ΘΕΜΑ «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΙΑΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ»

ΕΘΝΙΚΟ & ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΙΑΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ» ΖΟΛΩΤΑ ΓΕΩΡΓΙΑ Α.Μ. 1340200300131 ΑΘΗΝΑ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2008 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 2 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ 5 2.1 ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ 5 2.2 ΟΙ Ι ΕΕΣ - ΟΙ ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ ΟΙ ΓΝΩΜΕΣ. ΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΙΕΥΚΡΙΝΗΣΕΙΣ 6 2.3 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ (ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΩΣ ΙΚΑΙΩΜΑ) 7 2.4 ΙΕΘΝΗΣ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ 8 2.5 ΣΧΕΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ - ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΞΙΑΣ. 8 2.6 ΣΧΕΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ. Η ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ 9 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ. ΤΟ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΟ ΑΓΑΘΟ : Η «Ι ΕΑ» ΚΑΙ Η ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ. 10 3.1 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ/ ΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ. 10 3.2 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΤΟΧΗΣ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ (ΣΥΝΕΙ ΗΣΗ, ΠΕΠΟΙΘΗΣΗ, ΠΙΣΤΕΥΩ) 11 3.3 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ 11 3.4 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΙΑ ΟΣΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ 12 3.5 ΙΚΑΙΩΜΑ ΑΠΟΣΙΩΠΗΣΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ. 12 4 ΦΟΡΕΙΣ, ΑΠΟ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ 13 4.1 ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΕΚΤΕΣ 13 4.2 ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ 14 5 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ. 15 5.1 ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ. 15 5.2 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΗΣΤΑ ΗΘΗ/ ΡΗΤΡΑ ΧΡΗΣΤΟΤΗΤΑΣ 15 5.3 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ/ ΡΗΤΡΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑΣ. 16 5.3.1 ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. 16 5.3.2 ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ. 17 5.3.3 ΙΚΑΙΩΜΑ Ι ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ. 18 5.3.4 ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ 18 5.3.5 ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ Ι ΙΩΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΣΤΟ Ι ΙΩΤΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ. 19 6 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΕΙ ΙΚΟ ΠΕ ΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ. 20 6.1 ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ 20 6.2 ΡΗΤΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ 21 2

6.3 ΜΗ ΡΗΤΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ. 21 6.3.1 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΣΤΟ ΙΚΑΣΤΙΚΟ ΚΛΑ Ο, ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΟ, ΣΤΑ ΣΩΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ, ΣΤΟ ΗΜΟΣΙΟ ΤΟΜΕΑ. 22 6.3.2 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΙ ΙΚΩΝ ΕΞΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ. 25 6.3.3 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΥΜΒΑΤΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ (ΜΙΣΘΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΣΧΕΣΗ). 26 6.3.4 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟΥ. 26 7 ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ 28 7.1 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟ Ο 28 7.2 Η ΑΣΚΗΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗΣ Η ΣΑΤΙΡΑ 28 8 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 30 9 ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΙΑΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ / ΠΕΡΙΛΗΨΗ 31 10 SUMMARY 31 11 ΛΗΜΜΑΤΑ ENTRIES 32 12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 33 13 ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ 35 14 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 36 3

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία πραγµατεύεται το κορυφαίο και µητρικό δικαίωµα της πνευµατικής υπόστασης του ατόµου, δηλαδή την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών. Η ανάπτυξη του θέµατος θα ακολουθήσει την παρακάτω δοµή. Στα πρώτα κεφάλαια επιχειρείται µια αναλυτική παρουσίαση του δικαιώµατος και του προστατευόµενου αγαθού του άρθρου 14 παρ.1 Συντ. Παρατίθενται κατ αρχάς ορολογικές διασαφηνίσεις ως προς την «ιδέα» και τους συνώνυµους όρους. Ερευνάται στη συνέχεια η κατοχύρωση του δικαιώµατος από πλευράς ελληνικού Συντάγµατος και διεθνών κειµένων. Ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιερώνεται στο περιεχόµενο του δικαιώµατος, δηλαδή στο αντικείµενο προστασίας και στις επιµέρους εκφάνσεις του / ελευθερίες. Επιπλέον, επιλύονται ζητήµατα γενικού µέρους των συνταγµατικών δικαιωµάτων, όπως οι φορείς, οι αποδέκτες και οι διαστάσεις του δικαιώµατος. Στα επόµενα κεφάλαια το ενδιαφέρον της εργασίας εστιάζεται σε ζητήµατα εφαρµογής του δικαιώµατος, τόσο στο γενικό επίπεδο, όσο και στο ειδικό επίπεδο. Συνακόλουθα µελετώνται και οι οριοθετήσεις άσκησης, όπως και οι περιορισµοί του δικαιώµατος, δεδοµένου ότι η ελευθερία έκφρασης, όπως και κάθε άλλο συνταγµατικό δικαίωµα δεν είναι απαριόριστη. 4

2 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ 2.1 ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ Μια από τις τρεις εκφάνσεις της ανθρώπινης ύπαρξης και της ανθρώπινης αξίας είναι το πνεύµα (animus). Αυτή η ιδιότητα επιτρέπει στον άνθρωπο να σκέπτεται, να παράγει και να αντιλαµβάνεται τις ιδέες, να είναι κοινωνός της πνευµατικής ζωής, να µπορεί να έχει και να αλλάζει γνώµη. Συστατικό στοιχείο της προσωπικότητας και της ιδιαιτερότητας εποµένως του ανθρώπου είναι ότι έχει και εκφράζει γνώµες. Η έκφραση της γνώµης δεν αποτελεί µόνο την κατ εξοχήν εκδήλωση της ανθρώπινης προσωπικότητας, αλλά και το σπουδαιότερο µέσο της ανθρώπινης επικοινωνίας. Αυτή η ιδιότητα του ανθρώπου που τον διακρίνει από τα άλλα πλάσµατα, έχει ιδιαίτερη ανάγκη συνταγµατικής προστασίας. Από πολύ νωρίς (ήδη από το Σύνταγµα του Άστρους το 1823), κατοχυρώνεται σε όλα τα ελληνικά Συντάγµατα το κορυφαίο πολιτικό και κοινωνικό δικαίωµα της ελεύθερης έκφρασης και διακίνησης των ιδεών, ως βασικό αξίωµα και µητρικό δικαίωµα του πνευµατικού χώρου (άρθρο 14 παρ.1 ισχύοντος Συντ.). Και είναι εύλογη αυτή η προστασία του δικαιώµατος έκφρασης και διάδοσης γνώµης, γιατί το δικαίωµα αυτό δεν είναι ένα απλό ατοµικό δικαίωµα αλλά και διαπλαστικό στοιχείο της δηµόσιας γνώµης και της πολιτικής βούλησης του κυρίαρχου λαού. Η ύπαρξη αυτού του δικαιώµατος είναι ουσιαστικό κριτήριο για τη δηµοκρατικότητα και το φιλελεύθερο πνεύµα ενός πολιτεύµατος. Ωστόσο στην ανθρώπινη ιστορία, η ελευθερία της σκέψης πολεµήθηκε έντονα και η ελευθερία του λόγου φιµώθηκε από απολυταρχικά και ανελεύθερα καθεστώτα. ιωγµοί, συλλήψεις, βασανιστήρια, εξορίες, φόνοι, είναι λίγα µόνο από τα παραδείγµατα κολασµού όλων εκείνων που είχαν το θάρρος της γνώµης και την παρρησία να ορθώσουν τη διαφωνία ή τη διαφορετική τους άποψη. Είναι αλήθεια ότι 5

η ελευθερία της γνώµης έχει σηµασία ιδιαίτερα για τους αντιφρονούντες, αφού η ελευθερία να εξυµνεί κανείς την άρχουσα τάξη δεν αµφισβητήθηκε ποτέ. Με άλλα λόγια, η ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης είναι κυρίως η ελευθερία της διαφωνίας. «Μπορεί να διαφωνώ γι αυτό που λες, αλλά θα αγωνίζοµαι για την ελευθερία σου να το λες» - Μακρυγιάννης. 2.2 ΟΙ Ι ΕΕΣ - ΟΙ ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ ΟΙ ΓΝΩΜΕΣ. ΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΙΕΥΚΡΙΝΗΣΕΙΣ 1 Η ελευθερία των στοχασµών / ιδεών, αποτελεί τη βάση, τον ακρογωνιαίο λίθο της πνευµατικής ελευθερίας. 2 Για την απόδοσή της χρησιµοποιούνται διάφοροι όροι όπως ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης, της γνώµης, του λόγου κτλ. Η χρησιµοποιούµενη ορολογία είναι πράγµατι ευρύτατη. Ο στοχασµός είναι συνώνυµο της ιδέας. Η «ιδέα» αποτελεί κεντρική έννοια του πνευµατικού χώρου. Ως «ιδέα» µπορεί να χαρακτηριστεί οποιαδήποτε αναφορά του ανθρωπίνου πνεύµατος. Ιδέα είναι εποµένως οποιαδήποτε σκέψη, αντίληψη, κρίση. Ως εκ τούτου δεν έχει υλική υπόσταση, αλλά αντανακλάται στον εξωτερικό κόσµο. Περιεχόµενο των ιδεών µπορεί να είναι ο,τιδήποτε. Γνώµη είναι η για οποιαδήποτε θέµα άποψη συγκεκριµένου ανθρώπου. Είναι η προσωπική τοποθέτηση του ατόµου απέναντι σε κάποια ιδέα, δηλαδή η υποκειµενική διάσταση της ιδέας. Εποµένως ενώ η ιδέα αποτελεί πνευµατική οντότητα ανεξάρτητη προς ορισµένο φορέα, η γνώµη εκφράζει τη σύνδεση της ιδέας προς συγκεκριµένο υποκείµενο. 1 ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Ειδικό µέρος, τόµος Γ ηµίτοµος ΙΙ, σελ.86 2 αγτόγλου Π.., Ατοµικά ικαιώµατα, εκδ.αντ. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2005, σελ.487 6

2.3 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ (ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΩΣ ΙΚΑΙΩΜΑ) Τα ελληνικά Συντάγµατα από το Σύνταγµα του Άστρους του 1823, µέχρι και σήµερα, προστατεύουν την ελευθερία των ιδεών ως ακρογωνιαίο λίθο της πνευµατικής ελευθερίας. Κατά παράδοση βέβαια προστατεύουν την ελευθερία έκφρασης και διάδοσης των στοχασµών µαζί µε τον τύπο, που αποτελεί όµως ιδιαίτερο µέσο έκφρασης και µαζικής επικοινωνίας. Η σηµαντικότατη θέση της ελευθερίας των ιδεών στο σύγχρονο συνταγµατικοπολιτικό σύστηµα, ως βασικό αξίωµα και µητρικό δικαίωµα του πνευµατικού χώρου, καθιστά απαραίτητη την ιδιαίτερη αναφορά στην ελευθερία των στοχασµών, η οποία υλοποιείται στο άρθρο 14 παρ.1 του ισχύοντος Συντάγµατος. «Καθένας µπορεί να εκφράζει, να διαδίδει προφορικά, γραπτά και διά του τύπου τους στοχασµούς του, τηρώντας τους νόµους του κράτους,». Πιο συγκεκριµένα το άρθρο 14 παρ.1, κατοχυρώνει την ελευθερία των ιδεών ως αντικειµενική συνταγµατική αρχή της συνολικής έννοµης τάξης. Η ιδέα ως πνευµατική οντότητα, ανάγεται µέσω της συνταγµατικής προστασίας σε συνταγµατικό αγαθό, προστατευόµενο αντικειµενικά, έξω, πέρα και ανεξάρτητα από το δηµιουργό της. 3 Παράλληλα όµως, από την αντικειµενική αυτή αρχή απορρέουν τα συνταγµατικά δικαιώµατα ενός εκάστου φορέα. Από την αντικειµενική αρχή της ελευθερίας των ιδεών, απορρέει η υποκειµενική ελευθερία της γνώµης, η οποία µπορεί να προσλάβει ειδικότερο περιεχόµενο στον πολιτικό, οικονοµικό και κοινωνικό χώρο. 3 ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Ειδικό µέρος, τόµος Γ ηµίτοµος ΙΙ, Σελ..88επ. 7

2.4 ΙΕΘΝΗΣ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ Η ελευθερία της έκφρασης ανέκαθεν αποτελούσε ένα από τα κύρια θεµέλια της κοινωνίας, γι αυτό άλλωστε και η προστασία της προσέλαβε οικουµενικό χαρακτήρα. Η Γαλλική διακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη του 1789, χαρακτήριζε την ελευθερία της γνώµης ως «ένα από τα πολυτιµότερα δικαιώµατα του ανθρώπου». Την ίδια χρονική στιγµή κατοχυρώνεται και στις διακηρύξεις της αµερικανικής επανάστασης. Με την ίδια ένταση, η ελευθερία της γνώµης προστατεύεται και µετά τον Β Παγκόσµιο πόλεµο, ιδίως µέσω της Ευρωπαϊκής Σύµβασης ικαιωµάτων του Ανθρώπου, όπου στο άρθρο 10 κάνει λόγο για ελευθερία γνώµης και λήψης ή µετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών, χωρίς επέµβαση δηµοσίων αρχών και ασχέτως συνόρων. Ανάλογο περιεχόµενο έχει και το άρθρο 19 παρ.2 του πρόσφατου ιεθνούς Συµφώνου για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα που καθιερώνει το δικαίωµα κάθε ανθρώπου στην ελευθερία της έκφρασης αλλά και της αναζήτησης, της λήψης και της µετάδοσης πληροφοριών και απόψεων κάθε είδους, ανεξαρτήτως συνόρων. 2.5 ΣΧΕΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ - ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΞΙΑΣ. Η ελευθερία της γνώµης ανήκει στα δικαιώµατα της πνευµατικής υπόστασης του ανθρώπου, δηλαδή στα δικαιώµατα που περικλείουν και προστατεύουν την ανθρώπινη αξία. Η ιδέα είναι πνευµατικό δηµιούργηµα, δηλαδή δηµιούργηµα του ανθρώπου. Η προστασία της ελευθερίας της γνώµης ουσιαστικά σηµαίνει προστασία της ανθρώπινης αξίας. Η ιδέα αποτελεί την κύρια έκφραση της πνευµατικής ζωής, την οποία µόνο ο άνθρωπος απολαµβάνει και είναι εκείνη που τον διακρίνει από τα άλλα πλάσµατα. 8

2.6 ΣΧΕΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ. Η ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ Η ελευθερία της γνώµης δεν ανταποκρίνεται µόνο σε µια εσωτερική ανάγκη του ανθρώπου, αλλά αποτελεί και µια conditio sine qua non της δηµοκρατίας. Η κατάκτηση του δικαιώµατος αυτού, βαίνει παράλληλα µε την ολοκλήρωση του δηµοκρατικού πολιτεύµατος και αποτελεί ένα από τα κύρια θεµέλια µιας δηµοκρατικής κοινωνίας. Χωρίς την ελευθερία της γνώµης ως ενεργητικό δικαίωµα, αλλά και το δικαίωµα παθητικής πληροφόρησης του κοινού, δεν είναι δυνατή η διαµόρφωση γνήσιας κοινής γνώµης. Έτσι το δικαίωµα αυτό, από απλό ατοµικό δικαίωµα ανάγεται σε διαπλαστικό στοιχείο της δηµοκρατικής γνώµης και της πολιτικής βούλησης του κυρίαρχου λαού. Η κοινή γνώµη πέρα από τον παραδοσιακό της ρόλο για τον έλεγχο της κρατικής εξουσίας, διαδραµατίζει πλέον καίριο ρόλο και για τον αυτοέλεγχο της κοινωνίας. Χωρίς αυτήν δεν καθίσταται δυνατός ο δηµόσιος έλεγχος, η άσκηση του εκλογικού δικαιώµατος και καµία άλλη δηµοκρατική διαδικασία. Γι αυτό άλλωστε τα αντιδηµοκρατικά καθεστώτα περιορίζουν ή και αίρουν την ελευθερία της γνώµης ή τουλάχιστον την ελευθερία της πληροφορίας. Εποµένως το Σύνταγµα στο άρθρο 14 παρ.1, ερµηνευόµενο σε συνδυασµό την ίδια την δηµοκρατική αρχή, καθιερώνει εκτός των άλλων τη θεσµική εγγύηση της ελεύθερης και πλουραλιστικής διαµόρφωσης της κοινής γνώµης ως θεµέλιο του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. 4 4 Χρυσόγονος Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, 2002, σελ.271 9

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ. ΤΟ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΟ ΑΓΑΘΟ : Η «Ι ΕΑ» ΚΑΙ Η ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ. Η ιδέα ως προστατευόµενο αγαθό του άρθρου 14 παρ. 1 Συντ. εµφανίζεται µε τις εξής επιµέρους ελευθερίες που όµως αποτελούν ενιαίο σύνολο. 5 3.1 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ/ ΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ. 6 Η ιδέα πρώτα απ όλα προϋποθέτει µια πνευµατική διεργασία, την σκέψη. Έτσι υπάρχει αφενός η πνευµατική λειτουργία και αφετέρου το αποτέλεσµά της. Η συνταγµατική προστασία προστατεύει εποµένως και την σκέψη. Ως προς αυτή την κατεύθυνση σηµαντική είναι η εξασφάλιση συνθηκών ελεύθερης δηµιουργίας των ιδεών. Θα πρέπει δηλαδή να υπάρχουν τέτοιες συνθήκες που να διευκολύνουν τη δηµιουργία νέων ιδεών. Συνεπώς σηµαντική είναι η διασφάλιση του δικαιώµατος στην πληροφόρηση (άρθρο 5Α Συντ.) και του πλουραλισµού απόψεων και ιδεών στα ΜΜΕ (άρθρο 15 παρ. 2 Συντ). Ιδιαίτερα επικίνδυνη καθίσταται η µονοµερής προβολή ορισµένων απόψεων, η νόθευση ή η παραποίηση άλλων ακόµα και η αποσιώπησή τους. 5 αγτόγλου Π.., Ατοµικά ικαιώµατα, εκδ.αντ. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2005, σελ.492 6 Μάνεσης Αρ., Η συνταγµατική προστασία της ελεύθερης κυκλοφορίας των εντύπων και η εφαρµογή της στην πράξη, ΤοΣ 1977, σελ. 1(7) 10

3.2 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΤΟΧΗΣ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ (ΣΥΝΕΙ ΗΣΗ, ΠΕΠΟΙΘΗΣΗ, ΠΙΣΤΕΥΩ) Η παραγωγή οδηγεί στην κατοχή των ιδεών, στη διαµόρφωση της ατοµικής πεποίθησης και των πιστεύω. Το Σύνταγµα προστατεύει και αυτή τη διάσταση και γίνεται λόγος για «ελευθερία συνείδησης ή πεποιθήσεων». Βέβαια η συνείδηση όταν δεν εκδηλώνεται δεν απειλείται, άρα δεν φαίνεται να έχει ανάγκη προστασίας µε την ίδια ένταση όπως η έκφραση των ιδεών. Σε κάθε περίπτωση οι θρησκευτικές, πολιτικές, ακαδηµαϊκές, επιστηµονικές γνώµες είναι ελεύθερες ανεξάρτητα από το περιεχόµενό τους. Άλλωστε κατά ρητή συνταγµατική επιταγή κανένας δεν στερείται των δικαιωµάτων του λόγω των θρησκευτικών ή πολιτικών του πεποιθήσεων (άρθρο 5, παρ. 2 & άρθρο 13, παρ. 1 Συντ.). 3.3 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Ελευθερία έκφρασης είναι η ελευθερία εξωτερίκευσης της εσωτερικής γνώµης. Η διάσταση αυτή µαζί µε την ελευθερία διάδοσης φαίνεται να έχουν την µεγαλύτερη ένταση ως προς το ζήτηµα της προστασίας τους. Ως προς τα µέσα εξωτερίκευσης, η απαρίθµηση του Συντάγµατος είναι ενδεικτική και περιλαµβάνει τον προφορικό λόγο, τον γραπτό λόγο αλλά και τον τύπο. Άλλα µέσα εξωτερίκευσης συνιστούν οι εικόνες, οι κινήσεις, οι χαιρετισµοί, ακόµα και η ενδυµασία. Στην ελευθερία έκφρασης ανήκει και η ελευθερία επιλογής της γλώσσας 7 ζήτηµα το οποίο θα εξετάσουµε στο κεφάλαιο των περιορισµών. 7 Βελγερής Φ.Θ., Η «γλωσσική υπόθεση» ενώπιον του Συµβουλίου της Επικρατείας - Παρατηρήσεις στην απόφαση ΣτΕ 5148 / 1987, ΤοΣ 1989,95, σελ.115 11

3.4 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΙΑ ΟΣΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ Ο ιδιώτης δεν αρκείται στην έκφραση της γνώµης του, αλλά επιθυµεί να την πληροφορηθούν και να την ενστερνιστούν όσο το δυνατόν περισσότεροι συνάνθρωποί του. Το Σύνταγµά µας κατοχυρώνει ρητώς και προστατεύει αυτή την επιµέρους διάσταση. Στην πράξη η διάδοση των γνωµών, γίνεται κυρίως µέσω του τύπου ή της ραδιοτηλεόρασης, ζητήµατα τα οποία θα εξετάσουµε στα οικεία κεφάλαια. 3.5 ΙΚΑΙΩΜΑ ΑΠΟΣΙΩΠΗΣΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ. Η αρνητική ελευθερία της γνώµης, επιτρέπει στο άτοµο να αποσιωπά τη γνώµη του ή και τις πεποιθήσεις του. Από τη χρησιµοποίηση του δυνητικού «καθένας µπορεί» συνάγεται εξ αντιδιαστολής ότι κανένας δεν υποχρεούται να εκφράσει τις γνώµες του. Ωστόσο δεν του επιτρέπεται να αποσιωπά γνώσεις, στοιχεία και απλές πληροφορίες. Η αρνητική ελευθερία της γνώµης δεν θεµελιώνει δικαίωµα αρνήσεως µαρτυρίας γεγονότων (πχ στην ποινική διαδικασία) ή παροχής πληροφοριών (όπως πχ προς την εφορία). Πάντως σε κάθε περίπτωση η ιδέα προστατεύεται αντικειµενικά, δηλαδή είναι αδιάφορο το περιεχόµενο, η αλήθεια των ιδεών, η ορθότητά τους. Άρα προστατεύεται και η λανθασµένη, µη κρατούσα, µειοψηφούσα γνώµη. Ακόµα και η κριτική ως γνώµη είναι ελεύθερη και προστατεύεται. 12

4 ΦΟΡΕΙΣ, ΑΠΟ ΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ 4.1 ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΕΚΤΕΣ Φορείς του δικαιώµατος ελεύθερης έκφρασης είναι χωρίς διάκριση οι Έλληνες και οι αλλοδαποί. Ακόµη φορείς είναι τα νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, αφού συχνά µε την έκφραση της συλλογικής γνώµης προωθούνται αποτελεσµατικά οι σκοποί τους (πχ ψήφισµα της γενικής συνέλευσης σωµατείου), αλλά και ενώσεις προσώπων χωρίς νοµική προσωπικότητα, όπως ιδίως τα πολιτικά κόµµατα. 8 Επίσης τα νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου, υπό προϋποθέσεις µπορούν να είναι φορείς του δικαιώµατος αυτού. Έτσι πχ οι Σύγκλητοι των Α.Ε.Ι. µπορούν να εκφέρουν τη γνώµη τους, ως εκφραστές των αντίστοιχων ιδρυµάτων, για θεσµικές µεταρρυθµίσεις ή οικονοµικά µέτρα που σχεδιάζει το Υπουργείο Παιδείας να επιβάλει στην ανώτατη εκπαίδευση. Αποδέκτης της ισχύος του δικαιώµατος δεν είναι µόνο η κρατική εξουσία, αλλά και οι ιδιώτες. Είναι αναπόφευκτο να προκύψει η απειλή από τους ιδιώτες, ίσως περισσότερο µάλιστα σε σύγκριση µε την κρατική εξουσία. Σήµερα τόσο η εκδοτική δραστηριότητα εφηµερίδων, περιοδικών κλπ όσο και η ίδρυση και λειτουργία ραδιοτηλεοπτικών σταθµών προϋποθέτουν µεγάλη οικονοµική επένδυση και άρα από τα πράγµατα τείνει να δηµιουργηθεί ένα επικίνδυνο για τον πλουραλισµό ολιγοπώλιο. Συνεπώς είναι απαραίτητη κατ αρχήν η κατοχύρωση του δικαιώµατος ελεύθερης έκφρασης απέναντι στους ποικίλους αυτούς φορείς ιδιωτικής εξουσίας. 8 αγτόγλου Π.., Ατοµικά ικαιώµατα, εκδ.αντ. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2005, σελ.500 13

4.2 ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Κάθε συνταγµατικό δικαίωµα δεν είναι µονοδιάστατο, δηλαδή µόνο ατοµικό, µόνο πολιτικό, ή µόνο κοινωνικό. Η πληρέστερη προστασία του επιτυγχάνεται µε την αναγνώριση σε κάθε επιµέρους δικαίωµα µιας τριπλής διάστασης, η οποία ανταποκρίνεται καλύτερα στο σύγχρονο κοινωνικό κράτος και στο status του σηµερινού κοινωνικού ανθρώπου. ιακρίνουµε εποµένως την αµυντική, την προστατευτική και την διασφαλιστική διάσταση των δικαιωµάτων. Έτσι, λοιπόν, η ελευθερία της έκφρασης, ως αµυντικό πάνω απ όλα δικαίωµα, στρέφεται erga omnes, επιβάλλοντας αποχή από κάθε απειλητική ενέργεια. Κανείς δεν µπορεί να περιορίσει την ελευθερία του λόγου. Υπάρχει, εποµένως, κατ αρχάς η υποχρέωση σεβασµού µέσω της αποχής από βλαπτικές ενέργειες. Παράλληλα, ως προστατευτικό δικαίωµα, αξιώνει από το κράτος τη λήψη όλων των απαραίτητων µέσων για την προστασία από επιθετικές ενέργειες συνανθρώπων. Οφείλει εποµένως να παρεµβαίνει θετικά για την αποτροπή πχ µονοπωλιακών καταστάσεων που θα µπορούσαν να περιορίσουν τον πλουραλισµό των πηγών πληροφόρησης. ιασφαλιστική διάσταση δεν αναγνωρίζεται, διότι δεν προσιδιάζει στην φύση του δικαιώµατος. Η ελευθερία του λόγου δεν κινδυνεύει από την οικονοµική ανάγκη. 9 9 ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό µέρος, τόµος Γ ηµίτοµος Ι, Σάκκουλας 2005, Αθήνα Θεσσαλονίκη, σελ.149 επ. 14

5 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ. 5.1 ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ. Στο περιεχόµενο κάθε δικαιώµατος ανήκει και η άσκησή του, η οποία δεν είναι απεριόριστη, αλλά προσδιορίζεται και οριοθετείται. Οι οριοθετήσεις της άσκησης χαράσσουν τα ανώτατα δυνατά όρια του δικαιώµατος, τα όρια της νόµιµης άσκησής του. Από τις οριοθετήσεις προκύπτουν δεσµεύσεις, οιονοί περιορισµοί και ως προς την έκφραση των ιδεών, οι οποίοι δεν πρέπει να εκλαµβάνονται ως περιορισµοί. Πρόκειται απλώς για αποδοκιµαζόµενες µορφές έκφρασης ακριβώς επειδή βρίσκονται πέραν των νοµίµων ορίων άσκησης. Οι οριοθετήσεις που γίνονται δεκτές σε κάθε ένα συνταγµατικό δικαίωµα περιλαµβάνονται στο άρθρο 5 παρ. 1 Συντ. σύµφωνα µε το οποίο «καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη. Πιο συγκεκριµένα : 5.2 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΗΣΤΑ ΗΘΗ/ ΡΗΤΡΑ ΧΡΗΣΤΟΤΗΤΑΣ Η ελευθερία του ατόµου να εκφράζει και να διακινεί τις ιδέες του είναι κατ αρχάς απεριόριστη, εφόσον όµως δεν παραβιάζει τα χρηστά ήθη. Τα χρηστά ήθη αποτελούν µια αόριστη νοµική έννοια και περικλείουν τις αντιλήψεις περί κοινωνικής ηθικής που επικρατούν σε ορισµένο τόπο και χρόνο. εν αφορούν µόνο την γενετήσια ηθική, αλλά και όλες τις πλευρές των ανθρωπίνων σχέσεων. Στα χρηστά ήθη µπορεί να αντίκειται όχι µόνο ένα πορνογράφηµα, αλλά και µια αναπαράσταση ή απεικόνιση βίας. 10 Οι 10 αγτόγλου Π.., Ατοµικά ικαιώµατα, εκδ.αντ. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2005, σελ.509 15

περιορισµοί εποµένως του τόπου και του τρόπου πώλησης ορισµένων εντύπων, ή του περιεχοµένου ή του χρόνου και τρόπου εκποµπής ραδιοτηλεοπτικών προγραµµάτων µε πορνογραφικές ή βίαιες σκηνές, αποτελούν κατ αρχήν συνταγµατικά θεµιτές δεσµεύσεις της ελευθερίας της γνώµης. 5.3 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ/ ΡΗΤΡΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑΣ. 5.3.1 ικαίωµα στο περιβάλλον. έσµευση της ελευθερίας της γνώµης επιβάλλουν και τα δικαιώµατα των λοιπών κοινωνών του δικαίου, όπως εν προκειµένω το δικαίωµα στο περιβάλλον (άρθρο 24 Συντ.). Η ελευθερία της γνώµης δεν µπορεί να γίνει µε τρόπους που µολύνουν ή υποβαθµίζουν το περιβάλλον. Έτσι, απαγορεύεται απολύτως η εγχάραξη επιγραφών σε αρχαία µνηµεία, αλλά και η εκκωφαντική διακήρυξη των πεποιθήσεων µε µεγάφωνα εντός κατοικηµένης περιοχής ή κατά τη διάρκεια της νύχτας. Κατά την εύλογη διάρκεια όµως της προεκλογικής περιόδου, για ευνόητους λόγους, η ελευθερία της έκφρασης διευρύνεται και επανέρχεται µετά το πέρας των εκλογών. 11 Ζήρης Π., Φεµινισµός, πορνογραφία και ελευθερία της γνώµης, ΤοΣ 1992, σελ.655. 11 Βλ. άρθρο.4 παρ.5 ν. 1491 / 1984 «Μέτρα για την διευκόλυνση της διακίνησης των ιδεών, τον τρόπο διενέργειας της εµπορικής διαφήµισης κτλ.». 16

τους. 12 εν αφορά όµως την προστασία της τιµής, η τιµώρηση της 5.3.2 ικαίωµα στην τιµή και στην προσωπικότητα. Όπως ορίζει το Σύνταγµα στο άρθρο 5, παρ. 2, όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια, απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της τιµής τους. Η τιµή αποτελεί έννοµο αγαθό µε κοινωνική αναφορά. Πρόκειται για την γενικότερη αξιολόγηση των µελών της κοινωνίας για συγκεκριµένο πρόσωπο. Ως εκ τούτου η τιµή αποτελεί και στοιχείο της προσωπικότητας. Η ελευθερία της γνώµης δεν περιλαµβάνει όµως και την ελευθερία της εξυβρίσεως ή της δυσφηµίσεως. Εποµένως ο κολασµός των εγκληµάτων κατά της τιµής από τον Ποινικό Κώδικα αποτελούν οιονοί περιορισµούς απολύτως αναγκαίους προκειµένου να διαφυλάσσεται και η άσκηση των δικαιωµάτων των άλλων και η ανάπτυξη της προσωπικότητάς «περιυβρίσεως της αρχής» (πρώην άρθρο 181 ΠΚ), γιατί η τιµή προστατεύεται από τις διατάξεις των άρθρων 361 επ. ΠΚ περί εγκληµάτων κατά της τιµής. Εκείνο που προστάτευε το πρώην άρθρο 181 ΠΚ ήταν η αυθεντία των δηµόσιων αρχών και αρχηγών κοµµάτων, ένα αγαθό άγνωστο στο Σύνταγµα και ξένο προς την ουσία της φιλελεύθερης δηµοκρατίας. Μια τέτοια ποινική διάταξη δεν µπορεί να περιορίσει τη συνταγµατικώς κατοχυρωµένη ελευθερία της γνώµης. Η τιµή των δηµόσιων αξιωµατούχων προστατεύεται επαρκώς από τα άρθρα 361 επ. ΠΚ. Ορθά εποµένως καταργήθηκε η διάταξη του πρώην άρθρου 181 ΠΚ που τιµωρούσε την «περιύβριση της αρχής και συµβόλων». Όσον αφορά τη σατιρική κριτική των δηµοσίων προσώπων, δεν αποτελεί καθ εαυτήν προσβολή της τιµής και επιτρέπεται εκτός εάν 12 Κολύρης Φ., Η συνταγµατική προστασία της ελευθερίας της έκφρασης και η οριοθέτηση της περιύβρισης και δυσφήµισης της δηµόσιας αρχής, Σύµµεικτα Φ. Βεγλερή, 1988, τόµ.ιι, σελ.227 17

συγκροτεί in concreto έγκληµα κατά της τιµής ή αθέµιτη προσβολή του απαραβίαστου της ιδιωτικής ζωής. 5.3.3 ικαίωµα ιδιοκτησίας. Η ελευθερία έκφρασης της γνώµης ή των πεποιθήσεων δεν µπορεί να προσβάλλει το δικαίωµα της ιδιοκτησίας (άρθρο 17 Συντ.). Ζήτηµα εν προκειµένω γεννάται ως προς την αναγραφή συνθηµάτων και τις αφισοκολλήσεις σε τοίχους ξένης ιδιοκτησίας, ως τρόπους έκφρασης της γνώµης. Έχει κριθεί νοµολογιακά, ότι δεν είναι αντίθετη προς το άρθρο 14 Συντ. η µε αστυνοµική διάταξη απαγόρευση αναγραφής συνθηµάτων σε ξένες οικοδοµές, όπως και η ρύθµιση (όχι απαγόρευση) των αφισοκολλήσεων 13, εφόσον δεν αποκλείει γενικώς και απολύτως άλλους τρόπους εκφράσεως (δηλαδή δεν αναιρεί την ουσία του δικαιώµατος. Βέβαιο είναι πάντως ότι δεν απαγορεύεται από το Σύνταγµα υπό ορισµένους όρους, ο καθορισµός ειδικών χώρων για την επικόλληση αφισών. Ειδικά για µη εµπορικές αφίσες θα µπορούσε ενδεχοµένως να θεωρηθεί ως νόµιµος περιορισµός της ιδιοκτησίας, ή κατά το νόµο υποχρέωση του ιδιοκτήτη να δεχτεί πχ την τοποθέτηση ειδικού πλαισίου αφισοκολλήσεων στην οικοδοµή του, αλλά µόνο εάν ο σχετικός χώρος δεν µπορεί να βρεθεί σε δηµόσιες οικοδοµές. 14 5.3.4 ικαίωµα τήρησης του επαγγελµατικού απορρήτου Η ελευθερία της γνώµης δεν µπορεί να καταλύσει το απόρρητο µε το οποίο περιβάλλονται ορισµένα επαγγέλµατα, όπως του ιατρού, του 13 ΑΠ 1241/1976, ΤοΣ 1977, Σελ.176 14 Κασιµάτης Γ., Η αντισυνταγµατικότητα της απαγόρευσης των αφισοκολλήσεων, ΤοΣ 1977,37., Μάνεσης Αρ., Η συνταγµατική προστασία της ελεύθερης κυκλοφορίας των εντύπων και η εφαρµογή της στην πράξη, ΤοΣ 1977. 18

δικηγόρου ή λειτουργήµατα όπως του εξοµολογητού. Το απόρρητο πρέπει να τηρηθεί διαφορετικά παύει να υπάρχει η σχέση εµπιστοσύνης µεταξύ εκείνου που δίνει και εκείνου που λαµβάνει την πληροφορία. Έτσι π.χ. ένα στέλεχος επιχείρησης µπορεί ασφαλώς να εκφράσει, µε οποιοδήποτε πρόσφορο µέσο, τη γνώµη του για την πορεία του αντίστοιχου κλάδου της βιοµηχανίας. εν επιτρέπεται όµως να επικαλεστεί και να αποκαλύψει απόρρητα της επιχείρησης για τη θεµελίωση των απόψεών του, διευκολύνοντας έτσι την άσκηση ουσιαστικά βιοµηχανικής κατασκοπίας από ανταγωνιστικές επιχειρήσεις. Οι νοµοθετικές διατάξεις εποµένως που επιβάλλουν εχεµύθεια και απαγορεύουν και τιµωρούν την αποκάλυψη των σχετικών µυστικών, αποτελούν κατ αρχήν θεµιτή δέσµευση της ελευθερίας της γνώµης. 5.3.5 ικαίωµα στην ιδιωτική ζωή και στο ιδιωτικό απόρρητο. Η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, έχουν αναχθεί από τον συνταγµατικό νοµοθέτη ως άξιες προστασίας από κάθε προσβολή, κατοχυρώνοντας το «απόρρητο» της ιδιωτικής ζωής (άρθρο 9 Συντ.). Εποµένως η ελευθερία έκφρασης δεν παρέχει εξουσία γνωστοποίησης πληροφοριών που ανάγονται στην ιδιωτική ζωή άλλων ανθρώπων. 19

6 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΕΙ ΙΚΟ ΠΕ ΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ. 6.1 ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ Όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα εφαρµόζονται σε όλες τις έννοµες σχέσεις, ως προς όλο τους το περιεχόµενο (αρχή της βασικής ισχύος των συνταγµατικών δικαιωµάτων). 15 Εξαίρεση από την παραπάνω αρχή συνιστούν οι κάθε είδους επιβαρύνσεις που υφίστανται τα συνταγµατικά δικαιώµατα από τη φύση του πράγµατος και από ανθρώπινες ενέργειες. Μορφή επιβάρυνσης των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι και οι περιορισµοί, δηλαδή η συρρίκνωση του νόµιµου γενικού περιεχοµένου του δικαιώµατος, η οποία προέρχεται από ανθρώπινες ενέργειες. Οι περιορισµοί εµφανίζονται και επιτρέπονται µόνο κατά την εφαρµογή του συνταγµατικού δικαιώµατος στο πλαίσιο ειδικής σχέσεως (δηλαδή όταν το άτοµο δρα εντός έννοµου σχέσεως ή θεσµού). Οι περιορισµοί είναι επιτρεπτοί και άρα ανεκτοί µόνο εφόσον προβλέπονται ειδικώς από το Σύνταγµα. Εποµένως διακρίνουµε ανάµεσα στους ρητούς περιορισµούς (που έχουν expressis verbis διατύπωση) και στους µη ρητούς περιορισµούς, οι οποίοι έστω κι αν δεν έχουν αυτόνοµη διατύπωση, προκύπτουν από τη συνεφαρµογή διατάξεων του Συντάγµατος ως αναγκαίο αποτέλεσµα αιτιώδους ασάφειας ανάµεσα στο δικαίωµα και στον θεσµό / έννοµη σχέση. Πιο συγκεκριµένα ως προς την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, υπάρχουν οι εξής περιορισµοί : 15 ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό µέρος, τόµος Γ ηµίτοµος Ι, Σάκκουλας 2005, Αθήνα Θεσσαλονίκη, σελ.71 20

6.2 ΡΗΤΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Σύµφωνα µε το άρθρο 48 του Συντάγµατος για την κατάσταση πολιορκίας, η ελευθερία της γνώµης µπορεί να αναστέλλεται. Η αναστολή αυτή προβλέπεται απ ευθείας εκ του Συντάγµατος και εφαρµόζεται µόνο κατά την ύπαρξη εσωτερικού ή εξωτερικού κινδύνου. 6.3 ΜΗ ΡΗΤΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ. Το ειδικό πεδίο εφαρµογής των Συνταγµατικών ικαιωµάτων, διακρίνεται από το γενικό κατά το ότι : - εν αφορά όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες, αλλά µόνο εκείνους που τελούν εντός µιας έννοµης σχέσης ή θεσµού (υποκειµενικό κριτήριο). - Έχει παροδικό προσωρινό χαρακτήρα (χρονικό κριτήριο). - Αποτελεί την εξαίρεση από τον κανόνα της εφαρµογής του γενικού περιεχοµένου των Συνταγµατικών δικαιωµάτων (ουσιαστικό κριτήριο), γι αυτό άλλωστε οι περιορισµοί είναι ειδικοί. Εποµένως τα Συνταγµατικά δικαιώµατα στις ειδικές σχέσεις (ειδικές κυριαρχικές και ειδικές διαπροσωπικές) αποβάλλουν το αξίωµα της βασικής ισχύος και θεσµοποιούνται / συστέλλονται τόσο ώστε να µην ανατινάζεται ο θεσµός. Αναφορικά µε την ελευθερία της έκφρασης, συνάγονται οι εξής σηµαντικοί περιορισµοί. 21

6.3.1 Ελευθερία της γνώµης στο δικαστικό κλάδο, στο στρατό, στα σώµατα ασφαλείας, στο δηµόσιο τοµέα. Το άρθρο 29 παρ. 3 Συντ. επιβάλλει περιορισµούς στην έκφραση της πολιτικής συνείδησης σε όλους όσοι υπηρετούν στον σκληρό πυρήνα του ηµοσίου τοµέα. Στις περιπτώσεις αυτές η αρχή της ουδετερότητας του κράτους επιβάλλει τη µη ανακοίνωση των πολιτικών πεποιθήσεων ενός εκάστου (θεσµική προσαρµογή του δικαιώµατος). α) Ως προς τους δηµοσίους υπαλλήλους 16 Ως προς τους δηµοσίους υπαλλήλους, η ρύθµιση του Συντάγµατος δεν ήταν πάντοτε ίδια, καθώς µε την αναθεώρηση του 2001 εισήχθησε σηµαντική διαφοροποίηση ως προς το προϊσχύσαν δίκαιο. Πιο συγκεκριµένα, πριν την αναθεώρηση του 2001, το Σύνταγµα απαγόρευε στους δηµοσίους υπαλλήλους οποιαδήποτε εκδήλωση υπέρ πολιτικού κόµµατος κατά τρόπο καθολικό και απόλυτο. Στις απαγορευµένες «εκδηλώσεις» ανήκε κατά κύριο λόγο η έκφραση και η διάδοση γνώµης (µε προπαγάνδα µέσα στην υπηρεσία, αρθρογραφία, διαλέξεις, συνεντεύξεις κτλ) υπέρ ή κατά ορισµένου πολιτικού κόµµατος, ή κατά των κοµµάτων εν γένει «προφορικώς, εγγράφως και δια του τύπου». Αντίθετα ως προς τους υπαλλήλους των ΟΤΑ, των λοιπών ν.π.δ.δ. και των υπαλλήλων των δηµοσίων επιχειρήσεων απαγόρευε απλώς την ανάληψη ενεργού δράσεως υπέρ ενός κόµµατος, µε την έννοια της συστηµατικής και «ανοιχτής» συµβολής του υπαλλήλου στον κοµµατικό αγώνα. 16 Καννελοπούλου Ν., Η κοµµατική δραστηριότητα των δηµοσίων υπαλλήλων, 1990. Κανελλοπούλου Ν. / Μακροδηµήτρης Ν. / Χρυσανθάκης Χ., Το Σύνταγµα και τα πολιτικά δικαιώµατα των δηµοσίων υπαλλήλων, 1993 Κόρσος., Υπάρχει εκ του Συντάγµατος πλαίσιο ελευθερίας των δηµοσίων διοικητικών υπαλλήλων προς εκδηλώσεις υπέρ πολιτικών κοµµάτων; ΤοΣ 1987, σελ.235 Τάχος Α., Θεµελιώδεις υποχρεώσεις των δηµοσίων υπαλλήλων, 1981, σελ.171 22

Με την αναθεώρηση του 2001, οι παραπάνω περιορισµοί αµβλύνθηκαν σηµαντικά. Έτσι η απαγόρευση κοµµατικών εκδηλώσεων στους δηµοσίους υπαλλήλους ισχύει µόνο εάν λαµβάνει χώρα «κατά την άσκηση των καθηκόντων τους». Υπ αυτή την έννοια, επιτρέπεται και η ενεργός δράση υπέρ ή κατά κόµµατος, αρκεί να µην λαµβάνει χώρα κατά την άσκηση των καθηκόντων τους. Η νέα αυτή ρύθµιση συνέβαλε αναπόφευκτα στην κοµµατικοποίηση των δηµοσίων υπαλλήλων. β) Ως προς τους δικαστικούς λειτουργούς και όσους υπηρετούν στις ένοπλες δυνάµεις και στα σώµατα ασφαλείας 17 Ως προς την κατηγορία αυτή, η διάταξη του Συντάγµατος είναι σαφής (άρθρο 29 παρ. 3 εδ.α), απαγορεύει οποιασδήποτε µορφής εκδηλώσεις υπέρ ή κατά πολιτικού κόµµατος, κατά τρόπο απόλυτο δηλαδή τόσο εντός όσο και εκτός υπηρεσίας. Ο περιορισµός αυτός αποσκοπεί στην κοµµατική ουδετερότητα και την οµαλή λειτουργία του κράτους και ως εκ τούτου είναι θεµιτός και επιτρεπόµενος. Πέρα από τους δύο περιορισµούς της ελευθερίας της γνώµης και πληροφορίας που περιέχει το ίδιο το Σύνταγµα στο άρθρο 29 παρ.3, είναι δυνατοί περιορισµοί που προβλέπονται από το νόµο και είναι αναγκαίοι για την ορθή λειτουργία της ειδικής εξουσιαστικής σχέσης, χωρίς να προσβάλουν τον πυρήνα του δικαιώµατος. Τέτοιον ανεπίτρεπτο περιορισµό συνιστά και η εξάρτηση της άσκησης του δικαιώµατος από προηγούµενη άδεια της προϊστάµενης ή άλλης αρχής, δεδοµένου ότι σε περίπτωση άρνησης παροχής της άδειας 17 Αλιβιζάτος Ν., Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ικαιώµατα και υποχρεώσεις των στρατιωτικών, 1992. Βλ. ακόµα άρθρο 25 παρ.1-3 Γενικού Κανονισµού Υπηρεσίας στο Στρατό (π.δ. 1301 / 1984). 23

καθίσταται ανενεργό το βασικό για την έννοια της δηµοκρατίας ατοµικό αυτό δικαίωµα. 18 Ειδικότερα γίνεται δεκτό ότι δεν µπορεί να θεµελιώσει πειθαρχικό παράπτωµα η διατύπωση από τον υπάλληλο γνώµης αντίθετης από εκείνη της προϊστάµενης του αρχής ή της κυβέρνησης, εφόσον αυτή χαρακτηρίζεται από «αντικειµενικότητα», Ανεπίτρεπτη κριτική υφίσταται µόνο όταν η διατύπωση της γνώµης γίνεται µε ύφος οξύ και εριστικό και µε τη µορφή αντιδικίας προς τη δηµόσια αρχή. 19 Παραπέρα ο υπάλληλος δεν επιτρέπεται να κάνει χρήση της ιδιότητάς του για να διαδίδει τις ιδέες του, ούτε να επηρεάζεται από τις πολιτικές πεποιθήσεις του ίδιου ή των ενδιαφεροµένων κατά την υπηρεσιακή ρύθµιση των υποθέσεών τους και οφείλει ιεραρχική υποταγή στην κυβέρνηση. Ως προς τους στρατιωτικούς τέλος το Συµβούλιο της Επικρατείας είχε κρίνει ότι είναι αντισυνταγµατική η γενική απαγόρευση έστω και απλής κατοχής και ανάγνωσης µέσα στις µονάδες τους κάθε φύσης πολιτικών εντύπων και εκδόσεων που µπορούν να κλονίσουν την πειθαρχία ή έχουν αντιστρατιωτικό περιεχόµενο. Αργότερα ωστόσο υπαναχώρησε από την αρχική ορθή θέση του, δεδοµένο ότι είναι θεµιτή η απαγόρευση εισαγωγής στις µονάδες εντύπων τέτοιου περιεχοµένου. 20 Την πειθαρχία πάντως δεν µπορεί να την κλονίσει η «κατά µόνας» ανάγνωση ή η απλή κατοχή εντύπων, αλλά µόνο η επιδεικτική τυχόν προβολή τους. Ως αντισυνταγµατική θεωρήθηκε πάντως η απαγόρευση στους δόκιµους αστυφύλακες να εισάγουν και διαβάζουν µέσα στη Σχολή τους έντυπα γενικά µη σχετιζόµενα προς τα διδασκόµενα µαθήµατα. 21 18 ΣτΕ 780/1981, ΤοΣ 1982, σελ 74, ιοικεφαθ 1834/1994, ι ικ 1996, σελ 381, ΣτΕ 1802/1986, ΤοΣ 1987, σελ, 341 19 ΣτΕ 1048/1975, ΤοΣ 1976, σελ. 337, ΣτΕ 3820/1990, Ελλ νη 1992, σελ 220 20 ΣτΕ 720/1983, ΤοΣ 1984, σελ.113, ΣτΕ 652/1994. ΤοΣ 1995, σελ. 206 21 ΣτΕ 452/1995, ΤοΣ 1995 σελ. 960 24

6.3.2 Περιορισµοί ως προς τη µορφή της γλώσσας στο πλαίσιο ειδικών εξουσιαστικών σχέσεων. Η µορφή της γλώσσας και η γραφή της, εµπίπτει κατ αρχήν στην απόλυτη ελευθερία του εκφραζόµενου να χρησιµοποιεί τη γλώσσα της προτίµησής του. Στην απόλυτη κρίση του εποµένως απόκειται αν θα χρησιµοποιήσει δηµοτική ή καθαρεύουσα και ποια µορφή γραφής της γλώσσας (πολυτονικό ή µονοτονικό ή ατονικό σύστηµα). Ωστόσο στο πλαίσιο ειδικών εξουσιαστικών σχέσεων, όπως είναι η δηµοσιοϋπαλληλική και η σχολική σχέση, µπορεί να ορίζεται και να επιβάλλεται η µορφή της γλώσσας. Ένας τέτοιος περιορισµός είναι ανεκτός µόνο στο µέτρο που η ιδιοµορφία είναι απαραίτητη για την εύλογη λειτουργία της σχέσης. Η εισαγωγή της δηµοτικής και του µονοτονικού συστήµατος είναι µεν υποχρεωτική στη νοµοθεσία, στη διοίκηση, όχι όµως στους ιδιώτες. 22 Η επιταγή εποµένως ή απαγόρευση της µιας ή της άλλης µορφής γλώσσας ή της γραφής της κατά τη σύνταξη εγγράφων, αιτήσεων, δηλώσεων, δικογράφων που απευθύνουν οι ιδιώτες στις δηµόσιες αρχές, αντίκεινται στο άρθρο 14 παρ. 1Σ. Το ίδιο ισχύει και για τις ιδιωτικές δικαιοπραξίες που συντάσσουν οι συµβολαιογράφοι. Εποµένως η διατύπωση του νόµου που εισάγει το µονοτονικό σύστηµα, πρέπει να ερµηνευθεί ως µη αφορώσα τους ιδιώτες. Επίσης η δικαστική ανεξαρτησία και η ακαδηµαϊκή ελευθερία δεν συµβιβάζονται µε κρατικές επιταγές προς τους δικαστές ή τους καθηγητές πανεπιστηµίου να γράφουν µια ορισµένη γλώσσα σε ένα ορισµένο τονικό σύστηµα. 23 22 ν. 1228 / 1982, για την καθιέρωση του µονοτονικού συστήµατος. 23 Βελγερής Φ.Θ., Η «γλωσσική υπόθεση» ενώπιον του Συµβουλίου της Επικρατείας - Παρατηρήσεις στην απόφαση ΣτΕ 5148 / 1987, ΤοΣ 1989,95. 25

6.3.3 Περιορισµοί στο πλαίσιο συµβατικών σχέσεων ιδιωτικού δικαίου (µισθωτική και εργασιακή σχέση). Στο πλαίσιο συµβατικών σχέσεων ιδιωτικού δικαίου, από την σύµβαση µπορούν να προκύπτουν ειδικές δεσµεύσεις της ελευθερίας της γνώµης, κατά των οποίων δεν µπορεί να προβληθεί το άρθρο 14 παρ.1, π.χ. απαγόρευση αναρτήσεως επιγραφών ή συµβόλων από παράθυρα ή εξώστες µισθίου διαµερίσµατος, που θα ασχήµαινε την πρόσοψη και θα διακινδύνευε ενδεχοµένως την ειρηνική συµβίωση των συγκατοίκων της πολυκατοικίας, ή απαγόρευση κοµµατικής δραστηριότητας (όχι της απλής εκφράσεως πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων) στον εργασιακό χώρο, κατά το παράδειγµα των ισχυόντων στο δηµοσιοϋπαλληλικό δίκαιο, προς διαφύλαξη, µεταξύ άλλων, της εργασιακής ειρήνης. 6.3.4 Περιορισµοί των δηµοσιογράφων Ελευθερία πολιτικού αρθρογράφου. Η κατοχύρωση του δηµοσιογράφου κατά την επιτέλεση του έργου του, είναι µια από τις πιο σηµαντικές πλευρές της εξασφάλισης της ελευθερίας έκφρασης γνώµης και πληροφόρησης. Η αναγνώριση, από το άλλο µέρος, της ελευθερίας του δηµοσιογράφου (του συντάκτη), έτσι ώστε να είναι σε θέση να έχει ανεξαρτησία γνώµης και ταυτόχρονα τη δυνατότητα να παρέχει αντικειµενικά την πληροφόρηση, είναι απαραίτητο στοιχείο της ελευθερίας έκφρασης γνώµης και πληροφόρησης. Ωστόσο η σχέση εξαρτηµένης εργασίας που συνδέει τον δηµοσιογράφο µε τον εργοδότη του (εφηµερίδα ή τηλεοπτικός σταθµός), θέτει de facto περιορισµούς στην ελευθερία της έκφρασής του, ώστε να µην µπορεί να δηµοσιεύσει τις προσωπικές του πολιτικές πεποιθήσεις στο έντυπο όπου εργάζεται, εφόσον βρίσκονται σε αντίθεση µε τη «γραµµή» 26

της εφηµερίδας, όπως αυτή καθορίζεται από τον εργοδότη στο πλαίσιο του διευθυντικού του δικαιώµατος. 24 Το ζήτηµα της καταχρηστικότητας ή µη της καταγγελίας της σχέσεως εργασίας σ αυτές τις περιπτώσεις έχει απασχολήσει σχετικά και τη νοµολογία. 25 24 Καράκωστας Ιωάννης, Το δίκαιο των ΜΜΕ, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2003. 25 ΑΠ 298/1983, Ελλ νη 1983: ελευθερία έκφρασης οικονοµικού συντάκτη εφηµερίδας, σελ. 962 27

7 ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ 7.1 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΟ Ο Κατ αρχάς η ελευθερία της έκφρασης δεν είναι απεριόριστη, αλλά οριοθετείται από τα δικαιώµατα των άλλων. Εξετάσαµε ήδη πιο πάνω ότι η χρησιµοποίηση µεγαφώνων στη διαπασών δεν δικαιολογείται από την ελευθερία της γνώµης. Κατά την εύλογη διάρκεια όµως προεκλογικής περιόδου και ιδίως την εβδοµάδα που προηγείται των εκλογών, µπορεί να ζητηθεί από τους πολίτες να ανεχθούν, αλλά µόνο ως ένα εύλογο µέτρο, τον θόρυβο των µεγαφώνων των κοµµάτων ή τη διατάραξη της οδικής κυκλοφορίας που προκαλούν οι συγκεντρώσεις των υποψηφίων και η ενδιάµεση µουσική. Εποµένως κατά την προεκλογική περίοδο, η ελευθερία έκφρασης διευρύνεται σηµαντικά και επανέρχεται στα κανονικά της όρια µετά το πέρας των εκλογών. 26 7.2 Η ΑΣΚΗΣΗ ΚΡΙΤΙΚΗΣ Η ΣΑΤΙΡΑ Η ιδέα / η γνώµη προστατεύονται αντικειµενικά. Υπ αυτή την έννοια είναι αδιάφορο το περιεχόµενο, η αλήθεια και η ορθότητά τους. Ακόµη και η κριτική ως γνώµη είναι κατ αρχήν ελεύθερη όσο οξεία και δρυµής κι αν είναι. Εποµένως η γνώµη προστατεύεται ακόµα κι όταν βάλλει κατά του Συντάγµατος, κατά του πολιτεύµατος, κατά της κυβερνητικής πολιτικής, κατά του Προέδρου της ηµοκρατίας, κατά της 26 Βλ. άρθρο 4 παρ. 5 ν. 1491 / 1984 28

εκκλησίας και του θρησκεύµατος κτλ. Η κριτική σε µια ευνοµούµενη δηµοκρατική πολιτεία είναι πάντοτε ελεύθερη. Για την ενότητα του λόγου, προστατεύεται και η σατιρική κριτική των δηµοσίων προσώπων, µε οποιονδήποτε τρόπο και µέσο κι αν εκφράζεται. Η σάτιρα δεν αποτελεί καθ εαυτήν προσβολή της τιµής, εκτός εάν η in concreto προσβάλλεται αθέµιτα το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής. Ζήτηµα προστασίας της τιµής των δηµοσίων προσώπων ναι µεν υφίσταται, αφού και ο πολιτικός δεν στερείται της προστασίας γενικά της υπόληψής του, πάντως πρέπει να επιδεικνύει µεγαλύτερη ανοχή στην κριτική απ ότι ο απλός πολίτης, αφού άλλωστε το στοιχείο της αντιπαράθεσης και της αντιδικίας χαρακτηρίζει εξ ορισµού την πολιτική. 27 27 Χρυσόγονος Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, 2002, σελ.276 29

8 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης, αποτελεί αναµφισβήτητα θεµέλιο του κοινωνικού ιστού, εφαλτήριο για περαιτέρω ανάπτυξη σε ατοµικό και κοινωνικό επίπεδο. Παράλληλα αποτελεί την πεµπτουσία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, καθώς προωθεί την πολυφωνία των απόψεων, τον πλουραλισµό και καθιστά εφικτό τον έλεγχο των φορέων των δηµοσίων αξιωµάτων. Εποµένως προκύπτει ότι η σκέψη δεν µπορεί, ούτε και πρέπει να περιορίζεται ή να αποστειρώνεται. «Συλλογάται καλά, όποιος συλλογάται ελεύθερα» είναι το απόφθεγµα του Ρήγα Φεραίου, που έχει αποκτήσει πλέον διαχρονική αξία και ισχύ. 30

9 ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΙΑΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ Ι ΕΩΝ / ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, αποτελεί κορυφαίο δικαίωµα της πνευµατικής υπόστασης του ανθρώπου. Η κατοχύρωσή του έχει τεράστια σηµασία τόσο για την ολοκλήρωση του ατόµου, όσο και για την εύρυθµη λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Το δικαίωµα αυτό δεν είναι ένα απλό ατοµικό δικαίωµα, αλλά και διαπλαστικό στοιχείο της δηµόσιας γνώµης. Κάθε άτοµο έχει το αναφαίρετο δικαίωµα να εκφράζει και να διαδίδει ελεύθερα τις ιδέες του. Ωστόσο η άσκηση του δεν είναι απεριόριστη, αλλά υπόκειται αφενός σε δεσµεύσεις ως αποτέλεσµα οριοθετήσεων και αφετέρου σε περιορισµούς εξαιτίας της εφαρµογής του δικαιώµατος εντός µερικότερων έννοµων σχέσεων και θεσµών. 10 SUMMARY The free spread of ideas is considered to be a fundamental right of the human s spiritual substance. Its constitutional consolidation is so important not of only for a personality s integration, but also for the better function of Democracy. This right is not just a simple human right, but it is also an element of the public opinion. Each person has the indefeasible freedom to express, and spread his ideas. However, this right cannot be practiced arbitrarily. On the contrast, it is bounded and delimited because of its practice into several legitimate relations and institutions. 31

11 ΛΗΜΜΑΤΑ ENTRIES Ανθρώπινη αξία Γλώσσα Γνώµη Ελευθερία αποσιώπησης Ελευθερία διάδοσης των ιδεών Ελευθερία έκφρασης των ιδεών Εξύβριση Ιδέα Κριτική / σάτιρα Πεποιθήσεις Πληροφορία Στοχασµός Συνείδηση Χρηστά ήθη Human value Language Opinion Freedom of suppression Free spread of ideas Freedom of expression Vilification Idea Criticism / satire Beliefs Information Thought Conscience Good morals 32

12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλιβιζάτος Ν., Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ικαιώµατα και υποχρεώσεις των στρατιωτικών, 1992. Βεγλερής Φ.Θ., Η «γλωσσική υπόθεση» ενώπιον του Συµβουλίου της Επικρατείας - Παρατηρήσεις στην απόφαση ΣτΕ 5148 / 1987, ΤοΣ 1989. αγτόγλου Π.., Ατοµικά ικαιώµατα, εκδ.αντ. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2005. ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό µέρος, τόµος Γ ηµίτοµος Ι, Σάκκουλας 2005, Αθήνα Θεσσαλονίκη. ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Ειδικό µέρος, τόµος Γ ηµίτοµος ΙΙ. Ζήρης Π., Φεµινισµός, πορνογραφία και ελευθερία της γνώµης, ΤοΣ 1992. Καννελοπούλου Ν., Η κοµµατική δραστηριότητα των δηµοσίων υπαλλήλων, 1990. Κανελλοπούλου Ν. / Μακροδηµήτρης Ν. / Χρυσανθάκης Χ., Το Σύνταγµα και τα πολιτικά δικαιώµατα των δηµοσίων υπαλλήλων, 1993. Καράκωστας Ι., Προσωπικότητα και τύπος, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 2000. Καράκωστας Ι., Το δίκαιο των ΜΜΕ, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2003. Κασιµάτης Γ., Η αντισυνταγµατικότητα της απαγόρευσης των αφισοκολλήσεων, ΤοΣ 1977. 33

Κολύρης Φ., Η συνταγµατική προστασία της ελευθερίας της έκφρασης και η οριοθέτηση της περιύβρισης και δυσφήµισης της δηµόσιας αρχής, Σύµµεικτα Φ. Βεγλερή, 1988. Κόρσος., Υπάρχει εκ του Συντάγµατος πλαίσιο ελευθερίας των δηµοσίων διοικητικών υπαλλήλων προς εκδηλώσεις υπέρ πολιτικών κοµµάτων; ΤοΣ 1987. Κρουσταλάκης Ε. Οι Συνταγµατικές ελευθερίες στην πράξη, Ένωση Ελλήνων Συνταγµατολόγων, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 1986. Κτιστάκη Σ. ηµοσιοϋπαλληλικό ίκαιο και ΕΣ Α εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2004. Μαυριάς Κ., Η ελευθερία του πολιτικού λόγου κατά το Σύνταγµα των Η.Π.Α., εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 1978. Τάχος Α., Θεµελιώδεις υποχρεώσεις των δηµοσίων υπαλλήλων, 1981. Τσακυρίδης Σ., Η ελευθερία του λόγου στις Η.Π.Α., εκδ.π.ν. Σάκκουλα 1997. Χρυσόγονος Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, 2002. 34

13 ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ -Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου. - ιεθνές Σύµφωνο για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα. -Χάρτης Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. - ν. 1228 / 1982. Για την καθιέρωση του µονοτονικού συστήµατος. - ν. 1491 / 1984. «Μέτρα για την διευκόλυνση της διακίνησης των ιδεών, τον τρόπο διενέργειας της εµπορικής διαφήµισης κτλ.». - ν. 1735 / 1987. «Προσλήψεις στο δηµόσιο τοµέα, κοινωνικός έλεγχος στη δηµόσια διοίκηση, πολιτικά κόµµατα και άλλες διατάξεις». - Γενικός Κανονισµός Υπηρεσίας στο Στρατό. (π.δ. 1301 / 1984). 35

14 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΣτΕ 652/1994, ΤοΣ 1995, σελ. 206 Είναι θεµιτή η απαγόρευση κατοχής και ανάγνωσης πολιτικών εντύπων µέσα στις στρατιωτικές µονάδες (άλλαξε την ΣτΕ 720/1983, ΤοΣ 1984, σελ. 113 η οποία είχε κρίνει αντισυνταγµατική µια τέτοια απαγόρευση) ΣτΕ 452/1995, ΤοΣ 1995 σελ. 960 «Αντισυνταγµατική η απαγόρευση ανάγνωσης από δόκιµους αστυνοµικούς στη Σχολή άσχετων µε τα µαθήµατα της Σχολής εντύπων». Η απαγόρευση στους δόκιµους αστυφύλακες να εισάγουν, να κατέχουν ή να αναγιγνώσκουν σε οποιοδήποτε χώρο της Σχολής βιβλία, εφηµερίδες, περιοδικά ή άλλα έντυπα τα οποία δεν σχετίζονται µε τα διδασκόµενα µαθήµατα, οδηγεί σε κατάλυση των άρθρων 5, 13, 14 παρ. 1 Συντ. Ναι µεν είναι δυνατόν να επιβληθούν οιονεί περιορισµοί στους δόκιµους αστυνοµικούς, ως τελούντες σε ειδικό καθεστώς πειθαρχίας, όµως οι περιορισµοί αυτοί δεν µπορούν να οδηγήσουν σε στέρηση ή υπέρµετρο περιορισµό τον εν λόγω δικαιωµάτων. ΣτΕ 2209/1977, ΤοΣ 1977, σελ 636 «Περιορισµοί της ελευθερίας της γνώµης δεν µπορούν να αναιρούν τον πυρήνα του δικαιώµατος». Το συνταγµατικό δικαίωµα της ελευθερίας έκφρασης, των φιλοσοφικών, θρησκευτικών, πολιτικών πεποιθήσεων δύναται να περιοριστεί ως προς τους δηµοσίους υπαλλήλους και τους στρατιωτικούς, χωρίς όµως οι περιορισµοί να οδηγούν στην κατάργηση του ατοµικού δικαιώµατος. Ως εκ τούτου ο δηµόσιος υπάλληλος εκτός υπηρεσίας δικαιούται να εκφράζεται ελεύθερα. 36

ΣτΕ 1048/1975, ΤοΣ 1976, σελ. 337 «ιατύπωση από υπάλληλο γνώµης αντίθετης από εκείνη της προϊστάµενής του αρχής». εν θεµελιώνει πειθαρχικό παράπτωµα ή υπό δηµοσίου υπαλλήλου άσκηση κριτικής διά της διατύπωσης επιστηµονικής γνώµης εφόσον χαρακτηρίζεται από αντικειµενικότητα, έστω κι αν είναι αντίθετη προς την προϊστάµενή του αρχή, ή την κυβέρνηση. Το άρθρο 14 Συντ. έχει εφαρµογή και στους δηµοσίους υπαλλήλους. Η καθιερούµενοι ειδικοί περιορισµοί θα πρέπει να µην αναιρούν το δικαίωµα αυτό στην ουσία του. Εποµένως είναι αντισυνταγµατικός ο περιορισµός που επιβάλλεται και εξαρτά την άσκηση του δικαιώµατός αυτού των υπαλλήλων από προηγούµενη άδεια της αρχής. Ανεπίτρεπτη κριτική υφίσταται εάν η διατύπωση της γνώµης γίνεται µε οξύ και εριστικό ύφος και υπό µορφή αντιδικίας προς την προϊστάµενη αρχή, µαρτυρούσα την έλλειψη του προσήκοντος προς αυτή σεβασµού. ΣτΕ 3820/1990, Ελλ νη 1992, σελ 220 «ιατύπωση από εκπαιδευτικό γνώµης αντίθετης από εκείνη της προϊστάµενής του αρχής». Ο εκπαιδευτικός δικαιούται να διατυπώσει τη γνώµη του σχετικά µε τον τρόπο εορτασµού του Πολυτεχνείου εφόσον η γνώµη αυτή δεν περιέχει υβριστικές ή ανοίκειες εκφράσεις. ΑΠ 298/1983, Ελλ νη 1983, σελ 962 «Ελευθερία έκφρασης οικονοµικού συντάκτη εφηµερίδας». Καταγγελία σύµβασης εργασίας οικονοµικού συντάκτη εφηµερίδας, διότι διορίστηκε σε θέση (Εθνικό Ίδρυµα Ραδιοφωνίας), σχετική µε την εργασία του στην εφηµερίδα, παρά την απαγόρευση του Κανονισµού. Η επιγενόµενη έκφραση εκ µέρους του φιλοκυβερνητικών απόψεων, ενώ η εφηµερίδα πρόσκειται στην αντιπολίτευση, οδήγησε σε καταγγελία της συµβάσεως εργασίας. Ζήτηµα γεννάται εάν ο ευµενής σχολιασµός κυβερνητικών οικονοµικών µέτρων, ενόψει της ελευθερίας της έκφρασης, 37

αποτελεί νόµιµο λόγο, καθιστώντα µη καταχρηστική την άσκηση του δικαιώµατος καταγγελίας. Παραποµπή στην ολοµέλεια. ΑΠ 1241/1976, ΤοΣ 1977, σελ. 176 «Απαγόρευση αναγραφής συνθηµάτων, αφισών κτλ σε ξένες οικοδοµές». Αστυνοµική διάταξη που απαγορεύει -για λόγους αισθητικούς προστασίας του φυσικού ή πολιτιστικού περιβάλλοντος, υγείας και της ξένης ιδιοκτησίας- την ρύπανση τοίχων ή άλλων επιφανειών διά γραφής λέξεων, φράσεων κτλ., χωρίς να αποκλείει γενικώς και απολύτως άλλους τρόπους εκφράσεως, δεν αναιρεί το συνταγµατικά προστατευόµενο δικαίωµα του πολίτη προς ελεύθερη έκφραση και διάδοση των στοχασµών. ΣτΕ 1802/1986, ΤοΣ 1987, σελ, 341 «Η εξάρτηση της άσκησης του δικαιώµατος από προηγούµενη άδεια της αρχής αίρει τον πυρήνα του δικαιώµατος» Οι ειδικοί περιορισµοί που δικαιολογούνται προκειµένου περί της ελεύθερης εκδήλωσης της σκέψης και της γνώµης των στρατιωτικών, δεν επιτρέπεται να φτάνουν µέχρι του σηµείου αναιρέσεως του δικαιώµατος, τέτοιο δε περιορισµό συνιστά η θέσπιση διατάξεων, µε τις οποίες εξαρτάται η άσκησή του από προηγούµενη άδεια της προϊστάµενης ή άλλης αρχής. ιοικεφαθ 1834/1994, ι ικ 1996, σελ 381 «Η εξάρτηση της άσκησης του δικαιώµατος από προηγούµενη άδεια της αρχής αίρει τον πυρήνα του δικαιώµατος» Οµοίως µε τη ΣτΕ 1802/1986. ΣτΕ 780/1981, ΤοΣ 1982, σελ 74 «Η ελευθερία της έκφρασης στον κανονισµό Αστυνοµικού Σώµατος» Το ατοµικό δικαίωµα ελεύθερης εκδήλωσης της σκέψης και της γνώµης επιδέχεται περιορισµούς προκειµένου περί δηµοσίων υπαλλήλων, αρκεί να µην αναιρείται κατ ουσίαν. Η κατ άρθρο 99 παρ. 3 εδαφ. Β Κανονισµού 38

Αστυνοµικού Σώµατος θέσπιση σε πειθαρχικό παράπτωµα της δηµόσιας άσκησης κριτικής δι εκφράσεων που αποδεικνύουν έλλειψη σεβασµού δεν αποτελεί ανεπίτρεπτο περιορισµό, εφόσον πρόκειται περί υπαλλήλων δηµόσιας υπηρεσίας ειδικά οργανωµένης (αστυνοµία πόλεων). 39