ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ Περιβάλλον και υγεία του παιδιού ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΙΑΤΡΟΦΗΣ Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.ygeia-pronoia.gr www.epanad.gov.gr www.espa.gr
ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο 71 003, Κρήτη Τηλ. 2810-394603 email: kliniki.diatrofis@med.uoc.gr «Ρέα Plus. Πρωτογενής Πρόληψη Παραγόντων Κινδύνου για την Αναπαραγωγική Υγεία και την Υγεία του Παιδιού, καθώς και Πρώιµης ιάγνωσης εικτών Καρκινογένεσης και Γενοτοξικών Περιβαλλοντικών και ιατροφικών Παραγόντων σε παιδιά προσχολικής ηλικίας» αριθµός ΟΠΣ 380193 2
Περιβάλλον και υγεία Το περιβάλλον στο οποίο ζούμε και ο τρόπος ζωής αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για την υγεία μας. Σχεδόν ένα τέταρτο του συνόλου των χρόνιων νοσημάτων οφείλεται σε εκθέσεις σε περιβαλλοντικούς ρύπους που μπορούν να προληφθούν, σύμφωνα με εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (http://www.who.int). Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και η βιομηχανική εποχή δημιούργησε χιλιάδες ανθρωπογενείς ουσίες, που κατασκευάστηκαν για χάρη της βελτίωσης της ζωής μας, χωρίς όμως να είναι γνωστές οι επιπτώσεις τους στο περιβάλλον και στην υγεία. Εντομοκτόνα, φυτοφάρμακα, καλλυντικά και πολλά ανεπιθύμητα παράγωγα της βιομηχανικής επεξεργασίας, όπως το χλώριο και οι διοξίνες, είναι περιβαλλοντικοί ρύποι που βρίσκονται στο νερό, στα τρόφιμα και στον αέρα, και μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά την υγεία του ανθρώπου. Παλαιότερα, η έρευνα επικεντρωνόταν στην αξιολόγηση οξέων επεισοδίων έκθεσης σε ρύπους, ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες διερευνάται και η σημασία των χρόνιων, χαμηλής έντασης, περιβαλλοντικών εκθέσεων, που μπορούν να επιδράσουν με πολλαπλό τρόπο στην υγεία και που αφορούν συχνά το σύνολο του πληθυσμού. Περιβαλλοντικοί παράγοντες και συμπεριφορές που επηρεάζουν την υγεία 3
Περιβαλλοντικές εκθέσεις και παιδιά Οι πιθανές αρνητικές επιδράσεις των περιβαλλοντικών εκθέσεων στην υγεία, δεν σχετίζονται μόνο με την βαρύτητα της έκθεσης αλλά και με τη χρονική στιγμή που αυτή συμβαίνει. Τα παιδιά, κυρίως λόγω του γρήγορου ρυθμού ανάπτυξης και του μεγέθους του σώματός τους, είναι πιο ευάλωτα στις εκθέσεις σε περιβαλλοντικούς ρύπους από ότι οι ενήλικες. Συγκεκριμένοι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι και συμπεριφορές υγείας, χωρίς εμφανείς αρνητικές επιδράσεις στους ενήλικες, μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την υγεία του παιδιού. Περιβαλλοντικές εκθέσεις κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης αλλά και στα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού, μπορούν να προκαλέσουν μόνιμες αλλαγές στη δομή, τη φυσιολογία και τον μεταβολισμό του οργανισμού, οι οποίες συσχετίζονται με ασθένειες που εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της ζωής, όπως το άσθμα, οι αλλεργίες, ο καρκίνος, οι ψυχικές παθήσεις, η καθυστέρηση στη συναισθηματική και νοητική ανάπτυξη (νευροανάπτυξη), οι καρδιαγγειακές παθήσεις κ.α. Χαρακτηριστικά και καλά μελετημένα παραδείγματα αποτελούν οι συσχετίσεις μεταξύ των βαρέων μετάλλων (μόλυβδος, υδράργυρος κ.α.) με διαταραχές στην νευροανάπτυξη, της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και του παθητικού καπνίσματος με αναπνευστικά προβλήματα (άσθμα και αλλεργίες) ενώ πρόσφατες μελέτες συνδέουν την έκθεση σε διάφορες χημικές ουσίες, που έχουν ορμονική δράση, με την παχυσαρκία και με διαταραχές του αναπαραγωγικού συστήματος. Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν μέχρι στιγμής δεδομένα για την ατομική έκθεση παιδιών προσχολικής ηλικίας σε περιβαλλοντικούς ρύπους και τις επιπτώσεις που έχουν στην υγεία τους. 4
Περιβαλλοντικές εκθέσεις και αλλαγές στο γενετικό υλικό Η έκθεση σε περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως είναι τα φυτοφάρμακα κι άλλες βλαβερές χημικές ουσίες, μπορεί να προκαλέσει αλλοιώσεις στο γενετικό υλικό των κυττάρων (γενοτοξικότητα). Τα παιδιά, ως αναπτυσσόμενοι οργανισμοί, φαίνεται να είναι πιο επιδεκτικά στην πρόκληση μεταλλάξεων (που μπορεί να αποτελούν το πρώτο βήμα στην διαδικασία της καρκινογένεσης), σε σύγκριση με τους ενήλικες [1, 2]. Ο βαθμός ευαισθησίας σε γενοτοξικούς περιβαλλοντικούς και διατροφικούς παράγοντες είναι δυνατόν να εκτιμηθεί με την τεχνική του προσδιορισμού μικροπυρήνων στα κύτταρα. Αυτοί είναι επιπρόσθετοι πυρήνες, που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της κυτταρικής διαίρεσης. Οι μικροπυρήνες έχουν συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου, σε μεγάλες μελέτες ενηλίκων [3]. Επίσης, έχουν χρησιμοποιηθεί για την διερεύνηση της ευαισθησίας των παιδιών στην έκθεση σε περιβαλλοντικούς και διατροφικούς παράγοντες με γενοτοξική δράση [4]. Στην Ελλάδα ανάλογες προσπάθειες είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Στα πλαίσια της μελέτης Μητέρας-Παιδιού Κρήτης (Μελέτη Ρέα) μετρήθηκε για πρώτη φορά σε νεογνά η συχνότητα μικροπυρήνων στον ομφάλιο λώρο. Τα αποτελέσματα των μετρήσεων αυτών έδειξαν ότι: 1) ο αριθμός των μικροπυρήνων στον ομφάλιο λώρο είναι αυξημένος της μελέτης ΡΕΑ 2) τα νεογνά στην Κρήτη έχουν μεγαλύτερο ποσοστό μικροπυρήνων, σε σχέση με νεογνά τεσσάρων Ευρωπαϊκών χωρών (Νορβηγία, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο και Δανία). Τα προκαταρκτικά αυτά αποτελέσματα αποτελούν μείζον θέμα δημόσιας υγείας, καθώς καταδεικνύουν τη σημασία των γενοτοξικών περιβαλλοντικών και διατροφικών εκθέσεων στην ανάπτυξη πρώιμων αλλοιώσεων του γονιδιώματος, ήδη από τη στιγμή της γέννησης, και εγείρουν το θέμα μιας μελλοντικής δυνητικής αύξησης της επίπτωσης του καρκίνου στην Κρήτη. 5
Οι στόχοι του Προγράμματος : Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του γενικού πληθυσμού και των επαγγελματιών υγείας, σχετικά µε διατροφικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που σχετίζονται με την αναπαραγωγική υγεία και την υγεία του παιδιού. Μέτρηση της συχνότητας των μικροπυρήνων σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στην Κρήτη. Μέτρηση των επιπέδων των περιβαλλοντικών ρύπων σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στην Κρήτη. 6
Ο πληθυσμός του Προγράμματος Η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του γενικού πληθυσμού του Ν. Ηρακλείου, αναφέρονται στους τωρινούς και μελλοντικούς γονείς, εκπαιδευτικούς και επαγγελματίες υγείας, που έρχονται σε επαφή µε εγκύους και παιδιά (π.χ. παιδιάτρους, νοσηλευτικό προσωπικό, διατροφολόγους κ.α.). Η μέτρηση της συχνότητας των μικροπυρήνων και των επιπέδων των περιβαλλοντικών ρύπων θα γίνει σε περίπου 500 παιδιά προσχολικής ηλικίας και στους γονείς τους, που είναι ήδη ενταγμένα στην Μελέτη ΡΕΑ. [Η Μελέτη ΡΕΑ περιλαμβάνει ζεύγη μητέρας-παιδιού, για τα οποία ο τοκετός πραγματοποιήθηκε στο νομό Ηρακλείου, στη διάρκεια ενός χρόνου (2007-8)]. Η επικοινωνία και η πρόσκληση συμμετοχής στο πρόγραμμα αυτό, θα γίνει τηλεφωνικά. Η συμπλήρωση του σχετικού ερωτηματολογίου και η λήψη των βιολογικών δειγμάτων θα πραγματοποιηθούν στα Εξωτερικά Ιατρεία της Κλινικής Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ηρακλείου. Οι γονείς θα ενημερωθούν πλήρως για τους σκοπούς της µελέτης και θα συμπληρώσουν το σχετικό έντυπο συγκατάθεσης. Οι ενέργειες αυτές θα γίνουν µε τήρηση όλων των απαραίτητων κανόνων βιοηθικής και προστασίας των προσωπικών δεδομένων. 7
Οι δράσεις του Προγράμματος 1. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του πληθυσμού με οµιλίες, σε Κέντρα Υγείας του νομού Ηρακλείου και στην πόλη του Ηρακλείου, σε συνεργασία µε τοπικούς φορείς, καθώς επίσης και με τη χρήση έντυπου και ηλεκτρονικού υλικού. Προβλέπεται επίσης η δημιουργία διαδικτυακού τόπου ενημέρωσης γονέων, εκπαιδευτικών και επαγγελματιών υγείας 2. Συλλογή δειγμάτων αίµατος από παιδιά προσχολικής ηλικίας ενταγμένα στο πρόγραμμα ΡΕΑ, για την εκτίµηση δεικτών γενοτοξικότητας και τον προσδιορισµό μικροπυρήνων. 3. Συλλογή δειγμάτων ούρων από την ίδια ομάδα παιδιών, για τη μέτρηση συγκεκριμένων περιβαλλοντικών ρύπων (φυτοφάρμακα, φθαλικοί εστέρες, δισφαινόλη Α). 4. Οι γονείς των παιδιών θα κληθούν να συμπληρ ώσουν ερωτηματολόγια, σχετικά με την έκθεση των παιδιών τους σε περιβαλλοντικούς ρύπους. Εκτίµηση δεικτών γενοτοξικότητας Ο προσδιορισμός των μικροπυρήνων θα πραγματοποιηθεί σε λεμφοκύτταρα περιφερικού αίματος των παιδιών, σύμφωνα με το πρότυποποιημένο πυρήνας μικροπυρήνας πρωτόκολλο. Με την κατάλληλη επεξεργασία του αίματος θα απομονωθούν τα λεμφοκύτταρα και θα τοποθετηθούν σε ειδικές αντικειμενοφόρες πλάκες. Στη συνέχεια θα χρωματιστούν με ειδικό διάλυμα για να εντοπιστούν οι μικροπυρήνες. Η εξέταση των πλακιδίων θα πραγματοποιηθεί από 2 διαφορετικούς εκπαιδευμένους επιστήμονες, σύμφωνα με τα κριτήρια βαθμολόγησης του HUMN (Human MicroNucleus Project) [5]. Τέλος, ο συνολικός αριθμός των μικροπυρήνων που περιέχονται στα μόνο - και διπύρηνα λεμφοκύτταρα θα καταγραφεί σε ειδικό αρχείο δεδομένων. Η όλη διαδικασία θα πραγματοποιηθεί στο Εργαστήριο Κλινικής Διατροφής και Επιδημιολογίας Νοσημάτων, του τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. 8
Εκτίµηση περιβαλλοντικών ρύπων Στα δείγματα ούρων των παιδιών θα μετρηθούν οι εξής περιβαλλοντικοί ρύποι: Φθαλικοί εστέρες και οι μεταβολίτες τους. Τα φθαλικά είναι χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται κυρίως σαν πλαστικοποιητές σε εύκαμπτα προϊόντα χλωριούχου πολυβυνίλιου (PVC). Βρίσκονται σε πληθώρα προϊόντων, στα οποία περιλαμβάνονται παιχνίδια, απορρυπαντικά, συσκευασίες τροφίμων και ποτών, προϊόντα προσωπικής φροντίδας (σαμπουάν, λακ, βερνίκια νυχιών) και ιατρικά είδη. Η έκθεση γίνεται με την κατανάλωση τροφίμων που ήρθαν σε επαφή με προϊόντα που περιέχουν φθαλικά και, ειδικά, με το υλικό συσκευασίας τους. Ιδιαίτερα ευπαθή είναι τα παιδιά προσχολικής ηλικίας που μπορεί να εκτεθούν σε φθαλικούς εστέρες από τα παιχνίδια. Η έκθεση σε συγκεκριμένους φθαλικούς εστέρες έχει συσχετιστεί με προωρότητα, αναπαραγωγικές και γεννητικές βλάβες και αυξημένο κίνδυνο για συγκεκριμένα είδη καρκίνου και άσθμα [6]. Δισφαινόλη Α (BPA). Η BPA είναι μια χημική ένωση η οποία χρησιμοποιείται ευρέως στην κατασκευή πλαστικών (πολυκαρβονικών) και ρητινών. Η ΒΡΑ βρίσκεται σε πολλά προϊόντα καθημερινής χρήσης, όπως πλαστικά δοχεία και πλαστικά μπουκάλια ποτών, ηλεκτρονικό εξοπλισμό, αθλητικό εξοπλισμό και εξοπλισμό αυτοκινήτων. Πολλές μελέτες τα τελευταία χρόνια συνέδεσαν την ΒΡΑ με πλήθος σοβαρών προβλημάτων, όπως ο καρκίνος του μαστού, του προστάτη, των όρχεων και του θυρεοειδούς, καρδιοπάθειες, παχυσαρκία, ηπατικές βλάβες, νευρολογικές διαταραχές, καθώς και προβλήματα στον μεταβολισμό [7]. 9
Υπολείμματα οργανοφωσφορικών φυτοφαρμάκων. Τα φυτοφάρμακα είναι χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται για την προστασία των φυτών από ζιζάνια, ασθένειες και έντομα. Αν και η χρήση τους συμβάλλει στην προστασία της αγροτικής παραγωγής, παράλληλα, έχει κι αρνητικές επιδράσεις, καθώς οι περισσότερες είναι τοξικές για τον άνθρωπο. Ιδιαίτερα τα παιδιά, συγκριτικά με τους ενήλικες, απορροφούν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις φυτοφαρμάκων ανά μονάδα σωματικού βάρους μέσω της εισπνοής, της κατάποσης και της επαφής με το δέρμα. Η μακροχρόνια έκθεση μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την λειτουργία διαφόρων συστημάτων στο σώμα, όπως το νευρικό, το ανοσοποιητικό, το αναπαραγωγικό, το αναπνευστικό και το καρδιαγγειακό [8]. Αρκετές μελέτες έχουν συνδέσει τα φυτοφάρμακα με χρόνιες ασθένειες, όπως καρκίνο, Πάρκινσον, Αλτσχάιμερ, σκλήρυνση κατά πλάκας, διαβήτη, καρδιακή και νεφρική ανεπάρκεια. Επίσης, πολλές μελέτες εμπλέκουν τα φυτοφάρμακα ως αιτία αιματολογικών καρκίνων σε παιδιά (παιδικό λέμφωμα non-hodgkin, λευχαιμία) [9]. Οι μετρήσεις των περιβαλλοντικών ρύπων θα γίνουν στο Εργαστήριο Περιβαλλοντικών Χημικών Διεργασιών, του Τμήματος Χημείας, του Πανεπιστημίου Κρήτης, το οποίο είναι διεθνώς καταξιωμένο εργαστήριο περιβαλλοντικής ανάλυσης, άρτια εξοπλισμένο με όργανα τελευταίας τεχνολογίας για τον σκοπό αυτό. 10
Βιβλιογραφία 1. N. Weisglas-Kuperus, H. J. Vreugdenhil, P. G. Mulder, Immunological effects of environmental exposure to polychlorinated biphenyls and dioxins in Dutch school children. Toxicol Lett, 2004. 149(1-3): p. 281-5. 2. C. Heilmann, P. Grandjean, P. Weihe, F. Nielsen, E. Budtz-Jorgensen, Reduced antibody responses to vaccinations in children exposed to polychlorinated biphenyls. PLoS Med, 2006. 3(8): p. e311. 3. B. J. Majer, B. Laky, S. Knasmuller, F. Kassie, Use of the micronucleus assay with exfoliated epithelial cells as a biomarker for monitoring individuals at elevated risk of genetic damage and in chemoprevention trials. Mutat Res, 2001. 489(2-3): p. 147-72. 4. M. Pedersen, T. I. Halldorsson, H. Autrup, A. Brouwer, H. Besselink, S. Loft, L. E. Knudsen, Maternal diet and dioxin-like activity, bulky DNA adducts and micronuclei in mother-newborns. Mutat Res, 2012. 734(1-2): p. 12-9. 5. M. Fenech, W. P. Chang, M. Kirsch-Volders, N. Holland, S. Bonassi, E. Zeiger, HUMN project: detailed description of the scoring criteria for the cytokinesis-block micronucleus assay using isolated human lymphocyte cultures. Mutat Res, 2003. 534(1-2): p. 65-75. 6. J. M. Braun, S. Sathyanarayana, R. Hauser, Phthalate exposure and children s health. Curr Opin Pediatr, 2013. 25(2): p. 247-54. 7. B. S. Rubin, Bisphenol A: an endocrine disruptor with widespread exposure and multiple effects. J Steroid Biochem Mol Biol, 2011. 127(1-2): p. 27-34. 8. S. Mostafalou, M. Abdollahi, Pesticides and human chronic diseases: evidences, mechanisms, and perspectives. Toxicol Appl Pharmacol, 2013. 268(2): p. 157-77. 9. G. Van Maele-Fabry, A. C. Lantin, P. Hoet, D. Lison, Residential exposure to pesticides and childhood leukaemia: a systematic review and meta-analysis. Environ Int, 2011. 37(1): p. 280-91. Επιστημονική Ομάδα Επιστημονική Υπεύθυνη Προγράμματος Χατζή Λήδα, Επίκουρος Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιμέλεια κειμένων Προγράμματος Βαφειάδη Μαρίνα, Βιολόγος, MSc Κούτης Αντώνης, Ιατρός Κοινωνικής Ιατρικής, Δρ. Πανεπιστημίου Κρήτης Σαβουλίδη Κατερίνα, Φυσικοθεραπεύτρια-Εκπαιδευτικός, MPH Χαλκιαδάκη Γεωργία, Βιολόγος, PhD Μελέτη Μητέρας - Παιδιού Κρήτης Επιστημονικοί Υπεύθυνοι Κογεβίνας Μανόλης, Καθηγητής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Αθήνα και Centre for Research in Environmental Epidemiology (CREAL), Βαρκελώνη Χατζή Λήδα, Επίκουρος Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιστημονική Ομάδα Ανουσάκη Δέσποινα, Κοινωνική Λειτουργός Κυρικλάκη Ανδριανή, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Αποστολάκη Ιωάννα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος Λεβεντάκου Βασιλική, Χημικός, MSc, MPH Βασιλάκη Μαρία, Ιατρός, Δρ Επιδημιολογίας Μαθιανάκη Κλεοπάτρα, Παιδίατρος Βαφειάδη Μαρίνα, Βιολόγος, MSc Μαργιωρής Ανδρέας, Καθηγητής Κλινικής Χημείας Βενυχάκη Μαρία, Επίκουρος Καθηγήτρια Κλινικής Χημείας Ματαλλιωτάκη Στέλλα, Νοσηλεύτρια Ιακωβείδης Μηνάς, Τεχνολόγος Γεωπονίας, MSc Μπίτσιος Παναγιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής Δαράκη Βασιλική, Ιατρός Ενδοκρινολόγος Μυριδάκης Αντώνης, Χημικός, MSc Δερμιτζάκη Ειρήνη, Χημικός, PhD Παπαδοπούλου Λίλα, Διατροφολόγος, PhD Καμπούρη Μαρίζα, Σχολική Ψυχολόγος, MSc Σαβουλίδη Κατερίνα, Φυσικοθεραπεύτρια-Εκπαιδευτικός, MPH Καρακώστα Πολυξένη, Ιατρός Βιοπαθολόγος Σαρρή Κατερίνα, Καθηγήτρια Φυσ. Αγωγής-Διατροφολόγος, MSc, PhD Καραχάλιου Μαριάννα, Ιατρός Στεφάνου Ευριπίδης, Καθηγητής Περιβαλλοντικής Χημείας Κοϊνάκη Στέλλα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc Τσατσάνης Χρήστος, Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Χημείας Κουβαράκης Αντώνης, Χημικός, PhD Φειδά Δανάη, Βιολόγος, MSc Κουτάντου Χριστίνα, Τεχνολόγος Ιατρικών Εργαστηρίων Φθενού Ελένη, Γενετίστρια, PhD Κούτης Αντώνης, Ιατρός Κοινωνικής Ιατρικής, Δρ. Παν.Κρήτης Φιλαλήθης Τάσος, Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Κούτρα Κατερίνα, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Χαλκιαδάκη Γεωργία, Βιολόγος, PhD Κριτσωτάκης Γεώργιος, PhD, Νοσηλευτής, Καθηγητής Εφαρμογών Στατιστική Υποστήριξη Ρουμελιωτάκη Θεανώ, Στατιστικός, MPH Γεωργίου Βαγγέλης, Βιοστατιστικός, MSc Μηχανικός Πολυμέσων Μηλολιδάκης Γιάννης, Προγραμματιστής Η/Υ, MSc Διοικητική Υποστήριξη Φασουλάκη Μαρία, Κοινωνική Ανθρωπολόγος 11
ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Αυτό το έντυπο έχει παραχθεί για τις ανάγκες του έργου και αντιπροσωπεύει τις απόψεις των συντακτών του. Οι απόψεις αυτές δεν έχουν υιοθετηθεί ή εγκριθεί με οποιοδήποτε τρόπο από την Ειδική Υπηρεσία του τομέα Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως θέσεις του Υπουργείου ή της Επιτροπής. Η Ειδική Υπηρεσία δεν εγγυάται την ακρίβεια των στοιχείων που περιλαμβάνονται στο παρόν έγγραφο, ούτε αποδέχεται την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών αυτών. Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.ygeia-pronoia.gr www.epanad.gov.gr www.espa.gr Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης