Μελε τη προε λευσης και συ νθεσης μετα λλινων αντικειμε νων με βα ση το χαλκο απο τον αιγαιακο χω ρο της 3ης χιλιετι ας π.χ.

Μελε τη προε λευσης και συ νθεσης μετα λλινων αντικειμε νων με βα ση το χαλκο απο τον αιγαιακο χω ρο της 3ης χιλιετι ας π.χ. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Άλια Τσαγκάρη Α.Μ.: 9345 Μάθημα: Το νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3 η χιλιετία Εξάμηνο σπουδών: ΣΤ Διδάσκων: Α. Γ. Βλαχόπουλος Ακαδημαϊκό έτος: 2016-2017 1

Περιεχόμενα Εισαγωγή: Η μέθοδος μελέτης της σύνθεσης ισοτόπων μολύβδου και η συμβολή της στην αρχαιομετρία. Μετάλλινα τέχνεργα από το Καστρί... 4 Σύγκριση τεχνέργων Καστριού-Τροίας... 4 Κυπριακά ή ανατολίτικα μεταλλεύματα σε Τροία και Καστρί;... 5 Σύγκριση τεχνέργων Καστριού με μετάλλινα ευρήματα από άλλα κυκλαδίτικα νησιά... 6 Σύγκριση με δύο δείγματα από τη Χαλανδριανή... 6 Η μεταβολή της σύνθεσης ισοτόπων από τη Γαλάζια έως την Κίτρινη Πολιόχνη... 7 Εισηγμένα μεταλλεύματα χαλκού στην Κίτρινη Πολιόχνη... 8 Ορισμένες παρατηρήσεις σχετικά με την προέλευση του μεταλλεύματος... 8 Μέθοδος ανάλυσης λοιπών ιχνοστοιχείων του μεταλλεύματος... 9 Συγχρονισμός Πολιόχνης, Καστριού και Τροίας... 9 Δασκαλειό-Κάβος : Άσκηση της μεταλλουργίας εντός ενός ΠΚ οικισμού (εικ.4)... 10 Κατανομή του υλικού στη θέση ( εικ.4)... 11 Σύγκριση με τις Δυτικές Κυκλάδες... 11 Κράματα αρσενικούχου χαλκού... 12 Πίνακες, διαγράμματα, εικόνες 2

Η μελέτη της σύνθεσης ισοτόπων μολύβδου και η συμβολή της στην αρχαιομετρία. Η μελέτη της σύνθεσης των ισοτόπων μολύβδου εισήχθη στην αρχαιομετρία με την προσδοκία πως αυτού του είδους οι μετρήσεις θα συνέβαλαν στον προσδιορισμό της προέλευσης του μεταλλεύματος των αρχαίων τεχνέργων. Η προσδοκία αυτή βασιζόταν στο ότι σε αρκετές περιπτώσεις μεταλλεύματα μολύβδου διαφορετικής προέλευσης, χαρακτηρίζονται από διαφορετικές αναλογίες ισοτόπων μολύβδου οι οποίες μένουν αμετάβλητες κατά την κατεργασία του μετάλλου. 1 Η προαναφερθείσα μέθοδος θα μπορούσε να εφαρμοστεί, πέραν των μολύβδινων αντικειμένων, και σε χάλκινα, μπρούτζινα, χρυσά, υάλινα και εφυαλωμένα αντικείμενα που περιείχαν ίχνη μολύβδου. Η μελέτη της προέλευσης των αρχαίων μεταλλευμάτων με βάση τη σύνθεση των ισοτόπων δεν είχε την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα, διότι διαφορετικά κοιτάσματα είναι δυνατό να έχουν όμοια σύνθεση ισοτόπων μολύβδου. Η έλλειψη μοναδικότητας καθιστά την απόδοση ενός τεχνέργου σε ένα συγκεκριμένο κοίτασμα ή και περιοχή μη ασφαλή. Ακόμη και εάν η σύνθεση του μολύβδου ενός ευρήματος ταιριάζει μόνο με ένα κοίτασμα, η απόδοση σε αυτό δε μπορεί να θεωρηθεί ασφαλής, διότι αντανακλά το υφιστάμενο επίπεδο γνώσεών μας για τους εκμεταλλευόμενους πόρους μεταλλευμάτων κατά την αρχαιότητα. Ωστόσο, η απόρριψη ενός κοιτάσματος ως πιθανής πηγής μετάλλου ενός συγκεκριμένου αντικειμένου προκύπτει με ασφάλεια από τη μελέτη της σύνθεσης μολύβδου. Σαφέστερα, εάν η σύνθεση μολύβδου του τεχνέργου δεν ταιριάζει με αυτή του κοιτάσματος, το μέταλλο του αντικειμένου δεν έχει εξορυχθεί από αυτόν τον πόρο. Παρά τους περιορισμούς αυτούς, δηλαδή το επίπεδο γνώσεών μας για τις περιοχές λήψης μετάλλων και την αδυναμία ασφαλούς απόδοσης μετάλλων σε συγκεκριμένα κοιτάσματα, η μελέτη της σύνθεσης των ισοτόπων μολύβδου μπορεί να οδηγήσει σε ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Σαφέστερα, η μελέτη των μετάλλινων αντικειμένων με βάση τη σύνθεσή τους εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για τις πολιτισμικές και εμπορικές σχέσεις αρχαίων πολιτισμών και διαφωτίζει την εξέλιξή τους στο πέρασμα του χρόνου. Στην παρούσα εργασία μελετώντας τα μετάλλινα αντικείμενα με βάση το χαλκό θα δούμε πως η σύνθεση των ισοτόπων τους διαφοροποιείται τόσο χρονολογικά όσο και τοπικά ανάλογα με την προέλευση του μεταλλεύματος. Επιλογή και χρονολόγηση των δειγμάτων Τα μετάλλινα τέχνεργα με βάση το χαλκό που αναφέρονται στην εργασία επιλέχθηκαν τυχαία. Η επιλογή δε βασίστηκε σε κάποιο σώμα (corpus) αρχαιολογικών αντικειμένων κατηγοριοποιημένων με βάση την τυπολογία τους, διότι τέτοιου είδους κατηγοριοποίηση δεν υπάρχει για τα μετάλλινα ευρήματα της ΠΕΧ. 2 Η χρονολόγηση των δειγμάτων έγινε με αρχαιολογικά κριτήρια. Συγκεκριμένα, επειδή δεν υπάρχει κάποια 1 Pernicka κ.ά.1990, 278 2 Mangou & Ioannou 1997, 60 3

συγκεκριμένη μέθοδος χρονολόγησης μετάλλινων αντικειμένων, δεχόμαστε τη χρονολόγησή τους με βάση τη στρωματογραφία και την τυπολογία 3. Μετάλλινα τέχνεργα από το Καστρί Σύρου Τα μετάλλινα ευρήματα με βάση το χαλκό από τον ΠΚ οικισμό του Καστριού της Σύρου έχουν απασχολήσει τους ερευνητές αφενός εξαιτίας της προέλευσης του μεταλλεύματος, αφετέρου λόγω της σύστασης του κράματος. Η μελέτη της σύνθεσης ισοτόπων δείχνει μετάλλευμα μη αιγαιακής προέλευσης. Σε ό,τι αφορά τη σύστασή τους τα δείγματα χαρακτηρίζονται από υψηλή περιεκτικότητα κασσιτέρου και χαμηλή αρσενικού. Η συγκεκριμένη σύνθεση είναι αντιστρόφως ανάλογη της πλειονότητας των κραμάτων μετάλλινων αντικειμένων από τον αιγαικό και ηπειρωτικό χώρο. Στην παρούσα ενότητα θα προβώ σε μία σύγκριση των ευρημάτων από το Καστρί με αντίστοιχα από την Τροία, από άλλα κυκλαδικά νησιά και, τέλος,από μια γειτονική θέση στον οικισμό, το νεκροταφείο της Χαλανδριανής. Τα μετάλλινα αντικείμενα με βάση το χαλκό που ανασκάφηκαν στο Καστρί περιλαμβάνουν ένα σύνολο εργαλείων από το Δωμάτιο 11 4 και δύο εγχειρίδια, δύο πεπλατυσμένους πελέκεις και μία αιχμή δόρατος που βρέθηκαν σε άλλα σημεία του οικισμού. Το σύνολο ευρημάτων του Δωματίου 11 αποτελείται από δύο οπείς, εννέα σμίλες, ένα πριόνι και δύο αποτμήματα ελασμάτων. 5 Στον πίνακα 1 6 παρουσιάζεται η ανάλυση της χημικής σύστασης των επιλεγμένων δειγμάτων. Παρατηρούμε ότι η πλειονότητα αυτών χαρακτηρίζεται από υψηλή συγκέντρωση κασσιτέρου, μεγαλύτερη του 6% τοις εκατό, και μικρή περιεκτικότητα σε αρσενικό, περί το 1 %. Ωστόσο, ο κυρίαρχος τύπος κράματος χαλκού στο χώρο των Κυκλάδων κατά την ΠΚ περίοδο είναι ο αρσενικούχος χαλκός με ελάχιστη ή ανύπαρκτη συγκέντρωση κασσιτέρου. Στο σημείο αυτό γεννώνται δύο σημαντικά ερωτήματα : γιατί το κράμα των αντικειμένων του Καστριού διαφοροποιείται από τα υπόλοιπα κυκλαδικά κράματα; Η διαφοροποίηση αυτή σχετίζεται με χρήση μεταλλευμάτων διαφορετικής προελεύσεως; Τα ερωτήματα αυτά θα απαντηθούν μέσα από μια σειρά συγκρίσεων κραμάτων χαλκού από άλλες θέσεις των Κυκλάδων και από την περιοχή της Τρωάδας. Σύγκριση τεχνέργων Καστριού-Τροίας Θα ήθελα να ξεκινήσω τη σύγκριση των εργαλείων από το Καστρί με αντίστοιχα αναλυμένα δείγματα από την Τροία της ΠΕΧΙΙ περιόδου λόγω της αξιοσημείωτης ομοιότητας τόσο ως προς τις συγκεντρώσεις κασσιτέρου και αρσενικού, όσο και ως προς τη σύνθεση ισοτόπων μολύβδου(πίνακας 2 7 ). Παρατηρούμε ότι η πλειονότητα των δειγμάτων από την Τροία, παρουσιάζει υψηλά ποσοστά, άνω του 6 % κασσιτέρου και χαμηλά αρσενικού, σπάνια άνω του 1 %, όπως ακριβώς και τα δείγματα του Καστριού. Στο 3 Mangou & Ioannou 1997, 64 4 Bossert 1967, 67 5 Stos-Gale κ.ά. 1984, 31 6 Stos-Gale κ.ά. 1984, 41-42, πίν.3 7 Stos-Gale κ.ά. 1984, 39-40, πίν. 2 4

διάγραμμα 1 8 η ομοιότητα των δειγμάτων(τροία-καστρί) ως προς τη σύνθεση ισοτόπων μολύβδου γίνεται αντιληπτή και τα δείγματα ομαδοποιούνται σε αυτή τη βάση. Διακρίνονται πέντε ομάδες οι οποίες αντιστοιχούν στα κατά προσέγγιση όρια τουλάχιστον πέντε διαφορετικών πόρων μεταλλευμάτων, από τα οποία ο χαλκός των δειγμάτων πιθανώς να προέρχεται. Αξίζει να τονισθεί ότι οι ομάδες Α, Β και D περιλαμβάνουν δείγματα και από τις δύο υπό εξέταση περιοχές, Καστρί και Τροία. Συνεπώς, μπορούμε να κάνουμε λόγο για κοινή προέλευση μεταλλεύματος. Με άλλα λόγια, ο χαλκός των δειγμάτων από το Καστρί όχι μόνο δεν είναι αιγαιακής προέλευσης, αλλά προέρχεται από τα ίδια μεταλλεύματα που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή τρωικών τεχνέργων. Έχει προταθεί 9 η απόδοση του μεταλλεύματος των πέντε ομάδων του διαγράμματος 1 στις εξής περιοχές (εικ.2) 10 : Ομάδα Α- Περιοχές 7(Τρωάδα), 5(Ergani), 2, νοτιότερο τμήμα της περιοχής 6(Murgul-Kuvarsan), Ομάδα Β- Περιοχές 7(Τρωάδα), νοτιότερο τμήμα της περιοχής 3, περιοχή της Μαλατείας, 4, 5, 6, 9, Ομάδα C- Περιοχές 1, ίσως 7 και 8, περιοχή της Μαλατείας στην κεντρική Τουρκία, Ομάδα D- 1, δυτική και κεντρική Τουρκία, ίσως 7, 8 και περιοχή της Μαλατείας, Ομάδα Ε- μη γνωστές πηγές μεταλλευμάτων στην Τουρκία και τη Βουλγαρία. Πρέπει να τονισθεί ότι η απόδοση στις παραπάνω περιοχές είναι μόνον ενδεικτική και αντανακλά το επίπεδο των μέχρι σήμερα γνώσεών μας. Αυτό, όμως, που μπορεί να συναχθεί με σχετική ασφάλεια είναι ότι η Τροία εξαιτίας της σημαντικής γεωστρατηγικής της θέσης, στα στενά των Δαρδανελίων, πιθανότατα ήλεγχε τη διακίνηση των μετάλλων, μέρος των οποίων και χρησιμοποιούσε από τις προαναφερθείσες περιοχές στο Αιγαίο. Κυπριακά ή ανατολίτικα μεταλλεύματα σε Τροία και Καστρί; Τα δεδομένα ισοτόπων μολύβδου υποδεικνύουν ότι τα αντικείμενα από το Καστρί ήταν κατασκευασμένα από κράμα χαλκού, το οποίο χρησιμοποιούνταν κατά την ίδια χρονική περίοδο και από την Τροία. Επιστρέφοντας στη μελέτη του διαγράμματος 1 θέλω να αναφερθώ στις τρεις ομάδες (Α,Β, και D) που απαρτίζονται από δείγματα από το Καστρί και από την Τροία. Η ομάδα D αποδίδεται αναμφίβολα σε Ανατολίτικη πηγή μεταλλεύματος. 11 Ωστόσο, τα τέχνεργα των ομάδα Α και Β απαιτούν μεγαλύτερη εμβάθυνση. Στο διάγραμμα 2 12 φαίνεται ότι η σύνθεση ισοτόπων του μολύβδου ορισμένων τεχνέργων εμπίπτει στα όρια του πεδίου που είναι χαρακτηριστικό και για τα κυπριακά μεταλλεύματα. Με βάση αυτό το δεδομένο η προέλευση του μεταλλεύματος των εν λόγω δειγμάτων θα έπρεπε να αναζητηθεί όχι μόνον στην Ανατολία αλλά και στην Κύπρο. Θα 8 Stos-Gale κ.ά. 1984, 24-25, εικ. 1-2 9 Stos-Gale κ.ά.1984, 28 10 Stos-Gale κ.ά.1984, 27, εικ.3 11 Stos-Gale κ.ά. 1984, 32 12 Stos-Gale κ.ά. 1984, 33-34, εικ.5a-b 5

μπορούσε ο χαλκός των δειγμάτων να έχει εξορυχθεί από την Κύπρο; Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα πρέπει να εξετάσουμε τα ίχνη άλλων μετάλλων που εμπεριέχονται στο μετάλλευμα, καθώς ο χαλκός και μετά την κατεργασία του διατηρεί αυτά τα ίχνη. Στην παρούσα περίπτωση θα επικεντρωθούμε στον άργυρο, διότι τα μεταλλεύματα κυπριακής προέλευσης είναι φτωχά σε αυτό το μέταλλο. Στο διάγραμμα 3 13 φαίνεται ότι τα δείγματά μας περιέχουν ίχνη αργύρου σε ποσότητα που δεν επιτρέπει την απόδοσή τους σε κυπριακά μεταλλεύματα. Συνεπώς, η Κύπρος πρέπει να αποκλειστεί ως τόπος πιθανής προέλευσης του μεταλλεύματος των δειγμάτων από το Καστρί και αυτά να αποδοθούν σε ανατολίτικα μεταλλεύματα. Σύγκριση τεχνέργων Καστριού με μετάλλινα ευρήματα από άλλα κυκλαδίτικα νησιά Θα ήθελα να συνεχίσω τη σύγκριση των αναλυμένων δειγμάτων από το Καστρί με άλλα ΠΚ ευρήματα. Συγκεκριμένα, δεκαοκτώ εγχειρίδια από την Αμοργό, μια σμίλη από την Πάρο και τα δέκα εργαλεία που συγκροτούν το Θησαυρό εργαλείων της Κύθνου( Kythnos Hoard) είναι κατασκευασμένα από αρσενικούχο χαλκό, με περιεκτικότητα σε αρσενικό από 1 έως 7 % και μόνον ίχνη κασσιτέρου 14. Στο διάγραμμα 4 15 η διαφοροποίηση των ΠΚ δειγμάτων από την Αμοργό, την Πάρο και την Νάξο από τα δείγματα της Τροίας και του Καστριού είναι αισθητή. Τα εξεταζόμενα αντικείμενα από τα κυκλαδίτικα νησιά, πλην αυτών από το Καστρί, είναι χαρακτηριστικά των αιγαιακών κραμάτων χαλκού με την υψηλή συγκέντρωση αρσενικού. Σύγκριση με δύο δείγματα από τη Χαλανδριανή Τα αποτελέσματα της χημικής ανάλυσης των ευρημάτων του Καστριού αποκτούν ιδιαίτερη σημασία, εάν τα συγκρίνουμε με αυτά των δύο αναλυμένων αντικειμένων από το νεκροταφείο της Χαλανδριανής στη Σύρο, μιας βελόνας και μιας λαβίδας. Στα δείγματα από τη νεκρόπολη της Χαλανδριανής η περιεκτικότητα σε κασσίτερο δεν ξεπερνά το 0,5%, ενώ η συγκέντρωση αρσενικού κυμαίνεται από 2.81 έως 4.1 %. Συνεπώς, κάνουμε λόγο για κράμα σύμφωνα με τον αιγαιακό κανόνα του αρσενικούχου χαλκού που χαρακτηρίζει τα αιγαιακά νησιά. Η διαφοροποίηση ως προς τα αντικείμενα του Καστριού είναι θεμελιώδους σημασίας, διότι φαίνεται ότι δύο περιοχές εντός του ίδιου νησιού και σε μικρή απόσταση επιλέγουν διαφορετικά κράματα (Καστρί-χαλκός με κασσίτερο, Χαλανδριανή-χαλκός με αρσενικό), τα οποία πιθανώς αντανακλούν και τη σφαίρα επιρροής στην οποία οι θέσεις υπάγονται, η οποία συνδέεται ενδεχομένως με τη χρονολογική τους διαφορά (ομάδα Καστριού/ ομάδα Κέρου-Σύρου Αν και ο αριθμός των αναλυμένων δειγμάτων από τη Χαλανδριανή είναι εξαιρετικά μικρός, μόνο δύο δείγματα, μπορεί να οδηγήσει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα καθώς πρόκειται για ομοειδή αντικείμενα. Θέλω να σταθώ στη σύγκριση δύο βελονών από το Καστρί και την Χαλανδριανή, με κωδικό 16174 και 16125 αντίστοιχα (πίν.1). Ο κασσίτερος του αντικειμένου 16174 ανέρχεται στο 7.85 %, ενώ του 16125 μόλις στο 0.05 %. Η 13 Stos-Gale κ.ά.1984, 35, εικ.6 14 Stos-Gale κ.ά.1984, 32 15 Stos-Gale κ.ά.1984, 32, εικ.4 6

διαφοροποίηση αυτή αξίζει ιδιαίτερης προσοχής, επειδή πρόκειται για αντικείμενα προοριζόμενα για την ίδια ή παρεμφερή χρήση. Μολοταύτα, δεν επιλέχθηκε το ίδιο μέταλλο για τη δημιουργία του κράματος χαλκού. Η διαφοροποίηση των εξεταζόμενων περιοχών δεν περιορίζεται στα μετάλλινα ευρήματα με βάση το χαλκό αλλά επεκτείνεται και στην κεραμική. Μια σύντομη αναφορά σε ορισμένα σκεύη θα καταστήσει σφαιρικότερη τη γνώση μας. Το λεμβοειδές σκεύος γνωστό ως σαλτσιέρα(sauce-boat), ένας από τους χαρακτηριστικότερους τύπους της ΠΕ κεραμικής, απαντάται στη νεκρόπολη της Χαλανδριανής υποδεικνύοντας την ύπαρξη επαφών του οικισμού, στον οποίο ανήκε το νεκροταφείο, με την ηπειρωτική χώρα. Οι σαλτσιέρες απουσιάζουν από το Καστρί η κεραμική του οποίου χαρακτηρίζεται από κωδονόσχημους σκύφους (bell-shaped cup), δέπατα αμφικύπελα και ερυθρές στιλβωμένες οπισθότμητες πρόχους(red polished steep-necked jug). Το σχηματολόγιο των σκευών ειδικής χρήσης από το Καστρί εμφανίζει ομοιότητες με αυτό της Τροίας 16. Η προέλευση του μεταλλεύματος και η κεραμική τεκμηριώνουν στενές επαφές με την Τρωάδα, καθώς η εισαγωγή κεραμικής ειδικής χρήσης και μεταλλευμάτων θα συνοδευόταν από γνώσεις χρήσης και κατεργασίας αντίστοιχα. Συνεπώς, η μελέτη προέλευσης μεταλλευμάτων δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στα μετάλλινα αντικείμενα, αλλά να επεκτείνεται και στα υπόλοιπα αρχαιολογικά ευρήματα, ώστε να προκύπτουν δίκτυα επαφών. Μετάλλινα τέχνεργα από την Πολιόχνη Τα μετάλλινα τέχνεργα με βάση το χαλκό από την Πολιόχνη αξίζουν ιδιαίτερης αναφοράς, διότι η χημική σύσταση και η σύνθεση των ισοτόπων μολύβδου των αντίστοιχων δειγμάτων μεταβάλλονται αισθητά κατά τη διάρκεια της 3 ης χιλιετίας. Σε αυτή την ενότητα θα προβούμε σε σύγκριση μετάλλινων αντικειμένων από τον ίδιο τον οικισμό με άξονα το χρόνο, τις διαφορετικές δηλαδή φάσεις κατοίκησης του οικισμού, ώστε να αντιληφθούμε τη μεταβολή του χρησιμοποιούμενου μεταλλεύματος. Η μεταβολή της σύνθεση ισοτόπων από τη Γαλάζια έως την Κίτρινη Πολιόχνη Η σταδιακή μεταβολή των αναλογιών των ισοτόπων μολύβδου κατά το χρονικό διάστημα από τη Γαλάζια έως την Κίτρινη Πολιόχνη σχηματοποιείται στο διάγραμμα 5 17. Μελετώντας το διάγραμμα παρατηρούμε ότι το σύνολο των αντικειμένων από την Γαλάζια(azzurro) περίοδο διαμορφώνει ένα συμπαγές σύμπλεγμα. Η συνολική εξάπλωση των σημείων και στους δύο άξονες αναλογιών ( Pd-208/ Pd-206 και Pd-207/Pd-206) ανέρχεται στο 0.5 τοις εκατό περίπου 18, δηλαδή τα ίχνη μολύβδου που εμπεριέχονται στα δείγματα έχουν παρόμοια σύνθεση. Παρόμοια είναι και η συγκρότηση των σημείων που αντιπροσωπεύουν τα τέχνεργα της Πράσινης (verde) περιόδου, αν και παρατηρείται μια μεταβολή προς χαμηλότερες αναλογίες. Τα αντικείμενα από την επόμενη, την Κόκκινη (rosso), περίοδο διαμορφώνουν ένα σύμπλεγμα που αντιστοιχεί στο εύρος αναλογιών των δύο προγενέστερων φάσεων. Ένα εύρημα από κασσιτερούχο κράμα χαλκού (HDM 881) απομακρύνεται από τα υπόλοιπα σημεία. Η απομάκρυνσή του αυτή οφείλεται στη 16 Stos-Gale κ.ά.1984, 30 17 Pernicka κ.ά. 1990, 277, εικ.3 18 Pernicka κ.ά. 1990, 276 7

διαφοροποίηση των αναλογιών των ισοτόπων του μολύβδου και προμηνύει την εμφάνιση κατά την επόμενη περίοδο αντικειμένων με ίχνη μολύβδου εντελώς διαφορετικής σύνθεσης. Στην Κίτρινη (giallo) περίοδο εμφανίζονται ορισμένα αντικείμενα από αμιγή 19 κράματα χαλκού και κράματα κασσιτερούχου χαλκού που χαρακτηρίζονται από ασυνήθιστα υψηλές αναλογίες ισοτόπων μολύβδου, Pd-208/Pd-206>2.08 και Pd-207/Pd- 206>0.84. Η μεταβολή των αναλογιών είναι αισθητή και πρόκειται για ίχνη μολύβδου εντελώς διαφορετικής σύνθεσης από αυτά των προηγούμενων περιόδων. Εισηγμένα μεταλλεύματα χαλκού στην Κίτρινη Πολιόχνη Οι υψηλές αναλογίες ισοτόπων που χαρακτηρίζουν ορισμένα ευρήματα από την Κίτρινη Πολιόχνη χρήζουν μελέτης και αιτιολόγησης. Κατ αρχήν, πρέπει να αναφερθούμε στα βασικά συστατικά του κράματος των συγκεκριμένων αντικειμένων. Προκειμένου να παραχθεί κασσιτερούχο κράμα χαλκού προσετίθετο στο χαλκό κασσίτερος. Η προσθήκη αυτή συντελούνταν μόνο σε χαλκό χαμηλής περιεκτικότητας σε αρσενικό. Ωστόσο, τα μεταλλεύματα χαλκού του αιγαιακού χώρου συνυπάρχουν με αυτά που περιέχουν αρσενικό. Αποτέλεσμα αυτής της γειτνίασης είναι η εξαγωγή αρσενικούχου χαλκού. Θα μπορούσε ο κασσιτερούχος χαλκός της Κίτρινης Πολιόχνης να είχε προέλθει μέσω απομάκρυνσης του αρσενικού από το μέταλλο ή το μετάλλευμα και στη συνέχεια προσθήκης κασσιτέρου; Όχι, διότι σε αυτή την περίπτωση η σύνθεση των ισοτόπων μολύβδου θα μεταβαλλόταν ανεπαίσθητα, ενώ στο διάγραμμα 5 αποτυπώνεται μια έντονη μεταβολή ως προς τις προηγούμενες περιόδους. Επιπλέον, τα δεδομένα από την μελέτη των ισοτόπων αποκλείουν την πιθανότητα ο κασσίτερος του κράματος να έφερε ίχνη μολύβδου 20. Συνεπώς, ο χαλκός που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία κράματος ήταν διαφορετικής προέλευσης από το χρησιμοποιούμενο κατά τις περιόδους azzuro,verde και rosso αρσενικούχο χαλκό. Με άλλα λόγια, ο μπρούτζος της Κίτρινης Πολιόχνης ήταν προϊόν εισαγωγής και όχι αποτέλεσμα ανάμειξης ντόπιου χαλκού με εισηγμένο κασσίτερο. 21 Αυτή η μεταβολή στην προέλευση μεταλλεύματος δεν οφείλεται σε έλλειψη εγχώριων πόρων, καθώς κατά την κίτρινη περίοδο εξακολουθούν να υπάρχουν τέχνεργα αρσενικούχου χαλκού με όμοια σύνθεση ισοτόπων με τις προηγούμενες περιόδους. Ορισμένες παρατηρήσεις σχετικά με την προέλευση του μεταλλεύματος Αν και η απόδοση του μετάλλου κατασκευής των ευρημάτων σε ένα συγκεκριμένο κοίτασμα δεν είναι εφικτή, η μελέτη της σύνθεσης ισοτόπων μπορεί να οδηγήσει σε ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Το σύνολο των αντικειμένων από τις περιόδους azzuro, verde, rosso, με μόνη εξαίρεση το εύρημα της κόκκινης περιόδου HDM 881, εμπίπτει σε ένα πεδίο στο διάγραμμα ισοτόπων το οποίο περιλαμβάνει 60 μεταλλεύματα χαλκού και 30 σκωρίες χαλκού από την περιοχή του Αιγαίου και της Ανατολίας (εικόνα 3) 22. Στο διάγραμμα 6 23 παριστάνονται οι αναλογίες ισοτόπων μολύβδου από τα μεταλλεύματα και τις σκωρίες της Ανατολίας. Στο πεδίο που έχει οριστεί, το κατώτερο αριστερό τμήμα 19 Ο όρος αμιγή κράματα, ως προς την παρουσία αρσενικού, αναφέρεται σε συγκέντρωση μικρότερη του δύο τοις εκατό, Pernicka κ.ά. 1990, 268 20 Pernicka κ.ά. 1990, 276-277 21 Pernicka κ.ά. 1990, 277 22 Pernicka κ.ά. 1990, 281, εικ.5 23 Pernicka κ.ά.1990, 281, εικ.6 8

καταλαμβάνουν μεταλλεύματα από την κεντρική Ανατολία, το ανώτερο δεξί μεταλλεύματα και σκωρίες από την περιοχή του Πόντου και στο κεντρικό τμήμα εντάσσονται δείγματα από την περιοχή της Τρωάδας, το Λαύριο και τη Σίφνο. Η σύγκριση που επιχειρείται για τα τέχνεργα της Πολιόχνης, ένα προς ένα με τα μεταλλεύματα και τις σκωρίες αυτές έχει οδηγήσει στην αντιστοίχησή τους (εκτός τεσσάρων εξαιρέσεων) με μία ή περισσότερες πηγές μεταλλευμάτων 24, που παριστάνονται στην εικόνα 3. Συνεπώς, πλην των τεσσάρων εξαιρέσεων, τα μεταλλεύματα των τριών υπό εξέταση περιόδων προέρχονται από το χώρο του Αιγαίου και της Ανατολίας. Επιστρέφοντας στην Κίτρινη Πολιόχνη η μελέτη της προέλευσης γίνεται πολυπλοκότερη. Από τα 51 αναλυμένα δείγματα της περιόδου αυτής 31 έχουν αποδίδονται σε γνωστούς πόρους/ σκωρίες, ενώ 11 με υψηλές αναλογίες ισοτόπων, εμπίπτουν σε ένα σύνολο για το οποίο δεν έχουν εντοπιστεί ακόμη πιθανά κοιτάσματα στην Ανατολία ή το Αιγαίο. 25 Τέλος, πέντε ευρήματα (HDM 907, 921, 937, 938, 942) διαμορφώνουν ένα συμπαγές σύμπλεγμα στο διάγραμμα ισοτόπων που εμπίπτει στα όρια του Αιγαίου και της Ανατολίας, χωρίς όμως να έχουν στενή σχέση με κάποιο γνωστό πόρο μεταλλεύματος ή σκωρίας 26. Η μεταβολή στη σύνθεση ισοτόπων τεχνέργων από διαφορετικές περιόδους συνδέεται με αλλαγή των περιοχών προέλευσης του μεταλλεύματος. Η κυριαρχία τρωαδικών πόρων μεταλλευμάτων κατά την Πράσινη και Κόκκινη περίοδο φθίνει στην επόμενη, κατά την οποία αυξάνονται τα αντικείμενα με σύνθεση που παραπέμπει στις περιοχές της Κεντρικής Ανατολίας και του Πόντου( διάγραμμα 7) 27. Τέλος, ένα τέχνεργο από αρσενικούχο χαλκό της Πράσινης περιόδου και τρία από κασσιτερούχο χαλκό της Κόκκινης μπορούν να αντιστοιχηθούν τόσο στο Λαύριο όσο και σε περιοχές της Ανατολίας 28. Μέθοδος ανάλυσης λοιπών ιχνοστοιχείων του μεταλλεύματος Μια άλλη μέθοδος που χρησιμοποιείται για την μελέτη του μετάλλου των τεχνέργων είναι η ανάλυση των μικρών ποσοτήτων άλλων μετάλλων που εμπεριέχονται. Η μέθοδος αυτή διαφωτίζει τα αποτελέσματα της ανάλυσης ισοτόπων μολύβδου. Από το Αιγαίο και την Ανατολία έχουν αναλυθεί ελάχιστα δείγματα που δεν επιτρέπουν την εξαγωγή συμπεράσματος 29. Συγκεκριμένα, για το Λαύριο και την Κύθνο, περιοχές όπου υπήρχε εξορυκτική δραστηριότητα κατά τους προϊστορικούς χρόνους, δεν έχουν γίνει αναλύσεις της χημικής τους σύστασης 30. Συγχρονισμός Πολιόχνης, Καστριού και Τροίας Αξίζει να τονισθεί η στενή ομοιότητα μεταξύ τεχνέργων από την Κίτρινη Πολιόχνη και 58 προβληματικής στρωματογραφίας αντικειμένων από την Τροία ΙΙg. 31 Η γεωγραφική 24 Pernicka κ.ά. 1990, 283 25 Pernicka κ.ά. 1990, 283 26 Pernicka κ.ά. 1990, 283 27 Pernicka κ.ά. 1990, 284, εικ.7 28 Pernicka κ.ά. 1990, 284 29 Pernicka κ.ά. 1990, 288 30 Pernicka κ.ά. 1990, 288 31 Pernicka κ.ά. 1990, 290 9

εγγύτητα Τροίας και Πολιόχνης καθώς η ομοιότητα στη σύνθεση των ισοτόπων και τη χημική σύσταση των δειγμάτων από την Tρωάδα και την κίτρινη Πολιόχνη, υποδεικνύουν ότι και οι δυο περιοχές χρησιμοποιούσαν την ίδια πρώτη ύλη κατά το ίδιο χρονικό διάστημα. 32 Αν και δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς η προέλευση της πρώτης ύλης, η κοινή χρήση της από δύο γειτονικές θέσεις κατά την ίδια περίοδο υποδεικνύει ένα ιδιαίτερα σύνθετο σύστημα προμήθειας μεταλλεύματος. Εντάσσοντας σε αυτό το συλλογιστικό πλαίσιο και την περίπτωση του Καστριού, δεν είναι δίχως έρεισμα μια υπόθεση ότι η Τροία, λόγω της προνομιακής της θέσης ήλεγχε τη διακίνηση μεταλλεύματος ανατολίτικης προέλευσης στον αιγαιακό χώρο δεν είναι δίχως έρεισμα. Κάβος : Άσκηση της μεταλλουργίας εντός ενός ΠΚ οικισμού (εικ.4) 33 Η σημαντικότητα αναφοράς του Κάβου σε αυτή την εργασία έγκειται στo χώρο άσκησης της μεταλλουργίας. Συγκεκριμένα, στον Κάβο η μεταλλουργία μαρτυρείται εντός ενός οικισμού, ενώ άλλες θέσεις, κυρίως των δυτικών Κυκλάδων, χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά για κατεργασία μετάλλων και μεταλλευμάτων, χωρίς ενδείξεις κατοίκησης ή άλλων λειτουργιών 34. Η σπανιότητα ενδείξεων μεταλλουργικής δραστηριότητας στα ανασκαφικά περιβάλλοντα, πέραν των μεγάλων σωρών σκωρίας στα νησιά των δυτικών Κυκλάδων σε απόσταση από τους γνωστούς οικισμούς, καθιστά τη μελέτη των μεταλλουργικών καταλοίπων από τον Κάβο ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Η μελέτη επικεντρώθηκε στην αναγνώριση των επεξεργαζόμενων μετάλλων και στον προσδιορισμό της φύσης αυτής της κατεργασίας (πρωτογενής μεταλλουργική παραγωγή ή δευτερογενής, όπως η τήξη του μετάλλου και η δημιουργία προϊόντων από μήτρα) 35. Η συλλογή απτών ενδείξεων μεταλλουργικής δραστηριότητας από τον Κάβο για ανάλυση περιλάμβανε σκωρίες, μεταλλουργική κεραμική, χάλκινα και μολύβδινα θραύσματα και ένα δείγμα λιθάργυρου. Σκωρίες και μεταλλουργική κεραμική Οι σκωρίες έχουν κατηγοριοποιηθεί σε δύο ομάδες ( πίνακας 3 36 ). Η σύνθεση και η μικροδομή τους υποδεικνύουν ότι προέρχονται από εκκαμίνευση 37 χαλκού 38. Τα δείγματα σκωρίας της πρώτης ομάδας προέρχονται από την εκκαμίνευση μεταλλεύματος αμιγούς χαλκού, ενώ της δεύτερης από πολυμεταλλικά μεταλλεύματα, όπως υποδεικνύει η παρουσία αρσενικού, μολύβδου και άλλων μετάλλων 39. Το τελικό προϊόν που εξήχθη από τις σκωρίες της δεύτερης ομάδας φαίνεται ότι ήταν αρσενικούχος χαλκός με μικρή συγκέντρωση άλλων μετάλλων, όπως νικέλιο και αντιμόνιο, και συχνά προσθήκη 32 Pernicka κ.ά. 1990, 290 33 Georgakopoulou 2007, 125, εικ.7.1 34 Georgakopoulou 2007, 129 35 Georgakopoulou 2007, 124 36 Georgakopoulou 2007, 126, πιν.7.1 37 Διαδικασία καθαρισμού του μεταλλεύματος με απομάκρυνση των μη επιθυμητών συστατικών και παραγωγής μετάλλου. 38 Georgakopoulou 2007, 126 39 Georgakopoulou 2007,126 10

μολύβδου. 40 Πιθανότατα οι διαδικασίες εκκαμίνευσης του αμιγούς και του πολυμεταλλικού μεταλλεύματος διεξάγονταν χωριστά, δεν αποτελούσαν δηλαδή διαδοχικά στάδια μιας διαδικασίας παραγωγής. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν οι δύο τύποι σκωρίων είναι σύγχρονοι, επειδή τα δείγματα συλλέχθηκαν κατά την επιφανειακή έρευνα της θέσης και δεν είναι εφικτή η χρονολόγησή τους με βάση τη στρωματογραφία. Συνεπώς, επρόκειτο είτε για χρήση δύο διαφορετικών μεταλλευμάτων χαλκού κατά την ίδια χρονική περίοδο, είτε για μεταβολή στο χρησιμοποιούμενο μετάλλευμα, όπως στην περίπτωση της Πολιόχνης. Τα όστρακα μεταλλουργικής κεραμικής (εικ.5) 41 είναι μικρού μεγέθους και ακαθόριστου σχήματος, γεγονός που δεν επιτρέπει την κατανόηση του αρχικού τους σχήματος 42. Η ανάλυση του στρώματος σκωρίας που έφεραν υποδεικνύει ότι χρησιμοποιούνταν για την εκκαμίνευση μετάλλου που έχει αρκετές ομοιότητες με τις σκωρίες τις ομάδας 2. 43 Συνεπώς, υπάρχει συσχετισμός δειγμάτων σκωρίας και μεταλλουργικής κεραμικής, ο οποίος θα μπορούσε να οφείλεται στη χρήση της τελευταίας για την εκκαμίνευση μετάλλων με υποπροϊόντα τις σκωρίες της ομάδας 2. Κατανομή του υλικού στη θέση (εικ.4) Δείγματα σκωρίας και των δύο ομάδων εντοπίζονται τόσο στο νοτιο-κεντρικό Κάβο, στον οποίο η ανασκαφή μιας οικίας και η εύρεση οικιακής κεραμικής μαρτυρούν κατοίκηση κατά την ΠΕΧΙΙ, όσο και στο βόρειο ακρωτήρι (Βόρειος Κάβος) 44. Τα ευρήματα είναι συχνότερα στο βόρειο Κάβο, τμήμα για το οποίο δε γνωρίζουμε εάν αποτελούσε μέρος του οικισμού ή βρισκόταν έξω από τα όριά του και προοριζόταν αποκλειστικά για την άσκηση εργαστηριακών τεχνών 45. Η άσκηση της μεταλλουργίας, και μάλιστα της πρωτογενούς κατεργασίας (εκκαμίνευση μετάλλου) λαμβάνει χώρα εντός ή πλησίον του οικισμού. Ωστόσο, με εξαίρεση το δείγμα λιθαργύρου, μεταλλουργικά κατάλοιπα δεν εντοπίστηκαν στην ειδική απόθεση (special deposit). Η απουσία αυτή συμφωνεί με τα αρχαιολογικά δεδομένα, σύμφωνα με τα οποία η ειδική απόθεση αποτελούσε χώρο διεξαγωγής τελετών οι οποίες περιλάμβαναν τελετουργική θραύση 46. Σύγκριση με τις Δυτικές Κυκλάδες Η μελέτη του Κάβου είναι σημαντική, διότι τεκμηριώνει την άσκηση πρωτογενούς μεταλλουργίας εντός ή πλησίον ενός ΠΚ οικισμού. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονισθεί ότι θέσεις πρωτογενούς μεταλλουργικής δραστηριότητας έχουν εντοπισθεί κυρίως στις δυτικές Κυκλάδες οδηγώντας στη διαμόρφωση ενός μοντέλου σύμφωνα με το οποίο μεταλλεύματα διαφορετικής προέλευσης εκκαμινεύονταν σε συγκεκριμένα νησιά των 40 Georgakopoulou 2007,126 41 Georgakopoulou 2007, 128, εικ. 7.4 42 Georgakopoulou 2007, 127 43 Georgakopoulou 2007, 128 44 Georgakopoulou 2007,128 45 Georgakopoulou 2007, 129 46 Current World Archaeology (Emma Watts-Plumpkin) 2007, vol.26 11

δυτικών Κυκλάδων. 47 Τα ευρήματα από τον Κάβο πιστοποιούν πρωτογενή κατεργασία μεταλλεύματος πέραν των μέχρι τώρα γνωστών θέσεων. Συνεπώς, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο εκκαμινεύσεις μετάλλων και δευτερογενής επεξεργασία να πραγματοποιούνταν σε αρκετά νησιά, ίσως και διαφορετικούς οικισμούς εντός του ίδιου νησιού. Συνεχίζοντας τη σύγκριση με τις δυτικές Κυκλάδες η παραγωγή του Κάβου φαίνεται να ήταν μικρότερης κλίμακας 48, αλλά μεγαλύτερης ποικιλίας, όπως μαρτυρείται από την εκκαμίνευση δύο διαφορετικών μεταλλευμάτων χαλκού. Επιπλέον, η παρουσία ενός δείγματος λιθάργυρου ενισχύει την πιθανότητα παραγωγής και αργύρου/μολύβδου. Αντίθετα, τα μέχρι σήμερα δεδομένα από θέσεις εκκαμίνευσης στις δυτικές Κυκλάδες μαρτυρούν την παραγωγή ενός συγκεκριμένου είδους μετάλλου. Η ποικιλία των μεταλλουργικών δραστηριοτήτων στον Κάβο προϋποθέτει τη δυνατότητα πρόσβασης των κατοίκων σε διαφορετικές πηγές μεταλλεύματος. Επιπλέον, η παρουσία άλλων εισηγμένων ευρημάτων 49 ενισχύει την πιθανότητα κάποια μεταλλεύματα να εισάγονταν ως ακατέργαστη πρώτη ύλη και να επεξεργάζονταν στον Κάβο. Συνεπώς, η διαφοροποίηση με τις δυτικές Κυκλάδες μπορεί να είναι απόρροια υιοθέτησης ενός διαφορετικού μοντέλου μεταλλουργικής παραγωγής μικρότερης ποσότητας, αλλά μεγαλύτερης ποικιλίας. Η πλήρης ανασκαφή της θέσης και η εύρεση και ανάλυση τεχνέργων ασφαλώς χρονολογημένων θα μπορούσε να οδηγήσει σε ασφαλέστερα συμπεράσματα και να διαφωτίσει τα αίτια διαφοροποίησης του οικισμού ως προς τις μεταλλουργικές του πρακτικές. Κράματα αρσενικούχου χαλκού Η επίδραση του αρσενικού στη χύτευση χαλκού Το αρσενικό δρα ως αποξειδωτικός παράγοντας στον χαλκό. 50 Κατά το λιώσιμο και την εκκαμίνευση του χαλκού διαμορφώνεται ένα οξειδωτικό περιβάλλον στο οποίο το οξυγόνο μετατρέπεται σε οξείδιο του χαλκού (Cu₂O). Το οξείδιο του χαλκού σχηματίζει με το χαλκό ευτηκτικό κράμα 51 αποτελούμενο από πλακοειδείς κρυστάλλους. Το ευτηκτικό αυτό κράμα καθιστά το χαλκό λιγότερο εύπλαστο και επιδρά αρνητικά στη δυνατότητα επεξεργασίας του μετάλλου μετά την ψύξη του. 52 Επιπλέον, η επαφή του στερεοποιημένου μετάλλου με αέρια που εμπεριέχουν υδρογόνο κατά τη διάρκεια αναθέρμανσης στον μεταλλουργικό κλίβανο (πχ. πριν τη σφυρηλάτηση) προκαλεί χημική αντίδραση η οποία 47 Stos-Gale 2000, 61 48 Georgakopoulou 2007, 129 49 Georgakopoulou 2004, 10 50 Charles 1967, 21 51 Κράμα δημιουργούμενο από συγκεκριμένη αναλογία (ευτηκτική αναλογία) των συστατικών του υπό συγκεκριμένη θερμοκρασία. Εμφανίζει χαμηλότερο σημείο τήξης από κάθε άλλη αναλογία και αποτελείται από πλακοειδείς κρυστάλλους. https://maredu.gunet.gr/modules/document/file.php/asp119/aen-metal-shm-thermika- DIAGRAMMATA-ISORROPIAS.pdf 23/4/2017 52 Charles 1967, 21 12

εκδηλώνεται με τη μορφή φυσαλιδίων αέρα (blistering), ραγισμάτων και ευθραυστότητας της επιφάνειας του μετάλλου 53. Αυτή η αλλοίωση της επιφάνειας του μετάλλου δεν ήταν επιθυμητή και προκειμένου να αποφευχθεί προσετίθετο αρσενικό οδηγώντας στη δημιουργία κράματος αρσενικούχου χαλκού. Το προστιθέμενο αρσενικό μετατρεπόταν σε οξείδιο του αρσενικού το οποίο μείωνε τη συγκέντρωση οξειδίου του χαλκού και διαμόρφωνε διακριτά μόρια και όχι πλακοειδείς κρυστάλλους 54. Αν και η μείωση της συγκέντρωσης οξυγόνου του χαλκού καθιστά το μέταλλο πορώδες, αυτή η ατέλεια εξαλείφεται κατά τη σφυρηλάτηση. 55 Συνεπώς, το κράμα αρσενικούχου χαλκού ήταν ιδανικό για την κατασκευή αντικειμένων που επρόκειτο να σφυρηλατηθούν, αλλά έδινε ένα λιγότερο ικανοποιητικό αποτέλεσμα σε αντικείμενα που κατασκευάζονταν με χύτευση του μετάλλου σε μήτρες. Το τέλος των αρσενικούχων κραμάτων Τα κράματα αρσενικούχου χαλκού ήταν προϊόν ηθελημένης προσθήκης αρσενικού στο χαλκό 56. Η επιλογή αυτού του είδους κράματος, κυρίως στο πρώτο μισό της 3 ης χιλιετίας, βασίστηκε στις βελτιωτικής ιδιότητες του αρσενικού ως προσθήκης στον χαλκό. Ωστόσο, η μεγάλη τοξικότητα του αρσενικού και ειδικά των οξειδίων αυτού 57 οδήγησε στην αντικατάστασή του από κασσίτερο. Σαφέστερα, κατά το διάστημα αποκλειστικής χρήσης αρσενικούχου κράματος οι επιπτώσεις στην τοπική χλωρίδα και πανίδα, αλλά και στους εργαζόμενους, θα είχαν γίνει αισθητές και πιθανόν αποτέλεσαν τη γενεσιουργό αιτία μεταστροφής προς τον κασσίτερο, αν και η αποτελεσματικότητά του σε σχέση με το αρσενικό 58 είναι μικρότερη. Θα ήθελα να ολοκληρώσω την εργασία παραθέτοντας τη σύγκριση της χημικής σύστασης τεχνέργων της ΠΕΧ και της ΥΕΧ 59. Στον πίνακα 4 60 τέσσερα ευρήματα από το σπήλαιο του Ζα στη Νάξο, οκτώ από το Εμποριό Χίου, επτά από την Πολιόχνη και πέντε από την Τροία 61, χρονολογούμενα στην ΠΕΧ, συγκρίνονται με δεκατρία αντικείμενα της ΥΕΧ από τη Θήρα. Τα αντικείμενα της ΥΕΧ χαρακτηρίζονται από υψηλές συγκεντρώσεις κασσιτέρου και μικρή περιεκτικότητα σε αρσενικό, ενώ τα δείγματα της ΠΕΧ εμφανίζουν αντιστρόφως ανάλογες συγκεντρώσεις. Η ολοκληρωτική μεταστροφή προς κράματα κασσιτερούχου χαλκού στην ΥΕΧ είναι γεγονός. Συνεπώς, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η σταδιακή μεταβολή προς κασσιτερούχα κράματα της ΠΕΧ (κυρίως ΠΕΧΙΙ-ΙΙΙ)οδήγησε στην 53 Charles 1967, 21 54 Charles 1967, 21 55 Charles 1967, 21 56 Charles 1967 57 Charles 1967,26 58 Charles 1967,26 59 Η σύγκριση δεν περιλαμβάνει ευρήματα της ΜΕΧ, διότι σε ελάχιστες αιγαιακές θέσεις αυτής της περιόδου έχουν βρεθεί μετάλλινα τέχνεργα. Mangou & Ioannou 1997, 63 60 Mangou & Ioannou 1997, 65, πίν. 3 61 Δεν αναφέρεται η υποπερίοδος της ΠΕΧ στην οποία τα συγκεκριμένα ευρήματα αποδίδονται, κρίνοντας από τις συγκεντρώσεις αρσενικού και κασσιτέρου θεωρώ πως πρόκειται για αντικείμενα χρονολογούμενα πριν την μεταβολή προς κασσιτερούχα κράματα περί την ΠΕΧΙΙ. 13

αποκλειστική παραγωγή και χρήση μπρούτζινων αντικειμένων και την οριστική εγκατάλειψη των αρσενικούχων κραμάτων χαλκού κατά την ΥΕΧ 62. Εικόνες διαγράμματα πίνακες Εικόνα 1. Σύνολο εργαλείων από το δωμάτιο 11 62 Η συγκεκριμένη σύγκριση είναι ενδεικτική της μεταβολής και δεν μπορεί να οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα, καθώς τα συγκρινόμενα αντικείμενα προέρχονται από διαφορετικές περιοχές. 14

Πίνακας 1. Ανάλυση χημικής σύστασης και σύνθεσης ισοτόπων μολύβδου των επιλεγμένων δειγμάτων από το Καστρί και τη Χαλανδριανή 15

Πίνακας 2. Ανάλυση χημικής σύστασης και σύνθεσης ισοτόπων μολύβδου των επιλεγμένων δειγμάτων από την Τροία 16

17 Διάγραμμα 1. Αναπαράσταση της σύνθεσης ισοτόπων μολύβδου δειγμάτων από την Τροία, το Καστρί και τη Χαλανδριανή

Εικόνα 2. Χάρτης με ορισμένες πιθανές περιοχές προέλευσης του μεταλλεύματος στην Ανατολία 18

19 Διάγραμμα 2. Διάγραμμα σύνθεσης ισοτόπων μολύβδου και όρια σύνθεσης ισοτόπων κυπριακών μεταλλευμάτων

20 Διάγραμμα 3 Περιεκτικότητα σε χρυσό και άργυρο τεχνέργων από την Κύπρο σε σύγκριση με αυτά του Καστριού. Ταο διάγραμμα αυτό αποδεικνύει ότι κανένα από τα μετάλλινα αντιοκείμενα του Καστριού δεν ήταν κατασκευασμένο από κυπριακό χαλκό.

Διάγραμμα 4. Το διάγραμμα 4 αποτελείται από τρία μικρότερα διαγράμματα κασσιτέρου/ αρσενικού αντικειμένων από την Αμοργό, τη Νάξο, την Πάρο, το Καστρί, τη Χαλανδριανή και την Τροία. Τονίζεται η διαφοροποίηση ως προς την συγκέντρωση αρσενικού και κασσιτέρου των αντικειμένων του Καστριού από αυτά των άλλων κυκλαδικών νησιών και της νεκρόπολης της Χαλανδριανής. 21

Διάγραμμα 5. Αναλογίες ισοτόπων μολύβδου μετάλλινων αντικειμένων με βάση το χαλκό από τη Γαλάζια έως την Κίτρινη Πολιόχνη Εικόνα 3. Θέσεις αναλυμένων μεταλλευμάτων και σκωρίων χαλκού από το Αιγαίο και την Ανατολία (κύκλοι: μεταλλεύματα, τρίγωνα: σκωρίες) 22

Διάγραμμα 6. Αναλογίες ισοτόπων μεταλλευμάτων και σκωρίων από την περιοχή της Ανατολίας Διάγραμμα 7. Πιθανές περιοχές προέλευσης μεταλλεύματος στις διαφορετικές 23 χρονικές περιόδους

Εικόνα 4. Σχέδιο της θέσης Δασκαλειό- Κάβος Πίνακας 3. Ομαδοποίηση των δειγμάτων σκωρίας με βάση τα χαρακτηριστικά τους 24

Εικόνα 5. Όστρακα μεταλλουργικής κεραμικής από τον Κάβο 25

Πίνακας 4. Τέχνεργα της ΠΕΧ και της ΥΕΧ 26

Βιβλιογραφία Bossert, E. M.,1967 «Kastri auf Syros», Αρχαιολογικόν Δελτίον 22, 53-76. Charles, J. A., 1967 «Early Arsenical Bronzes- a Metallurgical view», American Journal of Archaeology 71, 21-26 Georgakopoulou, M., 2004 «Examination of copper slags from the Early Bronze site of Daskaleio-Kavos on the island of Keros», Institute for archaeo-metallurgical studies 24, 3-12 Georgakopoulou, M.,2007 «Metallurgical activities within Early Cycladic settlements: the case of Daskaleio Kavos» στο Day, P.M. and Doonan R.C.P. (επιμ.) Metallurgy in the Early Bronze Age Aegean, Oxbow books, 123-134 Mangou, H. & Ioannou, P. V. 1997. «On the chemical composition of prehistoric Greek copper-based artefacts from the Aegean region» in Annual of the British School at Athens 92,59-72 Pernicka, E., Begemann, F., Schmitt-Strecker, S., Grimanis, A.P.1990 «On the composition and provenance of metal artefacts from Poliochni on Lemnos», Oxford Journal of Archaeology 9, 263-298 Stos-Gale, Z.A., Gale, N.H. & Gilmore, G.R. 1984 «Early Trojan metal sources and Anatolians in the Cyclades», Oxford Journal of Archaeology 3, 23-43 Stos-Gale, S. 2000 «Trade in metals in the Bronze Age Mediterranean: an overview of Lead Isotope data for provenance studies» στο C.F.E. Pare (επιμ) Metals make the world go round, Oxbow Books, 56-69 27