Η Χρηματοοικονομική Κρίση και η περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης: Επιπτώσεις και Προοπτικές

Η Χρηματοοικονομική Κρίση και η περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης: Επιπτώσεις και Προοπτικές Γκίκας Χαρδούβελης * Αθήνα, 18 Μαρτίου,, 2009 * Οικονομικός Σύμβουλος,, Eurobank EFG Group Καθηγητής, Τμήμα Χρηματοοικονομικής & Τραπ. Διοικητικής, Παν. Πειραιώς & CEPR Γκίκας Α. Χαρδούβελης 1

Η Χρηματοοικονομική Κρίση και η περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης: Επιπτώσεις και Προοπτικές Περιεχόμενα I. Η Διεθνής Χρηματοοικονομική Κρίση Συνεχίζεται II. III. IV. Προοπτικές για τη ΝΑ Ευρώπη Πως μπορεί η Ελλάδα να επιβιώσει από την κρίση; Προτεραιότητες πολιτικής και συμπεράσματα Γκίκας Α. Χαρδούβελης 2

I. Η Διεθνής Χρηματοοικονομική Κρίση Συνεχίζεται 1) Ραγδαία επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομίας 2) Τα δύο κυριότερα προβλήματα της Χρηματοοικονομικής Κρίσης 3) Η αντίδραση των Αρχών και το αβέβαιο μέλλον της παγκόσμιας οικονομίας Γκίκας Α. Χαρδούβελης 3

Ι.1 Η παγκόσμια οικονομία αντιμέτωπη με τη χειρότερη ύφεση της μεταπολεμικής περιόδου 8 7 6 5 4 3 2 1 0-1 % 1961 1965 Παγκόσμιος ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης 1969 1973 1977 1981 1985 Αναμένουμε σημαντική μείωση το 2009 και πιθανή αναιμική ανάκαμψη το 2010 Source: EFG Eurobank Research Γκίκας Α. Χαρδούβελης 4 1989 1993 1997 2001 2005 2009 1,1-0,5

Ι.1 Οι δείκτες εμπιστοσύνης καταρρέουν 1,04 Δείκτες εμπιστοσύνης καταναλωτών και επιχειρήσεων για τις χώρες του ΟΟΣΑ 1,02 1,00 0,98 0,96 0,94 0,92 0,90 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 Πηγή: Ecowin, ΟΟΣΑ Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης Δείκτης Εμπιστοσύνης στον Μεταποιητικό Κλάδο Γκίκας Α. Χαρδούβελης 5

Ι.1 Μειωμένη ανάπτυξη σε όλες τις χώρες 2007 2008F 2009F Ετήσιος ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης (%) Παγκόσμιος ρυθμός 3,8 2,2-0,5 ΗΠΑ 2,0 1,1-2,2 Ευρωζώνη 2,6 0,8-2,9 Ηνωμένο Βασίλειο 3,0 0,7-3,1 Ελλάδα 4,0 2,9 0,2 Ιαπωνία 2,4-0,7-4,0 Κίνα 13,0 9,0 6,8 Ρωσία 8,1 5,6-3,0 Ινδία 9,2 7,4 4,5 Βραζιλία 5,7 5,0 0,0 Source: Eurobank EFG H επιβράδυνση της παγκόσμιας ανάπτυξης επιταχύνεται με τη: Ραγδαία πτώση των εξαγωγών εξαιτίας της μείωσης της παγκόσμιας ζήτησης Μείωση των δανείων που χορηγούν οι τράπεζες Πτώση των τιμών των περιουσιακών στοιχείων (μετοχές, ακίνητα, ) και υποτίμηση των νομισμάτων σε κάποιες χώρες Γκίκας Α. Χαρδούβελης 6

Ι.1 Μειωμένη ανάπτυξη και στη Νέα Ευρώπη Αισιόδοξο σενάριο για το 2009 2007 2008F 2009F Ετήσιος Ρυθμός Οικονομικής Ανάπτυξης (%) Νέα Ευρώπη 5.9 4.0-0.4 Βουλγαρία 6.2 6.4 1.0 Πολωνία 6.7 5.0 1.7 Ρουμανία 6.2 7.8 1.0 Σερβία 7.1 6.0 1.3 Τουρκία 4.6 1.0-1.0 Ουκρανία 7.6 6.0-5.0 Η επιβράδυνση της ανάπτυξης στη Νέα Ευρώπη οφείλεται σε παρόμοιους λόγους : Προηγούμενη πιστωτική επέκταση σε μεγαλύτερη κλίμακα και σε μεγάλο βαθμό σε ξένο νόμισμα «Φούσκα» στην αγορά ακινήτων Υψηλά ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών και εξάρτηση από ξένη χρηματοδότηση Γκίκας Α. Χαρδούβελης 7

Ι.1 Ταχεία η πτώση στο τέλος του 2008 15 10 5 0 ΑΕΠ, Δ Τρίμηνο 2008 (ετησιοποιημένος πραγματικός ρυθμός αύξησης) 1.2 1.4 5.4 8.5-5 -7.3-6.4-6.1-5.9-5.9-5.2-5.1-4.7-4.0-3.9-3.7-3.4-3.4-2.1-1.2-0.8-0.5-10 -10.8-9.7-8.4-8.0-8.0-15 -13.4-20 -25-22.6 Κορέα Ιαπω νία Μεξικό Σουηδία Γερμανία Δανία Πορτογαλία Ιταλία ΗΠΑ Ην. Βασίλειο ΕΕ Ευρωζώνη Βέλγιο Φινλανδία Γαλλία Ουγγαρία Ισπανία Ισλανδία Ολλανδία Καναδάς Αυστραλία Ελβετία Αυστρία Ισραήλ Ελλάδα Πολωνία Νορβηγία Σλοβακία Γκίκας Α. Χαρδούβελης 8

I.1 Γιατί βρισκόμαστε σε αυτήν την κατάσταση; Παρελθούσες ψευδαισθήσεις των οικονομολόγων Δαμάστηκε η μεταβλητότητα: Οι μακρο-οικονομολόγοι μέχρι πρόσφατα, αγνοώντας τις υπάρχουσες «φούσκες» και τις παγκόσμιες ανισορροπίες, συζητούσαν σε ποιον ανήκουνταεύσημαγιατηνπερίοδοτου great moderation, δηλαδή την υψηλή ανάπτυξη με χαμηλό πληθωρισμό. Στην περίοδο 2002-2007 παρατηρήθηκε η υψηλότερη ανάπτυξη των τελευταίων 40 ετών σε περιβάλλον χαμηλού πληθωρισμού Μερικοί πίστευαν ότι ο οικονομικός κύκλος τελείωσε. Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν αρνητική συσχέτιση μεταξύ του βιοτικού επιπέδου και της διακύμανσης στην οικονομική δραστηριότητα Η παγκοσμιοποίηση και οι βελτιωμένοι τρόποι επικοινωνίας δημιούργησαν νέες αλληλοσυνδέσεις και βοήθησαν τη διαφοροποίηση των μικρών οικονομικών διαταράξεων Ωστόσο οι αλληλοσυνδέσεις προκαλούν φαινόμενα ντόμινο. Έτσι οι οικονομίες γίνονται ευαίσθητες σε μεγάλες οικονομικές διαταράξεις που έχουν μικρή πιθανότητα εμφάνισης Η ψευδαίσθηση ότι οι αγορές μπορούν να ελέγξουν καιροσκοπικές συμπεριφορές Ελεύθερες αγορές δε σημαίνει απορυθμισμένες αγορές Η απληστία προωθεί την καινοτομία και την ανάπτυξη αλλά όταν δεν ελέγχεται από την κατάλληλη νομοθεσία, μπορεί να μετατραπεί σε κυνήγι ολιγοπολιακών προσόδων, διαφθορά και έγκλημα (D. Acemoglou, υποστηρίζει ότι υπήρχε μια τρίτη ψευδαίσθηση ότι το κεφάλαιο φήμης αρκεί για την αυτορύθμιση μακροβιότερων επιχειρήσεων) Αλλά το να κατηγορεί κανείς τους οικονομολόγους είναι σα να κατηγορεί το γιατρό που δεν προέβλεψε ότι ένα κοινό κρυολόγημα θα μπορούσε να εξελιχθεί σε πνευμονία Γκίκας Α. Χαρδούβελης 9

I.1 Η κρίση ξεκίνησε από το χρηματοοικονομικό τομέα Τώρα η κρίση είναι μαζί μας εδώ και τουλάχιστον 20 μήνες, χειροτερεύοντας συνεχώς τους τελευταίους 6 μήνες Πολλές είναι οι αιτίες της κρίσης: Μεγάλες παγκόσμιες ανισορροπίες «φθηνό» χρήμα και ρευστότητα από χώρες με πλεονάσματα που διοχετεύτηκε κυρίως στις ΗΠΑ «φούσκα» στην αγορά ακινήτων και η έκρηξη στην χορήγηση στεγαστικών δανείων χαμηλής εξασφάλισης χωρίς επαρκείς τραπεζικούς ελέγχους για τον αναλαμβανόμενο κίνδυνο οι τιτλοποιήσεις και οι νέες πολύπλοκες και αδιαφανείς μορφές τους (CDOs) καθώς και άλλοι ιδιωτικοί οργανισμοί που δεν ελέγχονται από τις Fannie Mae και Freddie Mac Απληστία, δηλαδή η επιδίωξη υψηλών αποδόσεων με ταυτόχρονη υποτίμηση του αναλαμβανόμενου κινδύνου, το αντίθετο από το Peso Problem. Είναι ένα κοινό χαρακτηριστικό των κρίσεων και ενδημικό στον καπιταλισμό Χαλαρή νομοθεσία (Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς των ΗΠΑ, SEC: επιεικείς απαιτήσεις για τη μόχλευση των επενδυτικών τραπεζών) και θεσμικό πλαίσιο, regulatory arbitrage ειδικά διασυνοριακά Λανθασμένα κίνητρα των Οίκων Αξιολόγησης, των εταιρικών διοικήσεων, κτλ. Τεράστια μόχλευση βασισμένη στον βραχυχρόνιο δανεισμό των ΧΠΙ που επένδυαν για ίδιο λογαριασμό. Αυτός ο παράγοντας ήταν πολύ σημαντικός στην επέκταση της κρίσης. Γκίκας Α. Χαρδούβελης 10

Ι.2 Η πορεία της κρίσης αντανακλάται στα υψηλά περιθώρια επιτοκίων Σημαντικά αυξημένο ασφάλιστρο κινδύνου δείχνει το TED spread και flight to quality (3m Eurodollar - 3m Tbill). Το ίδιο ισχύει και για την Ευρωζώνη (3m Euribor 3m Euro Area Tbills). Μετακύλιση κόστους σε καταναλωτές και επιχειρήσεις το 2008 και 2009. 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 μ.β. 12/3/2009: 110,0 12/3/2009: 89,1 5/2007 7/2007 9/2007 11/2007 1/2008 3/2008 5/2008 7/2008 9/2008 11/2008 1/2009 3/2009 Ευρωζώνη ΗΠΑ Γκίκας Α. Χαρδούβελης 11

Ι.2 Αύξηση κινδύνου χώρας σε Νέα Ευρώπη & Ελλάδα Περιθώρια Επιτοκίων με ΗΠΑ (10-ετή κυβερνητικά ομόλογα σε $) Πηγή : Bloomberg, JP Morgan EMBIG Γκίκας Α. Χαρδούβελης 12

Ι.2 Μπορείηαύξησητουεξωτερικούχρέουςνα οδηγήσει στον εφιάλτη των υψηλών περιθωρίων δανεισμού των αρχών του 90; Όχι, πριν την ΟΝΕ τα περιθώρια αντανακλούσαν και διαφορά πληθωρισμού μ.β. 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Σεπ-92 10-ετή κρατικά ομόλογα: Ελλάδα - Γερμανία Σεπ-93 Σεπ-94 Σεπ-95 Σεπ-96 Σεπ-97 Σεπ-98 Σεπ-99 Γκίκας Α. Χαρδούβελης 13 Σεπ-00 Το περιθώριο έχει αυξηθεί αλλά είναι απίθανο να φτάσει στα επίπεδα των αρχών της δεκαετίας του 90 λόγω του ευρώ 12/3/2009: 273,7 μ.β. Τα σημερινά πολύ υψηλά περιθώρια επιτοκίων (στα 5-ετή και 10-ετή κυβερνητικά ομόλογα) υποδηλώνουν 20% πιθανότητα χρεοκοπίας στα επόμενα 5 έτη! Σεπ-01 Σεπ-02 Σεπ-03 Σεπ-04 Σεπ-05 Σεπ-06 Σεπ-07 Σεπ-08

Ι.2 Αύξηση των περιθωρίων: Όχι μόνο ελληνικό αλλά και ευρωπαϊκό φαινόμενο μ.β. 280 260 240 220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Περιθώριο 10-ετών ομολόγων έναντι γερμανικού ΑΥΣΤΡΙΑ 121 ΒΕΛΓΙΟ 101 ΦΙΛΑΝΔΙΑ 78 ΓΑΛΛΙΑ 59 ΕΛΛΑΔΑ 274 ΙΤΑΛΙΑ 152 ΙΡΛΑΝΔΙΑ 278 ΟΛΛΑΝΔΙΑ 76 29/6/2007 12/3/2009 ΙΣΠΑΝΙΑ 103 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 150 Η αύξησητων ελληνικών περιθωρίων είναι συνεπής με την αύξηση όλων των υπολοίπων περιθωρίων και τον EMBI+ Έτσι, το μεγαλύτερο μέρος της ανόδου (2/3) οφείλεται στην παγκόσμια τάση αποφυγής του κινδύνου και όχι σε τοπικούς παράγοντες Γκίκας Α. Χαρδούβελης 14 Πηγή: Bloomberg, JP Morgan EMBIG, Eurobank EFG

Ι.2 Η κρίση συνεχίζεται: Δύο τα σημαντικότερα προβλήματα 1) Οι απώλειες στην αξία στοιχείων του ενεργητικού δημιουργούν απομειώσεις, που δεν μπορούν να καλυφθούν με αυξήσεις κεφαλαίου, προκαλώντας έτσι χρεοκοπίες. Κυβερνητικές παρεμβάσεις από 11/08 Αλλά νέες απώλειες συνεχίζονται 2) Η διατραπεζική αγορά ουσιαστικά έκλεισε για διάρκειες πέραν της εβδομάδας Η ρευστότητα πρακτικά εξαφανίστηκε μετά την κατάρρευση της Lehman Σημάδια επανάκαμψης τον Ιανουάριο του 2009 Οι ελλείψεις κεφαλαίων και ρευστότητας αναγκάζουν τα ΧΙ σε πολλαπλάσια απομόχλευση, περιορίζοντας το νέο δανεισμό περιορισμό οικονομικής δραστηριότητας Όσο τα προβλήματα φερεγγυότητας και ρευστότητας παραμένουν άλυτα, είναι δύσκολη η διάγνωση του τέλους της κρίσης Οι Αμερικανοί θα πρέπει να αποφασίσουν για το τι θα κάνουν με τις 20 μεγαλύτερες τράπεζές τους Bad Bank δεν είναι καλή ιδέα (Buiter & άλλοι: δημιουργία Good banks) Διαχωρισμός των μεγάλων τραπεζών σε 3 ομάδες: (i) Υγιείς αγορά των προνομιούχων & κοινών μετοχών τους (ii) Ουδέτερες πώληση (iii) Προβληματικές προσωρινή κρατικοποίηση πριν την εκκαθάριση Σήμερα 2-3 μικρές τράπεζες ανά εβδομάδα πτωχεύουν στις ΗΠΑ Γκίκας Α. Χαρδούβελης 15

Ι.2 Φερεγγυότητα: Το μεγαλύτερο πρόβλημα Το κενό μεταξύ απομειώσεων και κεφαλαιακών αυξήσεων έχει μειωθεί σημαντικά χάρη στην κρατική συμμετοχή. Το ΔΝΤ εκτιμά ότι το σύνολο των απομειώσεων για όλα τα ΧΙ θα φτάσει τα $2,2 τρισ. Συνολικές απομειώσεις: $ 1.238,5 Συνολικές αυξήσεις: $ 1021,0 Συνολική διαφορά: $ 217,5 960 880 800 720 640 560 480 400 320 240 160 80-80 0 δις $ 847 12 Μαρτίου 2009 573 Πρόβλημα κυρίως στις ΗΠΑ 274 360 378 Χρηματοπιστωτικός τομέας* 32 70-18 -38 ΗΠΑ ΕΥΡΩΠΗ ΑΣΙΑ Απομειώσεις Αυξήσεις Κεφαλαίου Διαφορά δις $ 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Συνολικές απομειώσεις : $ 658,5 Συνολικές αυξήσεις : $ 355,3 Συνολική διαφορά : $ 303,2 30 Ιουνίου 2008 Γκίκας Α. Χαρδούβελης * Τράπεζες, Ασφαλιστικές εταιρίες, GSEs Πηγή: Bloomberg 16 410 216 194 222 122 100 ΗΠΑ ΕΥΡΩΠΗ ΑΣΙΑ Απομειώσεις Αυξήσεις Κεφαλαίου Διαφορά 27 17 10

Ι.2 Μείωση κερδοφορίας επιχειρήσεων 40 30 20 10 0-10 -20-30 -40 % yoy 33,2 ΗΠΑ: Εταιρικά Κέρδη (Αποτελέσματα γ Τριμήνου, Ετησίως) 33,4 Λίγο πριν το ξεκίνημα της κρίσης -3,8-12,5 Λίγο πριν την επιδείνωση της κρίσης -31,5-4,3 Τώρα επηρεάζεται και ηκερδοφορία Είναι αδύνατο πλέον να κρυφτούν οι ζημίες στο Ισολογισμό με λογιστικές μεθόδους, αφού ηκρίσηδιαρκεί 20 μήνες Q3 06 Q3 07 Q3 08 Χρηματοπιστωτικός τομέας Μη χρηματοπιστωτικός τομέας Πηγή: US Department of Commerce, Bureau of Economic Analysis, National Economic Accounts Γκίκας Α. Χαρδούβελης 17

Ι.2 Ελλάδα: Τα ΧΙ έχουν την ισχυρότερη κεφαλαιακή βάση στη Δυτική Ευρώπη Η Ελλάδα εισήλθε στη διεθνή κρίση με ισχυρό τραπεζικό σύστημα 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Γερμανία % Ελβετία Γαλλία Σουηδία Κεφάλαια / Ενεργητικό Δανία Ην. Βασίλειο Βέλγιο Ισλανδία Ισπανία Πορτογαλία Νορβηγία Ιρλανδία 30/6/2008 Φιλανδία Αυστρία Ελλάδα Ιταλία Ελλάδα Καλύτερη: EFG Intern/al 13,52% Χειρότερη: DEXIA 1,67% Γκίκας Α. Χαρδούβελης 18 ΗΠΑ SPVs δε συμπεριλαμβάνονται στο ενεργητικό στις ΗΠΑ. Έτσι οι ισολογισμοί εμφανίζονται μικρότεροι

Ι.2 Οι τράπεζες στη Νέα Ευρώπη έχουν ισχυρότερη κεφαλαιακή βάση από τη Δυτική Ευρώπη 25 20 15 10 5 0 % Αίγυπτος Αλβανία* Ρουμανία Κεφάλαια / Ενεργητικό Q2 2008 Βουλγαρία Πολωνία Τουρκία Ουκρανία Κύπρος** * Αλβανία, στοιχεία Δεκεμβρίου 2007 ** Κύπρος, τα στοιχεία αναφέρονται στο κεφάλαιο Tier I ΠΓΔΜ Σερβία Γκίκας Α. Χαρδούβελης 19

Ι.2 Έλλειψη Ρευστότητας : Το δεύτερο πρόβλημα δισ. $ 900 800 700 600 ΗΠΑ Πλεονάζουσα Ρευστότητα στις Τράπεζες 13/3/2009: $ 621,5 δισ. Δις 300 250 200 Ευρωζώνη Καταθέσεις στην ΕΚΤ 6/3/2009: 135,6 δις 500 400 300 150 100 19/9/2008: 1,8 δις 200 100 12/9/2008: $ 2,3 δισ. 50 0 0 Μαϊ-07 Ιο υλ-07 Σεπ-07 Νοε-07 Ια ν-08 Μαρ-08 Μαϊ-08 Ιο υλ-08 Σεπ-08 Νοε-08 Ια ν-09 Μαρ-09 Μαϊ-07 Ιο υ λ -07 Σεπ-07 Νοε-07 Ια ν -08 Μαρ-08 Μαϊ-08 Ιο υ λ -08 Σεπ-08 Νοε-08 Ια ν -09 Πηγή: Federal Reserve, ΕΚΤ Αμερικανικές & Ευρωπαϊκές τράπεζες διακρατούν μετρητά αφού ο κίνδυνος αντισυμβαλλόμενου έχει αυξηθεί Γκίκας Α. Χαρδούβελης 20

Ι.2 Ρευστότητα: άφθονη εντός Ελλάδος, όχι όμως και στις χώρες της Νέας Ευρώπης 160 140 120 100 80 60 40 20 0 % 39,1 Σλοβακία Δάνεια / Καταθέσεις Δεκέμβριος 2008 60,1 Μάλτα 82,9 86,2 88,8 92,4 94,0 98,2 Ελλάδα Βέλγιο Κύπρος Λουξεμβούργο Σλοβενία Ιρλανδία Δάνεια / Καταθέσεις Δεκέμβριος 2008 125,9 101,5 106,7 107,3 107,8 114,2115,4117,8 Γερμανία Αυστρία Ισπανία Ευρωζώνη Γαλλία Πορτογαλία Ολλανδία Ιταλία 140,3 Φιλανδία Πηγή: ΕΚΤ, Balance Sheet Items data Πηγή: Κεντρικές Τράπεζες Γκίκας Α. Χαρδούβελης 21

I.3 Πτώση Επιτοκίων Παρέμβασης 7 6 5 4 3 2 1 0 % Δεκ-98 Ιουν-99 Δεκ-99 Ιουν-00 Δεκ-00 Ιουν-01 Δεκ-01 Ιουν-02 Δεκ-02 Ιουν-03 Δεκ-03 Ιουν-04 Δεκ-04 Ιουν-05 Δεκ-05 Ιουν-06 Δεκ-06 Ιουν-07 Δεκ-07 Ιουν-08 Δεκ-08 Συντονισμένες μειώσεις επιτοκίων και ενέσεις ρευστότητας από τις κυριότερες Κεντρικές Τράπεζες. ΕΚΤ περιορίζεται από το καταστατικό της. ΕΥΡΩΖΩΝΗ ΗΠΑ Ο μηχανισμός μετάδοσης της νομισματικής πολιτικής έχει παραλύσει Quantitative & Qualitative Easing Δημοσιονομική πολιτική ως το μόνο αποτελεσματικό εργαλείο Όμως, όσο η κρίση διαρκεί, το πρόβλημα είναι ο αποπληθωρισμός. Ορισμένοι φοβούνται τη μελλοντική αναζωπύρωση του πληθωρισμού λόγω της τρέχουσας νομισματικής και δημοσιονομικής επέκτασης. Γκίκας Α. Χαρδούβελης 22

Ι.3 Διεθνή σχέδια διάσωσης τραπεζών Σχέδια Διάσωσης* % 2009 ΑΕΠ Ιταλία 52 δις 3,2% Βέλγιο 19,6 δις 5,5% Ελλάδα 28 δις 10,8% Νορβηγία NOK 350 δις 13,5% Πορτογαλία 24 δις 13,9% ΗΠΑ $ 2.600 δις 17,9% Γαλλία 360 δις 18,0% Γερμανία 500 δις 19,5% Ισπανία 250 δις 22,4% Φιλανδία 54 δις 27,3% Ην. Βασίλειο 500 δις 33,8% Αυστρία 100 δις 34,2% Ολλανδία 237 δις 39,1% Σουηδία SEK 1.565 δις 49,3% Ιρλανδία 410 δις 220,0% Σύνολο ΕΕ-27 2.737 δις 21,2% Γκίκας Α. Χαρδούβελης 23 ΗΠΑ Αρχικό σχέδιο διάσωσης TARP $700 δις, 5% του ΑΕΠ Νέοσχέδιοδιάσωσης Financial Stability Plan $2 τρις, 14% του ΑΕΠ Χώρα Ιρλανδία Ην. Βασίλειο Γερμανία Ισλανδία ΗΠΑ Κρατικοποιήσεις Χρηματοπιστωτικά Ιδρύματα Anglo Irish Bank, Bank of Ireland, Allied Irish Bank RBS, Bradford & Bingley, Northern Rock, Lloyds Banking Group Commerzbank Landsbanki, Kaupthing Bank Fannie Mae, Freddie Mac, AIG * Συμπεριλαμβάνουν αυξήσεις κεφαλαίου, αγορές στοιχείων του ενεργητικού και εγγυήσεις χρέους.

Ι.3 Διεθνή δημοσιονομικά πακέτα ΗΠΑ 2008 2009-19 Ποσό $ 168 δις $ 789 δις % 2009 ΑΕΠ 1,2% 5,5% ΕΑ-16 2009-10 245 δις 2,6% Κίνα 2009-10 CHY 4 tr 15,0% Δημοσιονομικό έλλειμμα (% ΑΕΠ) 2008 2009 ΗΠΑ -3,2% -8,3% ΕΑ-16-1,7% -4,0% Κίνα -0,1% -2,8% Πηγή: European Commission, Congressional Budget Office, Economist Τα δημοσιονομικά πακέτα στην Ευρώπη είναι ανεπαρκή, σύμφωνα με τους Αμερικανούς Η Δυτική Ευρώπη θα δεσμεύσει κεφάλαια για την Ανατολική Ευρώπη; Είναι εκτεθειμένη στην Ανατολική Ευρώπη: (% ΑΕΠ: 82% Αυστρία, 53% Ελβετία, 49% Ολλανδία, 42% Βέλγιο) Τραπεζικές υποχρεώσεις Ανατολικής Ευρώπης προς τη Δυτική Ευρώπη: $1,51 τρις από σύνολο $1.66 τρις (Σεπτέμβρης 2008) τωντραπεζώνπουκαλύπτειητράπεζα Διεθνών Διακανονισμών (BIS) (Οι ελληνικές τράπεζες δε συμπεριλαμβάνονται). Γκίκας Α. Χαρδούβελης 24

Ι.3 Διεθνές ρυθμιστικό πλαίσιο και εποπτεία Σήμερα οι συζητήσεις (π.χ. συνάντηση G-20) εστιάζουν στο ποια θα πρέπει να είναι η πολιτική προτεραιότητα για την αποφυγή μίας μακροχρόνιας παγκόσμιας ύφεσης: συντονισμένη δημοσιονομική επέκταση ή εκκαθάριση του τραπεζικού συστήματος; Πολλέςσυζητήσειςγιατοδιεθνέςχρηματοοικονομικό ρυθμιστικό πλαίσιο: Κανένα διεθνές ρυθμιστικό πλαίσιο και όχι ένας μοναδικός ρυθμιστής διότι έρχεται σε αντίθεση με την εθνική κυριαρχία. Ακόμη και αν υιοθετηθεί ένα διεθνές ρυθμιστικό πλαίσιο μπορεί να είναι προβληματικό όπως η Βασιλεία II. Επιπλέον, η χρηματοοικονομική νομοθεσία προϋποθέτει ένα συνδυασμό μεταξύ χρηματοοικονομικής σταθερότητας και καινοτομίας. Διαφορετικές χώρες θα προτιμούν διαφορετικό συνδυασμό. Η πιο πιθανή εκδοχή είναι μια συμφωνία στις βασικές αρχές και συντονισμός: (i) Έμφαση σε νομοθεσία που θα δίνει βάρος σε πιστωτικές και άλλες «φούσκες», στην παγκόσμια ρευστότητα, τον οικονομικό κύκλο, την αγοραστική δύναμη των τραπεζών, κτλ. (ii) Ιδιαίτερη έμφαση στη δημόσια πληροφόρηση, σε αντίθεση με πριν: Οίκοι Αξιολόγησης ή εσωτερικά μοντέλα (iii) Μέθοδοι εξάλειψης του regulatory arbitrage (iv) Σημαντικός ρόλος των διεθνών οργανισμών όπως το ΔΝΤ ή το Stability Forum Βαθύτερο και ευρύτερο ρυθμιστικό πλαίσιο π.χ. χρηματοοικονομικά προϊόντα, όπως παράγωγα, CDS, καθώς και όλοι οι χρηματοοικονομικοί οργανισμοί κάτω από την ίδια ομπρέλα Γκίκας Α. Χαρδούβελης 25

Ι.3 Θα μεταβληθούν οι διεθνείς συσχετισμοί οικονομικής ισχύος; Η κρίση υποδηλώνει ότι οι ΗΠΑ πιθανόν να χάσουν πιο γρήγορα την οικονομική τους επιρροή στον κόσμο λόγω της υψηλής κατανάλωσης και του προβληματικού εγχώριου χρηματοοικονομικού συστήματος Θα γίνει η Ευρωπαϊκή οικονομία πιο δυνατή, καθώς η οικονομική ισχύς μεταφέρεται προς την Ανατολή; Χώρες με υψηλά ελλείμματα, όπως ΗΠΑ, Ισπανία, Ελλάδα, Νέα Ευρώπη, κτλ. αντιμετωπίζουν δύο προβλήματα: (i) Εύρεση εξωτερικής χρηματοδότησης για την κάλυψη των άμεσων αναγκών τους (ii) Αδυναμία αύξησης των δημοσιονομικών ελλειμμάτων έτσι ώστε να βγουν από την ύφεση. Η λύση αύξησης των δαπανών οδηγεί σε ακόμα μεγαλύτερες ανισορροπίες οι οποίες θα είναι δύσκολο να αντιστραφούν στο μέλλον. Πλεονασματικές χώρες όπως η Κίνα, άλλες Ασιατικές, Γερμανία, κτλ. αντιμετωπίζουν μόνο ένα πρόβλημα: Εύρεση υποψήφιων αγοραστών για τις εξαγωγές τους. Η εναλλακτική τους είναι να επεκτείνουν την εγχώρια κατανάλωση, που είναι εφικτό αλλά ταυτόχρονα και χρονοβόρο Οδεύουμε προς μία υπαναχώρηση στην χρηματοοικονομική παγκοσμιοποίηση; Γκίκας Α. Χαρδούβελης 26

ΙΙ Προοπτικές για την ΝΑ Ευρώπη 1) Οι προηγούμενες κρίσεις κόστισαν στην περιοχή 2) Πόσο διαφέρουν οι χώρες της Νέας Ευρώπης; 3) Τι φοβούνται οι αγορές σήμερα; 4) Τι επιφυλάσσει το μέλλον; Γκίκας Α. Χαρδούβελης 27

ΙΙ.1 Αύξησητουκινδύνουχώρας Επιτόκια Ασφάλισης Πιστωτικού Κινδύνου Ανησυχεί δικαιολογημένα ηαγορά; Αφού γνωρίζουμε ότι η μεταβλητότητα είναι υψηλή στις αναδυόμενες χώρες Σε παρελθούσες περιόδους κρίσεων, οι περιοχές αυτές επλήγησαν σοβαρά Πηγή: Bloomberg Γκίκας Α. Χαρδούβελης 28

ΙΙ.1 Οι προηγούμενες κρίσεις ήταν δεινές, αλλά οι περισσότερες συνέβησαν πριν την απογείωση του καπιταλισμού Ελάχιστος ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης κατά τα τρία πρώτα χρόνια από την εκδήλωση της τραπεζικής κρίσης στην Αναδυόμενη Ευρώπη (μετά 1990) Ανώτατο ποσοστό μη εξυπηρετούμενων δανείων κατά τις προηγούμενες τραπεζικές κρίσεις στην Αναδυόμενη Ευρώπη (μετά 1990) Πηγή: ΔΝΤ, Laeven και Valencia, Eurobank Research Γκίκας Α. Χαρδούβελης 29

ΙΙ.1 Το δημοσιονομικό κόστος ήταν υψηλό Σωρευτικό δημοσιονομικό κόστος ως %ΑΕΠ κατά τις περασμένες τραπεζικές κρίσεις (Αναδυόμενη Ευρώπη ) Πηγή: ΔΝΤ, Laeven και Valencia Γκίκας Α. Χαρδούβελης 30

ΙΙ.1 και οι υποτιμήσεις ήταν μεγάλες Υποτιμήσεις εγχώριου νομίσματος κατά την διάρκεια παρελθόντων κρίσεων Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγές: Bloomberg, Haver, UBS 31

II.2 Σε τι διαφέρει η τωρινή κρίση στην ΝΑ Ευρώπη σε σχέση με άλλες αναδυόμενες περιοχές? Α) Η προοπτική ένταξης στην ΕΕ και στην ΟΝΕ ενεργεί ως σημείο αναφοράς και πειθαρχίας (π.χ. ενθαρρύνει διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, περιορίζει την δημοσιονομική επέκταση, αυξάνει την συνολική παραγωγικότητα, κ.τ.λ.) Β) Τεράστια ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών και συσσώρευση ιδιωτικού εξωτερικού χρέους Γ) Ισχυρή η παρουσία ξένων κεφαλαίων στον τραπεζικό τομέα Γκίκας Α. Χαρδούβελης 32

ΙI.2 (α) Ο μαγνήτης της ΕΕ & ΟΝΕ: Ισχυρή πραγματική σύγκλιση Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ υπολογισμένο σε μονάδες αγοραστικής ισοδυναμίας (% Ευρωζώνης) ΕΕ & ΟΝΕ αποτελούν σημεία αναφοράς για την άσκηση της οικονομικής πολιτικής Πηγή: EFG Research Γκίκας Α. Χαρδούβελης 33

II.2 (α) Επιτάχυνση διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων Ποσοστό χωρών της εκάστοτε περιοχής με τουλάχιστον μια μεταρρύθμιση Πηγή: Ease of Doing Business 2009 Γκίκας Α. Χαρδούβελης 34

II.1 (β) Ωστόσο, αυξήθηκαν τα ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών στην Κεντρική & Ανατολική Ευρώπη Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών (% ΑΕΠ) Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (τρις USD) Μέρος του ελλείμματος χρηματοδοτήθηκε από ΑΞΕ Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγές: IMF Database, Eurobank Research 35

II.2 (β) Τα ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών δεν καλύπτονται πλήρως από ΑΞΕ Έλλειμμα Τρεχουσών Συναλλαγών & Ροές Άμεσων Ξένων Επενδύσεων (2008) Αποτέλεσμα της ύφεσης των βαλτικών χωρών Πηγές: Κεντρικές Τράπεζες, Eurobank Research Η ύφεση στις Βαλτικές έχει ήδη μειώσει τα ελλείμματα και την κάλυψη από ΑΞΕ Γκίκας Α. Χαρδούβελης 36

II.2 (β) Αυξανόμενες οι Απαιτήσεις των Ξένων Τραπεζών Απαιτήσεις Ξένων Τραπεζών (% ΑΕΠ) Πηγή: Bank for International Settlements Γκίκας Α. Χαρδούβελης 37

II.2 (β) Δανείζεται από τις ξένους ο ιδιωτικός τομέας Σύνθεση ανά τομέα (Γ Τρίμηνο 2008) Σύνθεση χρέους ως προς την ληκτότητα (Γ Τρίμηνο 2008) Το εξωτερικό χρέος προέρχεται από τον ιδιωτικό τομέα Μεγάλο μέρος του εξωτερικού χρέους αποτελεί το βραχυπρόθεσμο χρέος Πηγές: BIS, Eurobank Research Συνολικές Απαιτήσεις (δις δολάρια) Γκίκας Α. Χαρδούβελης 38

ΙΙ.2 (γ) Διαφοροποιημένο το εγχώριο τραπεζικό σύστημα ως προς την χώρα προέλευσης των τραπεζών Μερίδιο Αγοράς Ξένων Τραπεζών Ενεργητικό των βασικών παιχτών στις χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης (Μερίδιο Αγοράς στο εγχώριο τραπεζικό σύστημα) Πηγή: Κεντρικές Τράπεζες Ηβαθμόςδιαφοροποίησης της προέλευσης των ξένων τραπεζών διακρίνει τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης από τις Βαλτικές Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγή: Οικονομικά Αποτελέσματα 39

II.2 Τι φοβούνται οι αγορές? (α) Ξαφνική διακοπή χρηματοδότησης εξωτερικού χρέους (β) Δραστική μείωση πιστωτικής επέκτασης (γ) Αύξηση των μη-εξυπηρετούμενων δανείων (δ) Νέες μορφές προστατευτισμού Γκίκας Α. Χαρδούβελης 40

II.3 (α) Η χρηματοδότηση του εξωτερικού χρέους Γκίκας Α. Χαρδούβελης 41

ΙΙ.3 (α) Χρηματοδότηση Εξωτερικού Χρέους Εξωτερικό Μακροπρόθεσμο & Βραχυπρόθεσμο Χρέος και Συναλλαγματικά Διαθέσιμα Γ Τριμηνο 2008 * Βραχυπρόθεσμο Χρέος: Αρχικής ληκτότητας έως 12 μήνες Σημειώσεις: Το μέγεθος κάθε πίτας αναπαριστά το ποσό σε $ του βραχυπρόθεσμου χρέους Το συνολικό εξωτερικό χρέος (οριζόντιος άξονας) περιλαμβάνει τον διατραπεζικό δανεισμό Βραχυπρόθεσμο εξωτερικό χρέος (κάθετος άξονας) δεν περιλαμβάνει διατραπεζικό δανεισμό Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγή: Κεντρικές Τράπεζες 42

II.3 (β) Αναμενόμενη επιβράδυνση της πιστωτικής επέκτασης Συνολική Πιστωτική Επέκταση στην ΝΕ Βαλτικές: Πιστωτική Επιβράδυνση από τα μέσα του 2007 Πηγές: Κεντρικές Τράπεζες, Eurobank Research Οι πιστώσεις αναμένεται να επιβραδυνθούν όπως συνέβη στις Βαλτικές χώρες, όταν οι Σουηδικές τράπεζες σταμάτησαν τον δανεισμό το 2007 Ωστόσο, το αποτέλεσμα στην οικονομία δεν θα είναι το ίδιο. Η ελαστικότητα του ονομαστικού ΑΕΠ ως προς την πιστωτική επέκταση βρίσκεται στο ένα τρίτο σε σχέση με αυτή των Βαλτικών χωρών Γκίκας Α. Χαρδούβελης 43

II.3 (β) Χαμηλότερο το χρέος του ιδιωτικού τομέα σε σχέση με αυτό των Βαλτικών Πιστωτική Επέκταση και η σύνθεση της (Δεκέμβριος 2008) Ευτυχώς, η κρίση πρόλαβε την μεγάλη πιστωτική επέκταση και την ενδεχόμενη εμφάνιση φούσκας Πηγές: Κεντρικές Τράπεζες, Σερβία Γ Τρίμηνο 2008 Γκίκας Α. Χαρδούβελης 44

II.3 (γ) Μεγάλο ποσοστό του εγχώριου δανεισμού είναι σε ξένο νόμισμα Δάνεια σε ξένο νόμισμα Υποτίμηση του νομίσματος μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των μηεξυπηρετούμενων δανείων Στην Βουλγαρία, το currency board προστατεύει από τον βραχυπρόθεσμο κίνδυνο, αλλά το ίδιο είναι τρωτό Δάνεια σε Ξένο Νόμισμα/Συνολικά Πηγή: Κεντρικές Τράπεζες Γκίκας Α. Χαρδούβελης 45

II.3 Τι φοβούνται οι αγορές; (δ) Nέεςμορφέςπροστατευτισμού Εθνικισμός στον τραπεζικό κλάδο Οι κυβερνήσεις της Δ. Ευρώπης έχουν συνεισφέρει σημαντικά κεφάλαια στις εγχώριες τράπεζες τους. Κατά συνέπεια, απαιτούν από αυτές να μην μεταφέρουν την ρευστότητα στο εξωτερικό Διεθνές Εμπόριο: Οι κυβερνήσεις απαιτούν τα δημοσιονομικά πακέτα ενίσχυσης να διοχετευθούν κατά προτίμηση στις εγχώριες βιομηχανίες και επιχειρήσεις O προστατευτισμός συνεισέφερε στην μεγάλη ύφεση του 1929-1933. Οι G-20 έχει συνειδητοποιήσει το πρόβλημα και έχουν κάνει επίσημα δηλώσεις για αυτό το θέμα όσο και για την συνέχιση του γύρου διαπραγματεύσεων της Nτόχα για το διεθνές εμπόριο. Γκίκας Α. Χαρδούβελης 46

ΙI.4 ΤιμέλλειγενέσθαιστηνΝέαΕυρώπη; Εγχώρια ανταπόκριση Ένα πιο ισορροπημένο μοντέλο ανάπτυξης με αντιστροφή των ελλειμμάτων τρεχουσών συναλλαγών θα πρέπει να είναι άμεση προτεραιότητα. Η ύφεση από μόνη της δεν θα λύσει το πρόβλημα. Ταδημοσιονομικάπακέταθαπρέπειναλαμβάνουνυπόψητηβιωσιμότητατων δημόσιων οικονομικών Η επεκτατική νομισματική πολιτική με τα μειούμενα επιτόκια περιορίζεται από την υποτιμητικές τάσεις των εγχώριων νομισμάτων Ανάπτυξη των εγχώριων χρηματαγορών: Ανάπτυξη αγοράς ομολόγων και μετοχών σε εγχώριο νόμισμα Ανάπτυξη αγοράς παραγώγων για αντιστάθμιση συναλλαγματικού κινδύνου Διεθνή ανταπόκριση Πακέτο στήριξης από το ΔΝΤ (Ουκρανία, Τουρκία, Σερβία, Ρουμανία) Διεθνείς Χρηματοδοτικοί Οργανισμοί: Δάνεια (Παράδειγμα: 25 δις Ευρώ Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (EΙΒ) - Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανοικοδόμησης και Ανάπτυξης (EBRD) πακέτο στήριξης στην Αναδυόμενη Ευρώπη) Τεχνική Υποστήριξη Συμφωνίες Ανταλλαγής νομισμάτων (swaps) με τις μεγαλύτερες Κεντρικές Τράπεζες (EΚΤ and ΤτΕ στην Πολωνία) Γκίκας Α. Χαρδούβελης 47

ΙI.4 Θα επηρεάσει η κρίση τις προοπτικές ένταξης στην ΕΕ ή την ΟΝΕ; Η κόπωση της διαδικασίας διεύρυνσης της ΕΕ μπορεί να ενταθεί από την Διεθνή Κρίση Τα παλαιότερα μέλη της ΟΝΕ μπορεί να είναι απρόθυμα να αφήσουν να μπούνε νέα μέλη χωρίς ένα σαφή και αξιόπιστο σχέδιο διαθρωτικών αλλαγών, δεδομένης της εμπειρίας της Νοτιανατολικής Ευρώπης και των μεγάλων ελλειμμάτων τρεχουσών συναλλαγών της Το Δημόσιο Χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ είναι σε επίπεδα κάτω του 60% σε όλες τις χώρες της Νέας Ευρώπης, επιτρέποντας μια προσωρινή αύξηση του δημοσιονομικού ελλείμματος πάνω από το όριο του 3% Η αναταραχή στις χρηματαγορές μπορεί να πάει πίσω χρονικά την είσοδο στον μηχανισμό συναλλαγματικών ισοτιμιών ERM-II (Μόνο οι Βαλτικές είναι στον Μηχανισμό) Η αποστροφή των επενδυτών στον κίνδυνο μπορεί να οδηγήσει σε απόκλιση στις αποδόσεις των ομολόγων μεταξύ παλαιών και νέων μελών, κάνοντας το κριτήριο των μακροπρόθεσμων επιτοκίων ουσιαστικό κριτήριο ένταξης στην ΟΝΕ Ο ΕνΔΤΚ μπορεί να ανέβει λόγω υποτίμησης των εγχώριων νομισμάτων, που επιβαρύνει τον εισαγόμενο πληθωρισμό (π.χ. Ρουμανία) Γκίκας Α. Χαρδούβελης 48

III. Πως μπορεί η Ελλάδα να επιβιώσει από την κρίση; 1) Λιγότερα προβλήματα βραχυπρόθεσμα, η ύφεση φτάνει με καθυστέρηση 2) Σημαντικές ανισορροπίες, ισχυρά μέτρα μακροπρόθεσμης φύσεως είναι απαραίτητα για να αποφευχθεί η πιθανότητα μιας μακράς περιόδου στασιμότητας Γκίκας Α. Χαρδούβελης 49

ΙII.1 Έκθεση των Ελληνικών τραπεζών στην αναδυόμενη Ευρώπη Σερβία 8% Έκθεση Ελληνικών Τραπεζών: 16% ΑΕΠ (Γ Τρίμηνο 2008) Λοιπές 11% Βουλγαρία 17% Τουρκία 34% Ρουμανία 30% Πηγές: BIS, Eurobank Research Γκίκας Α. Χαρδούβελης 50

ΙII.1 Έκθεση των περιουσιακών στοιχείων των τραπεζών ανά χώρα προέλευσης στις χώρες της Αναδυόμενης Ευρώπης Απαιτήσεις ξένων τραπεζών από τις χώρες της αναδυόμενης Ευρώπης (δις δολάρια) Γ Τρίμηνο 2008 Απαιτήσεις ξένων τραπεζών από τις χώρες της αναδυόμενης Ευρώπης (% ΑΕΠ χώρας προέλευσης) Γ Τρίμηνο 2008 Πηγές: BIS, Eurobank Research Γκίκας Α. Χαρδούβελης 51

III.1 Μερίδια αγοράς εξαγωγών αγαθών στην Αναδυόμενη Ευρώπη %ΑΕΠ Χώρας Προέλευσης Γερμανία 220 δις δολάρια Εξαγωγές Αγαθών (% ΑΕΠ 2007) Ελλάδα 6.3 δις δολάρια Πηγές: IMF, Eurobank Research Γκίκας Α. Χαρδούβελης 52

ΙΙI.1 Υπάρχουν αντοχές στην Ελλάδα Βραχυπρόθεσμα η Ελλάδα μπορεί να αντεπεξέλθει καλύτερα στη κρίση από ό,τι οι ευρωπαίοι εταίροι της, χάρη 1) στην ισχυρή αύξηση στους πραγματικούς μισθούς αύξηση στην κατανάλωση, όπου η Ελλάδα έχει το μεγαλύτερο μερίδιο στο ΑΕΠ στην ΕΕ 2) στοισχυρότραπεζικόσύστημα, που αντέχει το χρηματοπιστωτικό σοκ 3) στη σχετικά πιο κλειστή οικονομία 4) στην απουσία καθετοποιημένων επιχειρήσεων Σημαντικό ρόλο παίζει και η πτώση των επιτοκίων από τα υψηλά του Q4-2008. Αλλά οι παραπάνω αντοχές απλώς καθυστερούν την έλευση της κρίσης. Γκίκας Α. Χαρδούβελης 53

ΙΙI.1 20.. αλλά η ύφεση είναι προ των πυλών Λιανικές πωλήσεις σε σταθερές τιμές (ετήσια % αύξηση) 15 10 5 0-5 -10 Δεκέμβριος 2008: -7,1% Ιαν-96 Ιαν-97 Ιαν-98 Ιαν-99 Ιαν-00 Ιαν-01 Ιαν-02 Ιαν-03 Ιαν-04 Ιαν-05 Ιαν-06 Ιαν-07 Ιαν-08 Πηγή: ΕΣΥΕ Γκίκας Α. Χαρδούβελης 54

ΙΙI.1 Εμφανή Σημάδια Οικονομικών Δυσχερειών 250 % Ακάλυπτεςεπιταγέςκαιαπλήρωτες συναλλαγματικές ανά μήνα (ποσά σε, ετήσια αύξηση %) 238εκατομ. 200 Φεβρουάριος 2009: 197% 150 100 50 0-50 -100 Ιαν-02 Μαϊ-02 Σεπ-02 Ιαν-03 Μαϊ-03 Σεπ-03 Ιαν-04 Μαϊ-04 Σεπ-04 Ιαν-05 Μαϊ-05 Σεπ-05 Ιαν-06 Μαϊ-06 Σεπ-06 Ιαν-07 Μαϊ-07 Σεπ-07 Ιαν-08 Μαϊ-08 Σεπ-08 Ιαν-09 Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγή: ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ 55

ΙΙI.1 Πτώση σε Διεθνές Εμπόριο, Ναυτιλία, Τουρισμό % ετήσια 14 12 10 8 6 4 2 0-2 1980 1981 1982 Αύξηση Εμπορίου = -0,50 + 2,28* αύξηση ΑΕΠ, R 2 = 67% (-0,52) (8,11) Baltic Dry Index Πτώση ρυθμού αύξησης Διεθνούς Εμπορίου στο 0,6% το 2009 1983 1984 Ρυθμοί μεταβολής Παγκόσμιου Εμπορίου μ.ο. 1980-2008 = 6,7% Ρυθμοί μεταβολής Παγκόσμιου ΑΕΠ μ.ο. 1980-2008 = 3,3% 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2009 EFG: 0,6% 2009 IMF: 0,5% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 13000 12000 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 20/5/2008: 11793 23/02/2009: 2099 1/1/02 1/5/02 1/9/02 1/1/03 1/5/03 1/9/03 1/1/04 1/5/04 1/9/04 1/1/05 1/5/05 1/9/05 1/1/06 1/5/06 1/9/06 1/1/07 1/5/07 1/9/07 1/1/08 1/5/08 1/9/08 1/1/09 Η πτώση στα κόμιστρα και την αξία των πλοίων έχει επίδραση στα γραφεία της Ελλάδος, αλλά φυσικά μικρότερη Κρατήσεις δείχνουν πτώση εσόδων τουρισμού από αλλοδαπή μεγαλύτερη του 15% Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγή: ΔΝΤ, ΟΟΣΑ, Eurobank Research 56

ΙΙI.1 Η καταναλωτική και επιχειρηματική εμπιστοσύνη καταρρέουν 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 Δείκτης Οικονομικού Κλίματος Μ.Ο. 2000-2008 : 101,5 Φεβρουάριος 2009: 47,2 Πτώση Δείκτη κατά 56 μονάδες από 02/2008 Ιαν-99 Ιαν-00 Ιαν-01 Ιαν-02 Ιαν-03 Ιαν-04 Ιαν-05 Ιαν-06 Ιαν-07 Ιαν-08 Ιαν-09 Πηγή: European Commission Γκίκας Α. Χαρδούβελης 57

ΙΙI.2 Ανησυχούν δίκαια οι αγορές για μια πιθανή μακροχρόνια στασιμότητα; Η διαρκής στασιμότητα μπορεί να είναι το αποτέλεσμα των μακροχρόνιων οικονομικών ανισορροπιών, που είναι βαθιές: Ελλιπής Ανταγωνιστικότητα (που οφείλεται σε πολλούς παράγοντες: Γραφειοκρατία, ολιγοπωλιακή διάρθρωση των αγορών, κλπ.) Γήρανση πληθυσμού και περαιτέρω πιέσεις στα δημόσια οικονομικά Η προοπτική μακροχρόνιων χαμηλών ρυθμών ανάπτυξης μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την πραγματική απόκλιση αντί για σύγκλιση με την παλιά ΕΕ-15. Οι αγορές σήμερα προφανώς επικεντρώνονται στις μακροχρόνιες ανισορροπίες και, έτσι, τα περιθώρια επιτοκίων των ελληνικών ομολόγων με τα αντίστοιχα γερμανικά έχουν εκτιναχθεί. Γκίκας Α. Χαρδούβελης 58

ΙΙI.2 Ανταγωνιστικότητα σε μακροοικονομικό επίπεδο % ΑΕΠ 14 9 4 Έλλειμμα Τρεχουσών Συναλλαγών % ΑΕΠ 14 9 4-1 -6-11 -3,9-3,8-2,8-7,8-7,3-6,8-6,6-5,8-7,4-11,1-1 -6-11 -16-21 -14,1-14,4-16 -21-26 -26 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Εισοδήματα Αγαθά Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών 2004 2005 Υπηρεσίες Μεταβιβάσεις 2006 2007 2008 Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος 59

ΙΙI.2 Καλπάζει το ελληνικό εξωτερικό χρέος Το ελληνικό εξωτερικό χρέος αυξήθηκε κατά 52,4 π.μ. του ΑΕΠ, ή 220% σε 5 χρόνια 2Q 2008 : $ 531,7 δισ : 138,2% του ΑΕΠ 2Q 2003 : $ 166,2 δισ : 85,8% του ΑΕΠ Σωρευμένα Ελλείμματα Τρεχουσών Συναλλαγών 2Q 2003 2Q 2008 : 49 π.μ. ΑΕΠ Σύνθεση Ελληνικού Εξωτερικού Χρέους (2Q 2008, Σύνολο: $531,7 δισ) Τράπεζες 33% Άλλοι τομείς 6% Άμεση επένδυση: ενδοεταιρικός δανεισμός 1% Το 1/3 του εξωτερικού χρέους ανήκει στις τράπεζες. Νομισματικές Αρχές 6% Γενική Κυβέρνηση 54% Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγή: IMF, OECD, BIS, WORLD BANK Joint External Debt Database 60

ΙΙI.2 Γήρανση πληθυσμού και πίεση στις συντάξεις και το χρέος ΕΛΛΑΔΑ Δαπάνες Υγείας (% ΑΕΠ) Δαπάνες Εκπαίδευσης (% ΑΕΠ) Ποσοστό ηλικιωμένων εργατών (55 64) Old-age Dependency Ratio 2005 2010 2015 2025 2050 5,1 5,4 5,5 5,7 6,8 3,4 3,1 2,9 3,0 3,1 10,9 12,0 13,6 17,3 17,4 26,8 28,0 30,3 35,8 60,4 2007 2020 2030 2040 2060 Συνταξιοδοτικές Δαπάνες (% ΑΕΠ) 11,7 13,2 17,1 21,4 24,1 Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγή: European Commission 2006, ΠΣΑ 2008-2011 61

IV. Προτεραιότητες Πολιτικής & Συμπεράσματα Γκίκας Α. Χαρδούβελης 62

ΙV. Άμεσα μέτρα για την αντιμετώπιση μιας βαθιάς ύφεσης Μελέτη του ΔΝΤ δείχνει ότι οι υφέσεις στην Ελλάδα είναι πολύ βαθύτερες από ότι στις χώρες του ΟΟΣΑ, κρατούν περισσότερο, και κοστίζουν 4-πλάσια σωρευτική απώλεια ως % ΑΕΠ Συνεπώς, ανάγκη άμεσων μέτρων αποφυγής βαθιάς ύφεσης 1) Ανακατανομή δαπανών i. Κατανομή πόρων σύμφωνα με ένα δημοσιοποιημένο σχέδιο βασισμένο σε μια ανάλυση κόστους οφέλους με συγκεκριμένες προτεραιότητες και χωρίς να υποκύπτει στις πέσεις συγκεκριμένων ομάδων και συμφερόντων ii. ΕπιτάχυνσητωνεπενδύσεωνμετηναξιοποίησητωνευρωπαϊκώνπόρωνκαιτωνΣΔΙΤ iii. Αύξηση του εισοδήματος πολιτών με υψηλή ροπή προς κατανάλωση (π.χ. χαμηλοσυνταξιούχοι) iv. Διασφάλιση της αξιοπιστίας του δημόσιου τομέα στις χρηματικές του συναλλαγές με τους πολίτες στους σημερινούς δύσκολους καιρούς 2) Αναδιάρθρωση του φορολογικού μηχανισμού i. Ενίσχυση της διαφάνειας, χρήση νέων τεχνολογιών και καταπολέμηση της διαφθοράς 3) Να επιτραπούν υπερβάσεις στον ΠΥ του 2009, αλλά με διασφάλιση του προσωρινού χαρακτήρα των μέτρων και της επιστροφής στη δημοσιονομική πειθαρχεία με το πέρας της κρίσης 4) Εξασφάλιση της συνέχισης της πιστωτικής επέκτασης προς τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις (αναμένεται ρυθμός μόνον 5% το 2009) Γκίκας Α. Χαρδούβελης 63

ΙV. Επιπρόσθετα μέτρα για τη διασφάλιση μακροπρόθεσμης ανάπτυξης 1) Δομική αλλαγή του συστήματος υγείας καθώς ο ανταγωνισμός με τον ιδιωτικό τομέα επιταχύνεται. 2) Επιτάχυνση των διαρθρωτικών αλλαγών σε εταιρείες του δημόσιου. 3) Αντιμετώπιση των ολιγοπωλιακών πρακτικών στο εμπόριο, που δημιουργούν μία τεράστια διαφορά τιμών μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών 4) Αναδιάρθρωση του εκπαιδευτικού συστήματος ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι σύγχρονες ανάγκες της οικονομίας και της κοινωνίας 5) Επίλυση του ασφαλιστικού (πρόσφατη έκθεση ΟΟΣΑ) Γκίκας Α. Χαρδούβελης 64

IV. Συμπεράσματα.. για τον κόσμο Η κρίση ξεκίνησε από τον εξω-τραπεζικό χρηματοοικονομικό τομέα της οικονομίας των ΗΠΑ, αλλά μεταδόθηκε διεθνώς λόγω υψηλής μόχλευσης Βρισκόμαστε στο μέσο της κρίσης και το μέλλον είναι ακόμα αβέβαιο: Οι ΗΠΑ είναι διστακτικές στο να «καθαρίσουν» το τραπεζικό τους σύστημα και η Ευρώπη στο να ασκήσει ακόμα πιο επεκτατική πολιτική. Η έμφαση που δίνουν σωστά οι Κινέζοι στην εγχώρια κατανάλωση είναι ακόμα σε πρώιμο στάδιο για να έχουμε ορατά άμεσα αποτελέσματα. Το μέλλον των παγκόσμιων συσχετισμών οικονομικής ισχύος είναι αβέβαιο καθώς οι χώρες με τις μεγαλύτερες ανισορροπίες αναλαμβάνουν και τα μεγαλύτερα ρίσκα. Ευρύτερη και βαθύτερη ρύθμιση στο μέλλον είναι το πιθανότερο αποτέλεσμα, αλλά χωρίς την επιβολή ενός μοναδικού παγκόσμιου ρυθμιστικού πλαισίου ή ρυθμιστή. Χρειαζόμαστε ένα παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα το οποίο θα επιστρέψει στον παραδοσιακό διαμεσολαβητικό του ρόλο και μια παγκόσμια οικονομία προσανατολισμένη στην καινοτομία και την ανάπτυξη. Πρέπει να διασφαλίσουμε ότι η κοινωνία δεν θα εξοστρακίσει τους τραπεζίτες και τον επιχειρηματικό τομέα ή το κίνητρο για υγιή κέρδη, και ο καλύτερος τρόπος για να το επιτύχουμε είναι να στρέψουμε το πρωταρχικό μας ενδιαφέρον σε θέματα κατανομής του πλούτου. Έμφαση θα πρέπει να δοθεί στον συντονισμό των πολιτικών παγκοσμίως και να αποφύγουμε τον εν κρυπτώ προστατευτισμό. Η πορεία της παγκοσμιοποίησης είναι ένα ερωτηματικό. Γκίκας Α. Χαρδούβελης 65

IV. Συμπεράσματα. για την περιοχή μας Η περιοχή μας θα χτυπηθεί σκληρά, αλλά οι μακροχρόνιες προοπτικές εξακολουθούν να είναι λαμπρές, καθώς η οικονομική πολιτική έχει ως σταθερά σημεία αναφοράς την είσοδο στην ΕΕ ή/και την ΟΝΕ. Οι κυριότεροι κίνδυνοι είναι (i) ξαφνική παύση κεφαλαιακών εισροών (ii) επιβράδυνση της πιστωτικής επέκτασης (iii) αύξηση των προβληματικών δανείων προερχόμενη από μεγάλες υποτιμήσεις Όσο περισσότερο κρατήσει η κρίση, τόσο μεγαλύτερα τα περιφερειακά προβλήματα και τόσο μεγαλύτερες οι αναπτυξιακές απώλειες. Η Ελλάδα έχει ένα ισχυρό τραπεζικό τομέα και μια σχετικά πιο κλειστή οικονομία, με αποτέλεσμα την καθυστερημένη άφιξη της κρίσης. Τα ελληνικά προβλήματα είναι πιο μακροχρόνια: Έλλειμμα ανταγωνιστικότητας, αυξανόμενες δημοσιονομικές πιέσεις εντεινόμενες από τη γήρανση του πληθυσμού. Θα μπορούσαν να μετατρέψουν την κρίση σε μακροχρόνια στασιμότητα εάν δεν ληφθούν δραστικά μέτρα. Η αντίδραση των αγορών στις μακροχρόνιες ελληνικές ανισορροπίες είναι υπερβολική, καθώς τα περιθώρια επιτοκίων με την Γερμανία υποδηλώνουν 20% πιθανότητα χρεοκοπίας στα επόμενα 5 έτη! Ηκρίσηαποτελείμιαευκαιρίααφύπνισηςμπροστάστιςπροκλήσεις του μέλλοντος. Γκίκας Α. Χαρδούβελης 66

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΑΣ!! Θερμές ευχαριστίες στην επιστημονική ομάδα της Διεύθυνσης Οικονομικών Μελετών & Προβλέψεων για την ερευνητική υποστήριξη Περισσότερες ερευνητικές εκδόσεις διαθέσιμες στην ιστοσελίδα http://www.eurobank.gr/research New Europe: Οικονομία & Αγορές: Τριμηνιαία έκδοση για τις χώρες της Νέα Ευρώπης. Μηνιαία έκδοση με θέματα για την ελληνική και παγκόσμια οικονομία. Global Economic & Market Outlook: Τριμηνιαία έκδοση για την ανάλυση της διεθνούς οικονομίας και των αγορών και τη χάραξη νέων επενδυτικών στρατηγικών. Γκίκας Α. Χαρδούβελης 67