών. Κατά συνέπεια, στόχος του Προγράμματος RehabiMed είναι να αναπτύξει και εδραιώσει μια Μέθοδο αποκατάστασης που να εξασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ της βελτίωσης της ποιότητας ζωής των κατοίκων και της διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Η αναγκαία αυτή ισορροπία, στηρίζεται στους τρεις πυλώνες της αειφόρου 12
Πανοραμική φωτογραφία των Λευκάρων ανάπτυξης (κοινωνικό, περιβαλλοντικό και οικονομικό). Η προσέγγιση αυτή πρέπει να λάβει υπόψη όλους τους εμπλεκόμενους στη διαδικασία της αποκατάστασης (πολιτικούς, τοπικές αρχές, επαγγελματίες και ιδιοκτήτες/χρήστες). Η Μέθοδος που προτείνεται από το RehabiMed τοποθετεί την αποκατάσταση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στα πλαίσια μιας διαδικασίας αναβίωσης και αναζωογόνησης. Η Μέθοδος αφορά τόσο στο παραδοσιακό χώρο όσο και στους ενοίκους του, επιδιώκοντας την εναρμόνισή του με τις ανάγκες της σύγχρονης ζωής. Η διαδικασία αποκατάστασης πρέπει να είναι μια προγραμματισμένη και εμπεριστατωμένη διαδικασία με μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους. Από μια πιο τεχνική άποψη, η Μέθοδος RehabiMed προτείνει την ταξινόμηση και συστηματοποίηση των σταδίων της διαδικασίας αποκατάστασης (στοχοθέτηση, διάγνωση, στρατηγική, δράση και παρακολούθηση). Αυτό συνεπάγεται τον προσδιορισμό των μέσων και των εργαλείων που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη (τεχνικά, διοικητικά και νομικά), με σκοπό την ανάπτυξη και διαχείρισή τους. Ταυτόχρονα παρέχει κριτήρια που συνεισφέρουν στον προβληματισμό και στην επιλογή των στρατηγικών προς επίτευξη επιτυχών αποτελεσμάτων. 2.2 Η κωμόπολη των Λευκάρων Η κωμόπολη των Πάνω Λευκάρων βρίσκεται στην ημιορεινή περιοχή Λάρνακας, σε υψόμετρο 580 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Είναι ένας από τους σημαντικότερους ιστορικούς οικισμούς της Κύπρου λόγω της πλούσιας πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του, που παραμένει σχεδόν άθικτη ακόμα και στις μέρες μας. Το μεσαιωνικό κέντρο της πόλης έχει μια ιδιαίτερα πυκνή και συνεχή δόμηση με πολυάριθμα στενά, δαιδαλώδη και συχνά αδιέξοδα δρομάκια που παίρνουν το σχήμα τους από τις απότομες κλίσεις του εδάφους. Κατά τα χρόνια της οθωμανικής 13
κατάκτησης του νησιού ο οικισμός άρχισε να επεκτείνεται προς τα βορειοανατολικά. Η ενδοστρέφεια που χαρακτήριζε τους μεσαιωνικούς οικισμούς, η οποία οφείλεται κυρίως στην ανάγκη για ασφάλεια, εξακολούθησε να υπάρχει εξαιτίας του τρόπου ζωής στον οθωμανικό κόσμο. Κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, στα χρόνια της βρετανικής αποικιοκρατίας, ο οικισμός επεκτάθηκε προς τα βόρεια. Αυτή η περίοδος ήταν η χρυσή εποχή των Λευκάρων, καθώς η εξαγωγή του παραδοσιακού κεντήματος έφερε οικονομική και κοινωνική ευημερία στην πόλη. Η αστικοποίηση εισήγαγε το νεοκλασσικό στυλ και οδήγησε σε μεγάλες αλλαγές στο αστικό τοπίο. Ανεγέρθηκαν δημόσια κτίρια και άνοιξαν πολλά καταστήματα στον πυρήνα του οικισμού, γεγονός που συνέβαλε στην οργάνωση των εμπορικών δραστηριοτήτων. Οι κεντρικοί δρόμοι μετατράπηκαν από απλό μέσο πρόσβασης στα κτίρια σε σημεία εμπορικής δραστηριότητας και κοινωνικής αλληλεπίδρασης, διαμορφώνοντας τους κύριους εμπορικούς άξονες του οικισμού. Ωστόσο, η οικονομική ύφεση μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο ανάγκασε μεγάλο μέρος του πληθυσμού να μεταναστεύσει. Η τουρκική εισβολή του 1974 και η ακόλουθη αστυφιλία επιτάχυναν τη μείωση του πληθυσμού, αφήνοντας μεγάλο μέρος του ιστορικού πυρήνα στην εγκατάλειψη και την παρακμή. Σήμερα, η νέα κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα άλλαξε τα έθιμα, τις συμπεριφορές και τις δραστηριότητες των ανθρώπων. Η κοινότητα των Λευκάρων εξαρτάται πολύ από τον τουρισμό. Η παραδοσιακή κεντητική και αργυροχοΐα, αλλά και η αρχιτεκτονική κληρονομιά έκαναν γνωστό το χωριό και στο εξωτερικό. Ωστόσο, η αρχιτεκτονική κληρονομιά των Λευκάρων απειλείται από διάφορους παράγοντες, όπως η εγκατάλειψη, η παραμέληση, και η ασφυκτική πίεση για ανάπτυξη που οφείλεται κατά κύριο λόγο στον τουρισμό. Από την άλλη, δεν επιδιώχθηκε πραγματική αξιοποίηση ούτε προώθηση της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς του οικισμού. Τα καταστήματα στο εμπορικό μέρος της πόλης αποτελούν το κύριο σημείο έλξης του τουρισμού, ενώ τα πιο ενδιαφέροντα μέρη της κωμόπολης και των περιχώρων της παραμένουν στην αφάνεια. Ακόμα κι αν όλοι αυτοί οι παράγοντες έχουν επιπτώσεις στο αστικό τοπίο, τα Λεύκαρα εξακολουθούν να παρουσιάζουν μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης, βασιζόμενης στην αρχιτεκτονική τους κληρονομιά. 2.3 Η επιλογή του χώρου του Πιλοτικού Έργου Η επιλογή του χώρου Πιλοτικής Δράσης έγινε σύμφωνα με τα πιο κάτω κριτήρια: Κεντρική Τοποθεσία και Προσβασιμότητα: Η περιοχή που επιλέχθηκε είναι προσβάσιμη τόσο πεζή όσο και με το αυτοκίνητο. Επιπλέον, είναι πολυσύχναστη, καθώς αποτελεί μέρος της κύριας αρτηρίας που συνδέει τις δύο πλατείες της κωμόπολης και συνδυάζει εμπορική δραστηριότητα με ιδιοκατοίκηση. Τέλος, η αρτηρία αυτή καταλήγει στην κύρια εκκλησία, το σημείο αναφοράς του χωριού που συγκεντρώνει πολύ κόσμο. Δυνατότητα υλοποίησης: Oι οικοδομές που βρίσκονται στο χώρο είναι σε σχετικά καλή κατάσταση και οι πλείστες επεμβάσεις στο χαρακτήρα του δομημένου τοπίου είναι αναστρέψιμες. Κατά συνέπεια, το Πιλοτικό Έργο μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες ή έξοδα που να ξεπερνούν τον προϋπολογισμό του Προγράμματος. Εμφανή αποτελέσματα: Οι προτεινόμενες εργασίες αποκατάστασης βελτιώνουν αισθητά το χαρακτήρα των οικοδομών και ολόκληρης της γειτονιάς και δημιουργούν ένα θεαματικό αποτέλεσμα που θα μπορεί να ασκήσει θετική επίδραση στους κατοίκους και ενδεχομένως να χρησιμεύσει ως πρότυπο για παρόμοιες πρωτοβουλίες, ιδιωτικές και κοινοτικές. Αρχιτεκτονικές αξίες: Το δομημένο τοπίο της περιοχής διατηρεί τις αξίες της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, ακόμα κι 14
ομάδα της Πιλοτικής Δράσης RehabiMed σε συναντήσεις που είχε με τους ιδιοκτήτες των οικοδομών στην περιοχή του Πιλοτικού Έργου τους ενημέρωσε για το Πρόγραμμα και παράλληλα κατέγραψε πληροφορίες για τις οικοδομές. Εκπαιδευτικές δράσεις Χάρτης των Λευκάρων όπου διακρίνεται ο χώρος του Πιλοτικού Έργου αν έχει υποστεί αλλαγές και επεμβάσεις μεταγενέστερων εποχών. Πρόκειται για ένατοπίο όπου συνυπάρχουν διαφορετικές τυπολογίες και μορφολογίες, γεγονός που το καθιστά ενδιαφέρον από αρχιτεκτονικής άποψης. Η περιοχή που επιλέχθηκε για την Πιλοτική Δράση του Προγράμματος με βάση τα πιο πάνω κριτήρια καλύπτει τα τελευταία 60 μέτρα της οδού Τιμίου Σταυρού και την πλατεία της εκκλησίας όπου καταλήγει ο δρόμος. Κατά μήκος των δύο πλευρών του δρόμου και στις δύο πλευρές της πλατείας υπάρχουν 27 οικοδομές διάφορων χρήσεων: δύο εκκλησίες, ένα ξενοδοχείο, οικίες και καταστήματα. 2.4 Προκαταρκτικές ενέργειες Ένα από τα πλέον βασικά στοιχεία της μεθοδολογίας αποκατάστασης του δομημένου τοπίου όπως προτείνεται από το Πρόγραμμα RehabiMed, είναι η συμμετοχή της τοπικής κοινότητας. Στο πλαίσιο αυτό, η συγκεκριμένη Πιλοτική Δράση επιδίωξε τη συμμετοχή των κατοίκων από τα αρχικά της στάδια. Πραγματοποιήθηκαν επαφές με το δήμαρχο και τα μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου, στους οποίους έγινε παρουσίαση του Προγράμματος RehabiMed και του προτεινόμενου Πιλοτικού Έργου. Η Τοπική Αρχή το αντιμετώπισε με ενδιαφέρον και το αποδέχτηκε. Η επαφή με τον κόσμο των Λευκάρων ήταν εξίσου σημαντική. Η Τον Απρίλιο του 2005 μια ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητών του Πανεπιστημίου Oxford Brookes πραγματοποίησε Εργαστήρι μελέτης της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των Λευκάρων και της συμβολής της στην ανάπτυξη της κωμόπολης, με έμφαση στην κοινωνική πτυχή. Οι φοιτητές εντόπισαν τα θετικά και τα αδύνατα σημεία των Λευκάρων αναλύοντας τόσο τις απόψεις των κατοίκων όσο και τις δικές τους παρατηρήσεις και κατέληξαν σε συγκεκριμένα συμπεράσματα για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο οικισμός και σε εισηγήσεις για την αξιοποίηση των δυνατοτήτων του. Το Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου οργανώθηκε στα Λεύκαρα μια πρακτική άσκηση στα πλαίσια του Σεμιναρίου RehabiMed για την Αποκατάσταση του Αστικού Τοπίου που πραγματοποιήθηκε πριν από την έναρξη της Πιλοτικής Δράσης. Κατά τη διάρκειά της οι συμμετέχοντες μελέτησαν συνοπτικά το δομημένο τοπίο της κωμόπολης και 15
Σεμινάριο για το Αστικό τοπίο. Πρακτική άσκηση στα Λεύκαρα Στιγμιότυπο από τη δημόσια συζήτηση πρότειναν λύσεις για καλύτερη ανάδειξη των αρχιτεκτονικών του αξιών. Δημόσια Συζήτηση Η Δημόσια Συζήτηση για την Πολιτιστική Κληρονομιά οργανώθηκε από το Τμήμα Αρχαιοτήτων στα Λεύκαρα το Φεβρουάριο του 2006. Περίπου 40 άτομα προερχόμενα από ένα ευρύ φάσμα του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων μελών του Δημοτικού Συμβουλίου, συμμετείχαν στο Εργαστήριο, που αποτελείτο από δύο μέρη: Ανάλυση στοιχείων (SWOT Analysis): Σκοπός του πρώτου μέρους ήταν να γίνει από τους κατοίκους εκτίμηση των δυνατοτήτων, αδυναμιών, προοπτικών και κινδύνων που επηρεάζουν την ανάπτυξη των Λευκάρων. Ομαδική παραγωγή ιδεών (brainstorming): Το δεύτερο μέρος επικεντρώθηκε στη συλλογική παραγωγή ιδεών και προτάσεων για την οικονομική ανάπτυξη και την πρόοδο των Λευκάρων σε συνάρτηση με την πολιτιστική κληρονομιά. Το Εργαστήρι έδειξε ότι οι συμμετέχοντες είχαν καλή επίγνωση της αξίας της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Υπέβαλαν ιδέες και προτάσεις για βελτίωση του χώρου καθώς και εισηγήσεις για οικονομική ανάπτυξη με έμφαση στον τουρισμό. Οι περισσότερες ιδέες ήταν συνδεδεμένες με την αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, υλικής και άυλης. Το Εργαστήρι συνέβαλε στην εμπλοκή του κοινού, στην παραγωγή ιδεών και προήγαγε το πνεύμα συνεργασίας ανάμεσα στους κατοίκους και την ομάδα της Πιλοτικής Δράσης RehabiMed. 16