ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ & ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ. Κέρος:

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ & ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Κέρος: Η ανασκαφή και η ερμηνεία των ευρημάτων της Ονοματεπώνυμο: Νικηβέλου Αιμιλία Α.Μ.: 7923 Εξάμηνο: Πτυχίο Μάθημα: Το νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3η χιλιετία π.χ Διδάσκων: Βλαχόπουλος Ανδρέας Ακαδημαϊκό Έτος: ΙΩΑΝΝΙΝΑ

2 Πίνακας περιεχομένων ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η Κέρος Η γνωριμία με το νησί Το χρονικό των ανασκαφών.. 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Οι σημαντικότερες θέσεις Το Δασκαλιό Ο «ειδικός αποθέτης» στα νότια Ο «ειδικός αποθέτης» στα βόρεια 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Τα ευρήματα Η κεραμική Τα ειδώλια «Ο θησαυρός της Κέρου» ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Ερμηνευτικές Προσεγγίσεις. 13 ΕΠΙΛΟΓΟΣ. 15 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ 16 1

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά το έτος 1884 η Κέρος απέκτησε για πρώτη φορά αρχαιολογικό ενδιαφέρον όταν ο γερμανός αρχαιολόγος U. Koehler ανέφερε την εύρεση ενός τάφου στο εσωτερικό του οποίου βρέθηκαν δυο ολόκληρα ανδρικά ειδώλια γνωστά ως ο «αρπιστής» και ο «αυλητής», καθώς και δυο σπασμένα γυναικεία ειδώλια με «διπλωμένους βραχίονες». Από τότε και έπειτα η Κέρος έγινε το επίκεντρο εκτεταμένων λαθρανασκαφών αλλά και μιας σειράς μακροχρόνιων ανασκαφικών ερευνών κυρίως από το Πανεπιστήμιο του Cambridge. Ένας από τους λόγους και ίσως ο κυριότερος που ένα μικρό και άγονο νησί των Μικρών Κυκλάδων κατάφερε να συγκεντρώσει τόση προσοχή είναι το πλήθος των ευρημάτων αλλά και η αινιγματική και προβληματική ερμηνεία τους. Στην παρούσα εργασία εξετάζεται η μορφολογία της Κέρου σήμερα, ακολουθεί μια πορεία στις ανασκαφικές εργασίες από το 1884 μέχρι και τώρα ενώ γίνεται και μια συνοπτική αναφορά στις σημαντικότερες θέσεις του νησιού καθώς και στα σημαντικότερα ενδεικτικότερα ευρήματα. Κλείνοντας παραθέτονται οι κυριότερες ερμηνείες για την σημασία και τον ρόλο της Κέρου κατά την 3 η χιλιετία. 2

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η γνωριμία με το νησί Γενικά: Το νησί της Κέρου βρίσκεται στις νοτιοανατολικές Κυκλάδες και μαζί με το Άνω και Κάτω Κουφονήσι, τη Σχοινούσα, την Ηρακλειά και το Άνω και Κάτω Αντικέρι αποτελούν το σύμπλεγμα νησίδων γνωστό ως Μικρές Κυκλάδες ανάμεσα στη Νάξο, την Ίο και την Αμοργό (εικ. 1). Πρόκειται για νησί ορεινό, απόκρημνο και άγριο στο μεγαλύτερο μέρος του με κυριότερο πέτρωμά του το λεπτόκοκκο μάρμαρο. Κατά την αρχαιότητα το νησί ονομαζόταν Κέρια ή Κερεία με την παλαιότερη αναφορά του ονόματος Κερία να ανάγεται στον 5 ο αιώνα π.χ 1 ενώ κατά τον μεσαίωνα τόσο η Κέρος όσο και τα Κουφονήσια χρησιμοποιούνταν ως κρησφύγετο και βάση εξόρμησης των πειρατών (Κωφός λιμήν = ασφαλές λιμάνι). Σήμερα η Κέρος παραμένει ακατοίκητη (από το 1968) ενώ οι επισκέπτες μπορούν να μεταφερθούν στο Εικόνα 1. Χάρτης των Κυκλάδων. Μέσα σε κύκλο υποδεικνύονται οι Μικρές Κυκλάδες νησάκι με καΐκια χωρίς όμως τη δυνατότητα διανυκτέρευσης. Εικόνα 2: Χάρτης με τη μορφολογία της Κέρου την 3 η χιλιετία π.χ. Με πράσινο χρώμα αποδίδεται η μορφολογία του νησιού όπως είναι σήμερα ενώ με καφέ τα όρια και η μορφολογία του νησιού κατά την Π.Ε.Χ. Η Π.Ε.Χ. στη Κέρο: Κατά τη διάρκεια της 3 ης χιλιετίας η μορφολογία του νησιού παρουσιάζει σημαντικές αλλαγές σε σχέση με σήμερα (εικ. 2). Η νησίδα του Δασκαλιού κατά την Π.Ε.Χ είναι διαμορφωμένη σαν μια μικρή χερσόνησος ενωμένη με τον κυρίως όγκο του νησιού. Η χερσόνησος αυτή με τους δυο κόλπους που σχηματίζονται στα βόρεια και τα νότια καθώς και η προστασία των κόλπων από τους βόρειους και νότιους ανέμους μπορούν να προσφέρουν εύκολη πρόσβαση πλοήγησης στο χώρο όπου βρέθηκαν τα ειδώλια και τα όστρακα (βλ. παρακάτω κεφ. 2). Η μεγάλη αλλαγή στην εικόνα της Κέρου από την πρώιμη Χαλκοκρατία μέχρι σήμερα πιθανότερα οφείλεται στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας έπειτα από κάποια μεγάλη σεισμική δραστηριότητα 2. 1 Σε επιγραφή με τα ονόματα των φορολογουμένων συμμάχων της Αθηναϊκής δημοκρατίας. 2 Υ. Bassiakos Ch. Doumas, «The island of Keros and its enigmatic role in the Aegean E.B.A: A geoarchaeological approach, Αργυρίτης Γη, Χαριστήριον στον Κωνσταντίνο Η. Κονοφάγο, Αθήνα 1998, σ [Στο εξής: Bassiakos] 3

5 1.2 Το χρονικό των ανασκαφών Μετά τα πρώτα ευρήματα που ήρθαν στο φώς από τον U. Koehler το 1884 η Κέρος αποτέλεσε σημείο ενδιαφέροντος για αρχαιολόγους και λαθρανασκαφείς που βρήκαν στο μικρό αυτό νησί εύφορο έδαφος για να αναπτύξουν τις νόμιμες και μη ανασκαφές τους. Η μεγαλύτερη λαθρανασκαφική δραστηριότητα που γνώρισε το νησί συνέβη κυρίως κατά την περίοδο της δεκαετίας του 1950 και των αρχών του 1960 και ήταν επικεντρωμένη στη θέση Κάβος στο δυτικό άκρο του νησιού. Προκειμένου να αντιμετωπισθεί αυτή η κατάσταση αποφασίζεται τον Σεπτέμβριο του 1963 από τον αρχαιολόγο Χρ. Ντούμα η διεξαγωγή συστηματικής έρευνας στις θέσεις Κάβος και Δασκαλιό από την οποία ήρθαν στο φώς πλήθος θραυσμάτων, ανάμεσα στα οποία ήταν και η αποκάλυψη ενός ορθογώνιου κτιρίου 3 αλλά και λείψανα προϊστορικού οικισμού 4. Τρία χρόνια αργότερα τον Νοέμβριο του 1966 σε επιφανειακή της έρευνα η Φωτεινή Ζαφειροπούλου εντοπίζει πλήθος θραυσμάτων μαρμάρινων και πήλινων πρωτοκυκλαδικών αγγείων και αποφασίζεται τον ίδιο χρόνο η επανάληψη της ανασκαφής στο λεηλατημένο χώρο του Κάβου με σκοπό την εκκαθάρισή του. Την ανασκαφή ανέλαβε η ίδια η Φ. Ζαφειροπούλου μαζί με τον Κωνσταντίνο Τσάκο και απέδωσε πλήθος σημαντικών ευρημάτων 5. Η πληθώρα των ευρημάτων, που ήταν στην πλειοψηφία τους όστρακα κεραμικής και θραύσματα μαρμάρινων αγγείων και ειδωλίων, σε σχέση με το μικρό μέγεθος του νησιού και τη γεωμορφολογία του, προσέλκυσε το ενδιαφέρον των ερευνητών και η προσπάθεια ερμηνείας του φαινομένου έγινε αντικείμενο πολλών συζητήσεων κατά τις δεκαετίες του 1970 και Παρ όλες τις συζητήσεις και τις πιθανές ερμηνείες για τον ρόλο του νησιού, οι αρχαιολόγοι έστεκαν αμήχανοι μπροστά στην διατύπωση οποιασδήποτε ασφαλούς ερμηνείας. Έτσι λοιπόν τον Σεπτέμβριο του 1987 αποφασίζεται η επανάληψη των αρχαιολογικών ερευνών στον Κάβο προκειμένου να δοθεί μια σαφέστερη απάντηση για τον ρόλο της Κέρου κατά την 3 η χιλιετία. Η ανασκαφή γίνεται με την συνεργασία των Πανεπιστημίων του Εικόνα 3. Ο καθηγητής C. Renfrew στον οικισμό του Δασκαλιού κατά τη διάρκεια της ανασκαφής Cambridge, των Ιωαννίνων και των Αθηνών καθώς και με τη συνεργασία της ΚΑ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κυκλάδων υπό τους Colin Renfrew, Λίλα Μαραγκού και Χρ. Ντούμα. Σκοπός της ανασκαφής ήταν η περισυλλογή των ευρημάτων επιφάνειας από την ευρύτερη περιοχή του Κάβου καθώς και η διάνοιξη μικρών τομών μέχρι τον φυσικό βράχο. 3 Χ. Ντούμας, «Κυκλάδες: Κέρος, Νάξος», ΑΔ 19 (1964) Β3 Χρονικά, 410. [Στο εξής: Ντούμας] 4 Π. Σωτηρακοπούλου, Ο «Θησαυρός της Κέρου» Μύθος ή Πραγματικότητα; Αναζητώντας τα χαμένα κομμάτια ενός αινιγματικού συνόλου, Αθήνα 2005, σ [Στο εξής: Σωτηρακοπούλου]. 5 Ο.π. σ Ο.π. σ

6 Και σ αυτήν την έρευνα τα ευρήματα ήταν επίσης πλούσια και ποικίλα όπως θραύσματα οψιανού, όστρακα κεραμικής και άλλα 7. Η Κέρος συνεχίζει να απασχολεί και σήμερα τους αρχαιολόγους με το Πανεπιστήμιο του Cambridge να συνεχίζει τις ανασκαφές του κατά τη διετία υπό τον καθηγητή C. Renfrew και τους συνεργάτες του, ενώ το 2013 συμπληρώθηκαν 50 χρόνια συστηματικών ανασκαφών στην Κέρο. 7 Σωτηρακοπούλου, σ

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Οι σημαντικότερες θέσεις Αν και σε αρκετές περιοχές της Κέρου έχουν βρεθεί πρωτοκυκλαδικά ευρήματα 8, δύο είναι οι περιοχές με τα περισσότερα και σημαντικότερα: ο Κάβος στα δυτικά του νησιού και η απέναντι του Κάβου νησίδα το Δασκαλιό (εικ. 4). Εικόνα 4. Χάρτης με τις σημαντικότερες θέσεις της Κέρου. 2.1 Το Δασκαλιό Κατά την διάρκεια των ανασκαφών του Χρ. Ντούμα τον Σεπτέμβριο του 1963 στη νησίδα του Δασκαλιού αποκαλύφθηκαν στη Β.Α πλευρά της νησίδας λείψανα προϊστορικού οικισμού περιβαλλόμενου από οχυρωματικό τείχος με προμαχώνες. Οι κατασκευές δημιουργήθηκαν σε προσεκτικά προετοιμασμένο έδαφος κυκλώνοντας την κορυφή στην οποία στήθηκε μια μεγάλη αίθουσα (εικ. 5). Τα πρώτα κτίσματα του οικισμού χρονολογούνται στην Α φάση του πολιτισμού Κέρου-Σύρου ( ) ενώ κατά την Β φάση ( ) έχουμε ανακατασκευή των κτισμάτων μέχρι και την οριστική εγκατάλειψή τους την Γ φάση (2200/ ). Εικόνα 5. Άποψη του οικισμού στην κορυφή του Δασκαλιού. 8 Σωτηρακοπούλου, σ

8 Εικόνα 6. Λίθινοι δίσκοι από το Δασκαλιό. Από την γεωλογική εξέταση των κτισμάτων προέκυψε ότι κατά την ανοικοδόμηση του οικισμού και για την τοιχοποιία του προτιμήθηκε εισαγόμενο μάρμαρο, πιθανότερα από τη Νάξο, και όχι ο λεπιοειδής τοπικός ασβεστόλιθος 9. Στα ευρήματα ανάμεσα στα άφθονα όστρακα μεγάλων αγγείων καθημερινής χρήσης, στα λίθινα εργαλεία και στα θραύσματα οψιανού συγκαταλέγονται και περίπου 500 ωοειδή βότσαλα που βρέθηκαν στο εσωτερικό κρύπτης στην κορυφή του οικισμού καθώς και λίθινοι δίσκοι διάσπαρτοι σε όλη την έκταση του οικισμού (εικ. 6) Ο «ειδικός αποθέτης» στα νότια 11 Ο «ειδικός αποθέτης» στα νότια (special deposit south) όπως ονομάστηκε συμβατικά (εικ. 4, 7), ανασκάφθηκε το 1987 από τον καθηγητή C. Renfrew και ξανά ερευνήθηκε στην επαναληπτική ανασκαφή του Ονομάστηκε έτσι λόγω του μεγάλου αριθμού των αποθέσεων ειδωλίων που βρέθηκαν εκεί κατά την διάρκεια των εργασιών ενώ πάνω από την μισή έκτασή του ανασκάφθηκε μέχρι τον φυσικό βράχο, χωρίς όμως να παρατηρηθούν ίχνη λαθρανασκαφής ή διατάραξης. Τα ευρήματα από τον «ειδικό αποθέτη» στα νότια περιλαμβάνουν σπασμένη κεραμική, θραύσματα από μαρμάρινες φιάλες καθώς και θραύσματα ειδωλίων τα οποία απορρίφθηκαν συστηματικά μετά από εσκεμμένη θραύση. Η απουσία ωστόσο ενώσεων μεταξύ των θραυσμάτων όπως υπολειμμάτων της θραύσης υποδηλώνει ότι αυτή πρέπει να έγινε σε άλλη θέση ενώ ο αποθέτης στα νότια πρέπει να θεωρηθεί ως μέρος της τελετουργίας της εναπόθεσης Βρετανική Σχολή των Αθηνών: ( ). 10 Για τις πιθανές χρήσεις των δίσκων αλλά και την προέλευσή τους βλ. C. Renfrew, O. Philaniotou, N. Brodie, G. Gavalas & M. J. Boyd, The settlement at Dhaskalio. The sanctuary on Keros and the origins of Aegean ritual practice: the excavations of Vol. I, Chapt. 30 σ , [Στο εξής: Dhaskalio ]. 11 Για τις λεπτομέρειες της ανασκαφής και τα ευρήματα της θέσης βλ. C. Renfrew, O. Philanioutou, N. Brodie, G. Gavalas, E. Margariti, Ch. French & P. Sotirakopoulou, Keros: Dhaskalio and Kavos, Early Cycladic Stronghold and Ritual Centre. Preliminary Report of the 2006 and 2007 Excavation Seasons, Annual of the British School at Athens, Vol. 102 (2007), σ [Στο εξής: Renfrew]. 12 Βρετανική Σχολή των Αθηνών: ( ). 7

9 Τόσο η έναρξη των αποθέσεων στο Δασκαλιό όσο και στον ειδικό αποθέτη τοποθετούνται στην Α φάση του πολιτισμού Κέρου- Σύρου. Εικόνα 7. Ο αδιατάρακτος «ειδικός αποθέτης» στη νοτιοδυτική πλευρά του νησιού 2.3 Ο «ειδικός αποθέτης» στα βόρεια 13 Ο ειδικός αποθέτης στα βόρεια (special deposit north), βρίσκεται στην ονομαζόμενη περιοχή Κάβος Δασκαλιό λίγο πιο βόρεια από τον αδιατάρακτο ειδικό αποθέτη (εικ. 4). Ήταν από τα πρώτα σημεία που αποκαλύφθηκαν το 1963 από τον Χρ. Ντούμα ενώ το ίδιο σημείο ξανά ανασκάφθηκε κατά την διάρκεια των επαναληπτικών ανασκαφών του 1987 (βλ. παραπάνω σ. 4). Πρόκειται για την περιοχή με την πιο εκτεταμένη λαθρανασκαφική δραστηριότητα μιας και κανένα της στρώμα δεν βρέθηκε αδιατάρακτο. Οι ελάχιστες in situ αποθέσεις βρέθηκαν στο εσωτερικό μικρών κοιλοτήτων που σχηματίζονταν από τον φυσικό βράχο και περιελάμβαναν κυρίως σπασμένα ειδώλια, τα σπασίματα των οποίων τοποθετούνται την ίδια εποχή με την απόθεσή τους. Από την ίδια θέση εικάζεται ότι έχει προέλθει και ένα σύνολο σπασμένων αγγείων και ειδωλίων γνωστό ως ο «θησαυρός της Κέρου» (βλ. παρακάτω) Αναλυτική ερμηνεία βλ. C. Broodbank, Οι Πρώιμες Κυκλάδες. Μια ανάλυση στο πλαίσιο της νησιωτικής αρχαιολογίας, Αθήνα 2009, σελ [Στο εξής: Broodbank]. 14 Πολιτιστική πύλη του αρχιπελάγους του Αιγαίου: 8

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Τα ευρήματα Ένας από τους λόγους που η Κέρος απέκτησε τόση σημασία για την αρχαιολογία του προϊστορικού Αιγαίου ήταν κυρίως το πλήθος των ευρημάτων και τα αινίγματα που αυτά δημιούργησαν. 3.1 Η κεραμική Κατά την διάρκεια των ανασκαφών του 1987 συλλέχθηκαν από την θέση Κάβος-Δασκαλιό περί τα όστρακα πήλινων αγγείων τα οποία μελετήθηκαν από τoν Cyprian Broodbank και οδήγησαν σε μερικά διαφωτιστικά συμπεράσματα ενώ κατάφεραν να δώσουν μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα για το αν η Κέρος είχε παραγωγή ντόπιας κεραμικής. Σύμφωνα λοιπόν με τον Broodbank 1. η κεραμική του Κάβου χρονολογείται κυρίως στην ΠΚ ΙΙ Εικόνα 8. Τμήμα ραμφοειδόστομης περίοδο 2. Το 45 48% της κεραμικής του Κάβου προέρχεται φιάλης με γραπτή διακόσμηση. ΠΚ ΙΙ από άλλα νησιά του Αιγαίου και πιο συγκεκριμένα ότι το 80% αυτής της κεραμικής προέρχεται από νησιά που βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με την Κέρο όπως η Νάξος, η Ίος και η Αμοργός 3. Ο «ειδικός αποθέτης» στα βόρεια περιείχε κάποιους τύπους κεραμικής και ειδωλίων σε μεγαλύτερη συγκέντρωση από οποιοδήποτε άλλο σημείο του Κάβου και ότι στην πλειονότητα τους οι τύποι κεραμικής του «ειδικού αποθέτη» συναντώνται σε τάφους ή σε περιοχές νεκροταφείων στα άλλα νησιά των Κυκλάδων 15. Εικόνα 9. Γραπτά όστρακα 3 εκ των οποίων φέρουν έμψυχες μορφές (δ, λ, μ). ΠΚ ΙΙ. 15 Σωτηρακοπούλου, σ

11 Τόσο οι τύποι των αγγείων όσο και η διακόσμηση τους είναι χαρακτηριστικά της ΠΚ ΙΙ περιόδου με κυριότερα σχήματα τις κύμβες (sauceboats), τις πυξίδες, τα δέπατα κ.α 16. Κυρίαρχα διακοσμητικά μοτίβα είναι το δικτυωτό κόσμημα (εικ. 8) και οι σπείρες, ενώ δεν λείπουν και οι διάφορες απεικονίσεις ζώων (εικ. 9) 17. Ξεχωριστή κατηγορία αποτελούν τα αγγεία από διάφορα πετρώματα όπως ο στεατίτης και ο χλωρίτης σχιστόλιθος τα οποία βρέθηκαν επίσης σε θραύσματα. Κυριότερα σχήματα είναι η κυλινδρική πυξίδα (εικ. 10), τα τηγανόσχημα σκεύη κ.α Τα ειδώλια Τα ειδώλια αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των ευρημάτων της Κέρου και το πιο αινιγματικό. Πρόκειται κυρίως για μαρμάρινα ειδώλια στους γνωστούς ΠΚ τύπους. Εικόνα 10. Τμήματα πηξίδας από στεατίτη με ανάγλυφο σπειροειδές κόσμημα. ΠΚ ΙΙ Εικόνα 11. Κυκλαδικά ειδώλια τα οποία βρέθηκαν σε τάφο στη Κέρο και απεικονίζονται: στα δεξιά ένας αρπιστής και στα αριστερά ένας αυλητής. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. ΠΚ ΙΙ Από τα πρώτα ειδώλια που ήρθαν στο φως ήταν αυτά του «αυλητή» και του «αρπιστή» (εικ. 11) τα οποία βρέθηκαν στο εσωτερικό τάφου (βλ σελ. 2). Μέχρι και σήμερα αποτελούν ένα unicum για τα πρωτοκυκλαδικά ειδώλια καθώς είναι δυο από τις εξαιρετικά σπάνιες ανδρικές απεικονίσεις αλλά κυρίως είναι τα μοναδικά με αφηγηματικό χαρακτήρα. Ο «αυλητής» απεικονίζεται ιστάμενος να παίζει διπλό αυλό ενώ ο «αρπιστής» απεικονίζεται καθήμενος σε περίτεχνο θρόνο με ερεισίνωτο να παίζει τριγωνική άρπα τοποθετημένη στους μηρούς του. 16 Ν. Brodie, J. Doole, G. Gavalas, & C. Renfrew, Horizon = Ορίζων: a colloquium on the prehistory of the Cyclades, McDonald Institute for Archaeological Research 2008, σ [Στο εξής: Horizon]. Renfrew, σ (κυρίως για αγγεία που βρέθηκαν στον νότιο «ειδικό αποθέτη»). 17 Φ. Ζαφειροπούλου, «Όστρακα εκ Κέρου», Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, VII (1975) τεύχος 1, [Στο εξής: ΑΑΑ]. 18 Horizon, σ

12 Τα υπόλοιπα ειδώλια που βρέθηκαν στο νησί ανήκουν γενικά στον τύπο των «αναδιπλωμένων χεριών» (folded arms) ενώ υπάρχουν και τμήματα στο σχηματικό τύπο Απειράνθου 19. Τα ειδώλια βρέθηκαν στην πλειοψηφία τους σπασμένα ενώ υπήρχαν μικρές ομάδες θραυσμένων ειδωλίων και άλλων υλικών που βρέθηκαν μαζί (εικ. 13). Γι αυτές τις ομάδες έχει διατυπωθεί η άποψη ότι τα αντικείμενα αυτά τα έφεραν σε δοχεία καλάθια και στη συνέχεια τα άδειαζαν συστηματικά 20. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι σχεδόν κανένα από τα σπασμένα ειδώλια δεν ενώνεται με κάποιο άλλο. 3.3 «Ο θησαυρός της Κέρου» 21 Ο όρος «θησαυρός της Κέρου» ( Keros hoard ) εισάγεται για πρώτη φορά στη βιβλιογραφία της κυκλαδικής αρχαιολογίας το 1983 από την Pat Getz- Preziosi-Gentle σε άρθρο της με τίτλο The Keros Εικόνα 12. Σχηματικά ειδώλια από την ανασκαφή Hoard: Introduction to an early Cycladic enigma. Με στο Δασκαλιό. τον όρο αυτό η Preziosi προσπάθησε να περιγράψει την πληθώρα των αντικειμένων, κυρίως σπασμένων ειδωλίων (εικ.10), που είχαν κατακλύσει τη διεθνή αγορά κατά την δεκαετία του 1950 και εικαζόταν πως προερχόταν από μια και μόνο θέση της Κέρου 22. Ο θησαυρός περιελάμβανε περί τα 350 θραύσματα ειδωλίων 23, εκτός από 12 ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα ειδώλια, τα οποία βάση τυπολογικής χρονολόγησης τοποθετούνται στην ΠΚ ΙΙ ενώ έξι από αυτά στη ΠΚ ΙΙΙ. Εικόνα 13. Σύνολο σπασμένων ειδωλίων από τον «ειδικό αποθέτη» 19 Σύμφωνα με τον Renfrew τα κυκλαδικά ειδώλια χωρίζονται σε πέντε μεγάλες ομάδες: 1.στο σχηματικό (εικ.12) 2. Στο τύπο Πλαστηρά 3.στο τύπο Λούρου 4. στο τύπο με διπλωμένους βραχίονες και 5. στον υβριδικό. Αναλυτικότερα βλ. Σωτηρακοπούλου σ Renfrew, σ Βρετανική Σχολή των Αθηνών: (2006) 21 Για την πλήρη ανάλυση του θησαυρού βλ. Σωτηρακοπούλου σ. 37 και έπειτα. 22 Σωτηρακοπούλου, σ Αν και έχει υποστηριχθεί ότι μπορεί να φτάνουν και τα 670. Ο.π σ

13 Εικ. 14. Τα θραυσμένα ειδώλια από τον Θησαυρό της Κέρου. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Το σύνολο των ειδωλίων ανήκουν στον τύπο «με διπλωμένους βραχίονες» αλλά περιλαμβάνουν και έναν αριθμό από ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα ειδώλια στον τύπο της Απειράνθου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός πως το μάρμαρο από το οποίο κατασκευάστηκαν τα ειδώλια προέρχεται από την ευρύτερη περιοχή της Νάξου ενώ ένας πολύ μικρός αριθμός ειδωλίων είναι κατασκευασμένα από το τοπικό λεπτόκοκκο μάρμαρο της Κέρου. Άξιο αναφοράς είναι επίσης ότι δεκαοχτώ από τα ειδώλια φέρουν ίχνη γραπτής διακόσμησης με ερυθρό, κυανό ή απροσδιόριστο χρώμα, καθώς και ίχνη ερυθρού χρώματος στο πρόσωπο και σε διάφορα σημεία του σώματος 24. Ένα από τα αξιοπερίεργα σε σχέση με τον «θησαυρό» είναι η σπανιότητα των κεφαλών των ειδωλίων πράγμα που μπορεί να εξηγηθεί με δύο κυρίως τρόπους: είτε μέσα στο πλαίσιο της διεξαγωγής, συγκεκριμένων τελετουργιών που απαιτούσε την απόρριψη μόνο των σωμάτων των ειδωλίων, είτε ότι απλώς οι κεφαλές και τα ολόκληρα ειδώλια ήταν τα πλέον προσφιλή στους αρχαιοκάπηλους λόγω της μεγάλης τους αξίας στην αγορά αρχαιοτήτων. 24 Πιο αναλυτικά για τα ειδώλια με γραπτή διακόσμηση βλ. E.A. Hendrix, Painted early Cycladic figures. An exploration of context and meaning, Hesperia 72 (2003), σ

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ερμηνευτικές Προσεγγίσεις Όσο περισσότερο προχωρούσαν οι έρευνες στην Κέρο, με νέα ευρήματα να έρχονται συνέχεια στο φως, τόσο γεννιόταν στους αρχαιολόγους η ανάγκη ερμηνείας του ρόλου που διαδραμάτιζε αυτό το νησί κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού. Πολλές ήταν οι θεωρίες που διατυπώθηκαν, σχεδόν όλες όμως είχαν ένα κοινό συμπέρασμα: η Κέρος ήταν ένα σημαντικό τελετουργικό κέντρο του κυκλαδικού πολιτισμού. Κατά την διάρκεια των τελετουργιών που λάμβαναν χώρα στο νησί γινόταν το συστηματικό σπάσιμο και η απόρριψη των αγαλματίων αλλά και άλλων αντικειμένων τα οποία σύμφωνα με τον Renfrew χρησιμοποιούνταν επανειλημμένα σε τελετές στα νησιά-οικίες των τελεστών με τον ίδιο περίπου τρόπο που χρησιμοποιούνται σήμερα οι εικόνες 25. Είναι πολύ πιθανό τα αντικείμενα αυτά να είχαν έναν συγκεκριμένο κύκλο ζωής και με το τέλος του να έπρεπε πρώτα να καθαγιαστούν στο ιερό απ ότι φαίνεται νησί της Κέρου και όχι να πεταχτούν ή να χρησιμοποιηθούν συμβατικά ενώ δεν αποκλείεται η απόρριψη των ειδωλίων να είναι και ένα είδος «τάματος» στο νησί, μένοντας ενδεχομένως για λίγες μέρες στο Δασκαλιό μέχρι την ολοκλήρωση της τελετής. Οι πρώτοι ωστόσο που αποδίδουν θρησκευτικό χαρακτήρα στη μεγάλη συγκέντρωση θραυσμάτων ήταν ο Olaf Hockmann και ο Jurgen Thimme διατυπώνοντας την άποψη πως ο λεηλατημένος ειδικός αποθέτης σχετιζόταν με τελετουργίες προς τιμήν των νεκρών. Πάνω σε αυτή την βάση ο Renfrew εκφράζει την δική του θεωρεία βασιζόμενος στην αναντιστοιχία μεταξύ του μικρού μεγέθους του νησιού και το πλήθος των ευρημάτων 26, και υποστηρίζει πως πρόκειται για ένα μεγάλο και ανοιχτό παν-κυκλαδικό ιερό στο οποίο «λάμβανε χώρα εναπόθεση και σκόπιμος κατακερματισμός αντικειμένων μεγάλης συμβολικής σημασίας στο πλαίσιο συγκεκριμένων τελετουργιών». Την άποψη αυτή φαίνεται ότι συμμερίζεται και ο πρώτος ανασκαφέας του νησιού Χρ. Ντούμας υποθέτοντας πως η σημασία που είχε η Κέρος για τους ανθρώπους της Π.Ε.Χ ήταν η ίδια με αυτή που είχε η Νήσος των Μακάρων για τους ανθρώπους των ιστορικών χρόνων και γι αυτό τον λόγο μετέφεραν τα οστά των νεκρών μαζί με τα κτερίσματά τους από τα διάφορα νησιά στη Κέρο. 25 Πανεπιστήμιο του Cambridge: 26 Broodbank σ

15 Εικόνα 15. «Φυσερά» από την περιοχή του Κάβου Με έναν λιγότερο μυστηριακό και περισσότερο πρακτικό χαρακτήρα έχουν διατυπωθεί και απόψεις που θέλουν την Κέρο ως ένα σημαντικό κέντρο μαρμαρογλυπτικής 27 και μεταλλευτικής 28 δραστηριότητας, κυρίως λόγω των μαρμάρινων θραυσμάτων και των μεταλλουργικών απορριμμάτων που βρέθηκαν στην περιοχή του Κάβου (εικ. 15) 27 Σωτηρακοπούλου, σ.34. Broodbank σ Broodbank σ Βρετανική Σχολή των Αθηνών: (2011) 14

16 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Συνοψίζοντας λοιπόν διαπιστώνουμε πως η Κέρος κατά την ΠΕΧ υπήρξε σημαντικό κέντρο ανθρώπινων δραστηριοτήτων με το πλήθος των αντικειμένων που βρέθηκαν εκεί να το επιβεβαιώνουν. Η σύγχρονη έρευνα ωστόσο δεν έχει καταφέρει να απαντήσει με βεβαιότητα σχετικά με τον ρόλο του νησιού και την σημασία που αυτό είχε για τους Κυκλαδίτες της 3 ης χιλιετίας. Το σίγουρο είναι πως το «μυστήριο» της Κέρου παραμένει άλυτο και ανοιχτό προς οποιαδήποτε πιθανή ερμηνεία. 15

17 Βιβλιογραφικές Αναφορές Υ. Bassiakos Ch. Doumas, The island of Keros and its enigmatic role in the Aegean E.B.A: A geoarchaeological approach, Αργυρίτης Γή, Χαριστήριον στον Κωνσταντίνο Η. Κονοφάγο, Αθήνα 1998, Ν. Brodie, J. Doole, G. Gavalas, & C. Renfrew, Horizon = Ορίζων: a colloquium on the prehistory of the Cyclades, McDonald Institute for Archaeological Research C. Broodbank, Οι Πρώιμες Κυκλάδες. Μια ανάλυση στο πλαίσιο της νησιωτικής αρχαιολογίας, Αθήνα E.A. Hendrix Painted early Cycladic figures. An exploration of context and meaning, στο Hesperia τ. 72 (2003), σ Χ. Ντούμας, Κυκλάδες: Κέρος, Νάξος στο Αρχαιολογικόν Δελτίον 19 (1964) Β3 Χρονικά, C. Renfrew, O. Philaniotou, N. Brodie, G. Gavalas & M. J. Boyd, The settlement at Dhaskalio. The sanctuary on Keros and the origins of Aegean ritual practice: the excavations of Vol. I. C. Renfrew, O. Philanioutou, N. Brodie, G. Gavalas, E. Margariti, Ch. French & P. Sotirakopoulou, Keros: Dhaskalio and Kavos, Early Cycladic Stronghold and Ritual Centre. Preliminary Report of the 2006 and 2007 Excavation Seasons στο Annual of the British School at Athens, Vol. 102 (2007), σ Π. Σωτηρακοπούλου, Ο «Θησαυρός της Κέρου» Μύθος ή Πραγματικότητα; Αναζητώντας τα χαμένα κομμάτια ενός αινιγματικού συνόλου, Αθήνα Φ. Ζαφειροπούλου, Όστρακα εκ Κέρου στο Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, VII (1975) τεύχος 1, Διαδικτυακές Πηγές Πανεπιστήμιο του Cambridge:

18 Επίσημη ιστοσελίδα των Κουφονησίων: Βρετανική Σχολή των Αθηνών: Πολιτιστική πύλη του αρχιπελάγους του Αιγαίου: Ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας «Το Βήμα» (ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 01/05/2010) Κανάλι του YouTube με διάλεξη του καθηγητή C. Renfrew: