Φορέας Υλοποίησης : ERA Romanian Institute of Magistracy Τόπος ιεξαγωγής : Bucharest Ηµεροµηνία : 22-23/4/2013 Τίτλος Σεµιναρίου : The Charter of Fundamental Rights of the European Union in Practice: Seminar for Judges Συµµετοχή : Μαρία ριβελέγκα, Πρωτοδίκης, Χρυσή Μουλλάκη, Ιωάννα Τσιάκα και Χριστίνα Χατζηδήµου, Πρωτοδίκες Σχόλια 1. Γενικά: Σκοπός του σεµιναρίου, που εντάσσεται σε µία σειρά σεµιναρίων χρηµατοδοτούµενων από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και συγκεκριµένα από το πρόγραµµα Fundamental Rights and Citizenship της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ήταν η εξοικείωση των δικαστικών λειτουργών των κρατών µελών µε την εφαρµογή του Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την ερµηνεία του και τη σχέση του µε το εθνικό δίκαιο και την Ευρωπαϊκή Σύµβαση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου (ΕΣ Α). Στο σεµινάριο συµµετείχαν δικαστές της πολιτικής και διοικητικής κατεύθυνσης της Ρουµανίας, της Βουλγαρίας, της Ελλάδας και της Κύπρου και οι εισηγήσεις έγιναν στην αγγλική και στη ρουµανική γλώσσα, µε παράλληλη µετάφραση, από τους: Sionaidh Douglas Scott, Καθηγήτρια του Ευρωπαϊκού ικαίου και του ικαίου των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων του Πανεπιστηµίου της Οξφόρδης, Steve Peers, Καθηγητή του Τµήµατος ικαίου του Πανεπιστηµίου του Έσσεξ, BeatriceAndresan, καθηγήτρια Ευρωπαϊκού
ικαίου στο Εθνικό Ινστιτούτο Ειρηνοδικών της Ρουµανίας, τ. ικαστή, και Roxana Rizoiu, ικαστή. 2. Το πρόγραµµα του σεµιναρίου περιλάµβανε τα ακόλουθα: Α. : Πρώτη ηµέρα σεµιναρίου: I. Εισήγηση από την καθηγήτρια Sionadh Douglas Scott µε θέµα «Ο ρόλος του Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο νοµικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η σχέση του µε την εθνική έννοµη τάξη». Στο πλαίσιο της εν λόγω εισήγησης, κατόπιν µίας ιστορικής διαδροµής σε σχέση µε τη σύνταξη και τη νοµική δεσµευτικότητα του Χάρτη, έγινε µία εκτίµηση των πλεονεκτηµάτων αλλά και των «προβληµατικών» χαρακτηριστικών των διατάξεων του Χάρτη, κατά την οποία δόθηκε ιδιαίτερη έµφαση : 1) στο πεδίο εφαρµογής του Χάρτη στην έννοµη τάξη των κρατών - µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) (σχ. το άρθρο 51), µε παράθεση νοµολογιακών παραδειγµάτων και 2) στη σχέση του Χάρτη µε την ΕΣ Α. Περαιτέρω, έγινε µία ανασκόπηση της νοµολογίας του ικαστηρίου της ΕΕ επί υποθέσεων που σχετίζονται µε το πεδίο εφαρµογής του Χάρτη, µετά τη σύναψη της Συνθήκης της Λισσαβόνας (µε την οποία ο Χάρτης κατέστη δεσµευτικός), και των πορισµάτων που εξάγονται από αυτή, κατά την οποία επισηµάνθηκε η σηµασία του Χάρτη ως πρωτογενούς δικαίου (που, ως εκ τούτου, υπερέχει των πράξεων του δευτερογενούς δικαίου της ΕΕ), καθώς και ότι πολύ συχνά χρησιµοποιείται για να ερµηνευθεί το δίκαιο της ΕΕ. Τέλος, έγινε µία συνοπτική παρουσίαση, µέσω νοµολογιακών παραδειγµάτων, των διατάξεων του Χάρτη που αφορούν: α) στην προσωπική αξιοπρέπεια (άρθρα 1-5), β) στις θεµελιώδεις ελευθερίες (άρθρα 6-19) και γ) στην ισότητα (άρθρα 20-26). II. Εισήγηση από τις Beatrice Andresan, και Roxana Rizoiu µε θέµα «Η εφαρµογή του Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενώπιον των εθνικών αρχών : το πεδίο εφαρµογής του και η ερµηνεία του». Στο πλαίσιο της εν λόγω εισήγησης έγινε αναφορά στην υποχρέωση των εθνικών αρχών να σέβονται τα δικαιώµατα που κατοχυρώνονται στο Χάρτη, στη δυνατότητα για (κάθετη ή/και οριζόντια) άµεση εφαρµογή των δικαιωµάτων αυτών και στα όρια και στο εύρος του πεδίου εφαρµογής τους. Ακολούθησε µελέτη υποθέσεων µε αντικείµενο τη δυνατότητα εφαρµογής ή όχι των διατάξεων του Χάρτη, µε συµµετοχή των ακροατών του σεµιναρίου,
κατά την οποία οι τελευταίοι χωρίστηκαν τυχαία σε οµάδες, κάθε µία εκ των οποίων ανέλαβε να παρουσιάσει συνοπτικά µία υπόθεση εργασίας, προτείνοντας, παράλληλα, τις διατάξεις του Χάρτη που θα µπορούσαν να τύχουν εφαρµογής στη συγκεκριµένη περίπτωση. III. Ακολούθησε εισήγηση από τον Καθηγητή Steve Peers, κατά την οποία έγινε παρουσίαση των δικαιωµάτων που κατοχυρώνονται στο Χάρτη, µε ιδιαίτερη έµφαση σε αυτά που σχετίζονται µε το έργο των πολιτικών και διοικητικών δικαστών: i) πρόσβαση στη δικαιοσύνη, ii) κοινωνικά δικαιώµατα και δικαίωµα στην εργασία και iii) δικαίωµα στη χρηστή διοίκηση. Το πρόγραµµα της πρώτης ηµέρας του σεµιναρίου ολοκληρώθηκε µε την προετοιµασία για τα workshops (εργαστήρια µε οµαδική εργασία) που είχαν προγραµµατιστεί για τη δεύτερη ηµέρα του σεµιναρίου. Κατά την προετοιµασία αυτή διανεµήθηκαν στους συµµετέχοντες οι υποθέσεις εργασίας που θα συζητούντο την επόµενη ηµέρα, έγινε χωρισµός τους σε µικρές οµάδες, µε κριτήρια εθνικά και γλωσσικά και ανατέθηκε σε έκαστη εξ αυτών η επεξεργασία µίας εκ των ανωτέρω υποθέσεων, µέσω της επίλυσης συγκεκριµένων ζητηµάτων που ανέκυπταν σε σχέση µε την εφαρµογή ή όχι του Χάρτη εν πρώτοις, και, εν συνεχεία, µε την επιλογή συγκεκριµένων διατάξεων αυτού που τύγχαναν ενδεχοµένως εφαρµογής. Β. : εύτερη ηµέρα σεµιναρίου: Αφού δόθηκε χρονικό περιθώριο µισής ώρας για συνεννόηση µεταξύ των µελών έκαστης οµάδας των workshops, ένας εκπρόσωπος από κάθε οµάδα εισηγείτο επί των συγκεκριµένων ζητηµάτων που είχαν τεθεί στην υπόθεση που είχε αναλάβει η οµάδα, µε ελεύθερη συµµετοχή τόσο των λοιπών µελών της οµάδας όσο και των λοιπών συµµετεχόντων να τοποθετηθούν. Με τον τρόπο αυτό δόθηκε η ευκαιρία στους συµµετέχοντες να βιώσουν την πραγµατικά αξιόλογη εµπειρία της συνεργασίας µε δικαστές προερχόµενους από διαφορετικά νοµικά συστήµατα. Μετά το πέρας κάθε εισήγησης ακολουθούσε τοποθέτηση σχολιασµός του καθηγητή Steve Peers (για τους αγγλόφωνους συµµετέχοντες) και της δικαστή Beatrice Ramascanu (για τους Ρουµάνους συµµετέχοντες) επί των ζητηµάτων της υπόθεσης, µε βάση και τη νοµολογία του ικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ακολούθησε εισήγηση των Beatrice Andresan, και Roxana Rizoiu µε θέµα τη σχέση µεταξύ αφενός των διατάξεων του Χάρτη και αφετέρου των διατάξεων της Ευρωπαϊκής Σύµβασης των
ικαιωµάτων του Ανθρώπου καθώς και των συνταγµατικών διατάξεων των κρατών µελών για τα ανθρώπινα δικαιώµατα. Το σεµινάριο ολοκληρώθηκε µε συζήτηση επί των ανωτέρω θεµάτων. 3. Πορίσµατα : Ο Χάρτης των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης υιοθετήθηκε πανηγυρικά στις 7.12.2000 κατά την ιακυβερνητική ιάσκεψη της Νίκαιας (7-9 εκεµβρίου 2000) ως κοινή πολιτική διακήρυξη του Συµβουλίου, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της Επιτροπής. Απέκτησε, όµως, δεσµευτική ισχύ µε την συνθήκη της Λισσαβόνας (2007), στο άρθρο 6 της οποίας αναφέρεται ότι ο Χάρτης Θεµελιωδών ικαιωµάτων έχει την ίδια νοµική αξία µε τις Συνθήκες και τελικά τέθηκε σε ισχύ την 1 η -12-2009. Τα δικαιώµατα του Χάρτη κατανέµονται σε έξι κεφάλαια και συγκεκριµένα στην αξιοπρέπεια, την ελευθερία, την ισότητα, την αλληλεγγύη, την ιθαγένεια και τη δικαιοσύνη, το δε κείµενό του είναι προχωρηµένο και εµπλουτισµένο τόσο σε σχέση µε την ΕΣ Α όσο και µε το κεκτηµένο της ΕΕ στα θεµελιώδη δικαιώµατα, καθώς αναφέρεται σε µοντέρνους τοµείς, όπως στη βιοηθική, την εµπορία των ανθρώπινων όντων, την προστασία των προσωπικών δεδοµένων, το δικαίωµα στο άσυλο, κλπ. Ένα καίριο ζήτηµα αφορά στην εµβέλεια της δεσµευτικότητας του Χάρτη. Στο άρθρο 51 αυτού ρητά ορίζεται ότι οι διατάξεις του απευθύνονται στους θεσµούς, στα λοιπά όργανα και τους οργανισµούς της ΕΕ, τηρουµένης της αρχής της επικουρικότητας, καθώς και στα κράτη µέλη µόνο όταν εφαρµόζουν το δίκαιο της Ένωσης. Αυτό σηµαίνει ότι οι εθνικές αρχές όταν ενεργούν εκτός του πεδίου εφαρµογής του δικαίου της ΕΕ, δηλαδή όταν λειτουργούν στο πλαίσιο της εθνικής τους αρµοδιότητας, λαµβάνοντας µέτρα αµιγώς εσωτερικής πολιτικής (δεν υπάρχει δηλαδή κανένα στοιχείο κοινοτικότητας), δεν δεσµεύονται από τις διατάξεις του. Ένα ακόµη καίριο ζήτηµα είναι ο διαχωρισµός που γίνεται στο Χάρτη, κατά τρόπο όχι ιδιαίτερα σαφή, ανάµεσα στα δικαιώµατα και στις αρχές που θεσπίζει. Ειδικότερα, στο άρθρο 52 ορίζεται ότι «οι διατάξεις του παρόντος Χάρτη που περιέχουν αρχές µπορούν να εφαρµόζονται µε νοµοθετικές και εκτελεστικές πράξεις των θεσµικών και λοιπών οργάνων και οργανισµών της Ένωσης και µε πράξεις των κρατών µελών όταν εφαρµόζουν το δίκαιο της Ένωσης, κατά την άσκηση των αντίστοιχων
αρµοδιοτήτων τους». Βασικός στόχος της διάταξης αυτής είναι να διακρίνει τα «δικαιώµατα», τα οποία προστατεύονται άµεσα, από τις «αρχές», η προστασία των οποίων απαιτεί τη νοµοθετική ρύθµισή τους. Σύµφωνα µε την κλασική θεωρία, τα δικαιώµατα δηµιουργούν υποκειµενικά αγώγιµα προνόµια, τα οποία ο ιδιώτης µπορεί να επικαλεσθεί ενώπιον του δικαστή και να ζητήσει προστασία τους, ενώ, οι αρχές έχουν ένα χαρακτήρα περισσότερο προγραµµατικό και χρειάζονται νοµοθετικά ή εκτελεστικά µέτρα για την εφαρµογή τους. Βέβαια, ο Χάρτης δεν προσδιορίζει σε µία λίστα ποιες διατάξεις εισάγουν αρχές, µε συνέπεια να µην είναι εύκολα διακριτές οι διατάξεις που µπορούν να εξοµοιωθούν µε τα κλασικά δικαιώµατα. Επίσης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση του Χάρτη µε την ΕΣ Α. Ειδικότερα, κατά το άρθρο 6 παρ. 2 της νέας ΣΕΕ «Η Ένωση προσχωρεί στην Ευρωπαϊκή Σύµβαση για την προάσπιση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και των Θεµελιωδών ικαιωµάτων». Αυτό θα έχει ως αποτέλεσµα, όταν πλέον η συµφωνία επικυρωθεί από όλα τα κράτη µέλη, ότι η ΕΣ Α θα αποτελεί δίκαιο της ΕΕ και, ως εκ τούτου, αποκλειστικά αρµόδιο για την ερµηνεία της κατά την εφαρµογή της εντός της ενωσιακής έννοµης τάξης θα είναι το ΕΚ (νυν ΕΕ). Από τα παραπάνω αρχίζει να διαφαίνεται το ενδεχόµενο µιας πιθανής σύγκρουσης δικαιοδοσιών ανάµεσα στα δύο ικαστήρια, το ΕΕ και το Ε Α, το οποίο αποτελεί, µε βάση την ίδια την ΕΣ Α, το δικαιοδοτικό της όργανο, µε δικαιοδοσία σε όλα τα ζητήµατα που αφορούν στην ερµηνεία και την εφαρµογή της, αλλά και το αποκλειστικό όργανο επίλυσης των διαφορών που προκύπτουν από την ερµηνεία και την εφαρµογή της, µε παράλληλη παραίτηση των συµβαλλόµενων µερών από την επίκληση ή την εγκαθίδρυση άλλων διαδικασιών επίλυσης διαφορών για τα ζητήµατα αυτά (άρθρο 32 της Σύµβασης). Πάντως, η συναρµοδιότητά των δυο αυτών ικαστηρίων όσον αφορά στην ερµηνεία της ΕΣ Α είναι πιθανόν να µην δηµιουργήσει µελλοντικά ανταγωνισµό µεταξύ τους, αλλά σύγκλιση, στην περίπτωση που το ένα δικαστήριο θα προσπαθήσει να ευεργετηθεί από την εµπειρία και τη δογµατική εξειδίκευση του άλλου. Τέλος, ένα ακόµη ζήτηµα που τίθεται είναι ότι µετά την προσχώρηση στην ΕΣ Α είναι πλέον δυνατόν µέσω της προσφυγής στο Ε Α να ελεγχθεί η συµβατότητα ενός κανόνα ενωσιακού δικαίου (πρωτογενούς και παράγωγου) µε την ΕΣ Α, µε την έκδοση απόφασης δεσµευτικής για τα συµβαλλόµενα µέρη (βλ. υπόθεση Bosphorus),
γεγονός που αντιτίθεται ευθέως στη θεµελιώδη αρχή της αυτονοµίας της ενωσιακής έννοµης τάξης. 4. Παρατηρήσεις : Όπως προκύπτει από τα ανωτέρω, το συγκεκριµένο σεµινάριο αποτέλεσε µία χρήσιµη και εποικοδοµητική εµπειρία για όλους τους συµµετέχοντες, καθώς το αντικείµενό του ανταποκρίνεται σε επίκαιρους νοµικούς προβληµατισµούς των δικαστών των κρατών µελών και, κυρίως, διότι διεξήχθη µε τρόπο ιδιαίτερα αποτελεσµατικό, ως προς την εµπέδωση και εµβάθυνση των εκτεθέντων ζητηµάτων, λόγω της δυνατότητας που παρασχέθηκε στους ακροατές να συµµετάσχουν ενεργά µέσω των workshops. Ειδικότερα, όσον αφορά στα τελευταία, παρατηρήθηκε ότι τόσο η προσεκτική επιλογή των µελών των οµάδων ώστε σε κάθε µία από αυτές να εκπροσωπούνται όσο το δυνατόν περισσότερα διαφορετικά νοµικά συστήµατα και να υφίσταται κοινή γλώσσα συνεννόησης όσο και η παροχή επαρκούς χρόνου προετοιµασίας (τόσο για τη µελέτη των υποθέσεων εργασίας όσο και για τη συνεννόηση µεταξύ των µελών των οµάδων) συνιστούν βασικά συστατικά, όπως φάνηκε στην πράξη, προκειµένου να αναδειχτούν, σε όλη τους την έκταση, τα οφέλη των workshops, τα οποία ευκταίο θα ήταν να συναντώνται σε όλο και περισσότερα σεµινάρια.