ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚEΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚEΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ Θέμα πτυχιακής εργασίας: Η ασφάλεια του νοσοκομειακού ασθενούς (The patient safety) Υποβληθείσα στον Καθηγητή Λεμονάκη Νικόλαο Από την Σπουδάστρια Αντωνάκη Σοφία ΑΕΜ 319 (Θήβα Βοιωτίας) Έναρξη: 05.12.2013 Λήξη : 04.11.2014 Διδυμότειχο 2014

Η πτυχιακή αυτή εργασία είναι αφιερωμένη στη μνήμη του αγαπημένου μου πατέρα!!!

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω τους γονείς μου και να επισημάνω την απέραντη ευγνωμοσύνη μου στο πρόσωπό τους για όλα όσα μου έχουν προσφέρει κατά τη διάρκεια των μαθητικών και φοιτητικών μου χρόνων και την αμέριστη υποστήριξή τους σε κάθε μου επιλογή. Τις ευχαριστίες μου επίσης θα ήθελα να απευθύνω στον επιβλέποντα καθηγητή μου Λεμονάκη Νικόλαο για την υπομονή που έκανε και την αφιέρωση πολύτιμου χρόνου κατά τη διάρκεια υλοποίησης της εργασίας μου, καθώς και για την βοήθεια και την καθοδήγηση του στην επίλυση διαφόρων ζητημάτων.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ................... 01 ΕΙΣΑΓΩΓΗ................... 02 1.ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ.............. 03 1.1 ΕΘΝΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ... 03 1.2 ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ... 04 1.3 ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ........... 04 1.4 ΛΟΙΜΩΞΕΙΣ ΣΥΝΔΕΟΜΕΝΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ 05 1.5 ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ 05 2. ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΑΣΙΣΜΕΝΗ ΣΕ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ......... 06 2.1 ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ....... 06 2.2 ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΣΥΝΤΑΓΟΓΡΑΦΗΣΗΣ.... 07 2.3 ΜΕΤΑΓΓΙΣΗ ΑΙΜΑΤΟΣ............ 08 2.4 ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ ΛΟΙΜΩΞΕΩΝ........ 09 3. ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ............ 10 3.1 ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΑΣΘΕΝΩΝ.... 11 4. ΑΣΦΑΛΗΣ ΜΕΤΑΓΓΙΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ.......... 13 4.1 ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΑΣΦΑΛΗ ΧΟΡΗΓΗΣΗ ΑΙΜΑΤΟΣ..... 14 4.2 ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΧΟΡΗΓΗΣΗ ΑΙΜΑΤΟΣ...... 16 4.3 ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΧΟΡΗΓΗΣΗ ΑΙΜΑΤΟΣ... 18 4.4 ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΙΜΟΕΠΑΓΡΥΠΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ..... 20 5. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΗ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ........ 22 5.1 ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ..... 23 5.2 ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΕΙΔΗ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΛΑΘΩΝ...... 24 5.3 ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΑΣΦΑΛΗ ΧΟΡΗΓΗΣΗ ΦΑΡΜΑΚΩΝ.. 25 5.4 ΠΡΟΛΗΨΗ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΛΑΘΩΝ....... 27 6. ΠΡΟΛΗΨΗ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΩΝ ΛΟΙΜΩΞΕΩΝ....... 30 6.1 ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΩΝ ΛΟΙΜΩΞΕΩΝ.. 32

6.2 ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ ΚΑΙ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΕΣ ΛΟΙΜΩΞΕΙΣ.. 36 7. ΜΕΙΩΣΗ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΑΠΟ ΠΤΩΣΗ ΑΣΘΕΝΟΥΣ....... 38 7.1 ΑΙΤΙΑ ΠΤΩΣΗΣ ΑΣΘΕΝΩΝ........... 39 7.2 ΠΡΟΛΗΨΗ ΠΤΩΣΗΣ ΑΣΘΕΝΩΝ.......... 40 7.3 ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΑΣΘΕΝΟΥΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΠΤΩΣΗ....... 42 8. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΑΣΘΕΝΗ ΣΤΟ ΧΕΙΡΟΥΡΓΕΙΟ......... 44 9. ΣΦΑΛΜΑΤΑ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΥ....... 48 10. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ.......... 50 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ................ 52

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αποτελεί αδιαμφισβήτητη διαπίστωση το γεγονός ότι η ασφάλεια των ασθενών αποτελεί την πιο σημαντική παράμετρο της παροχής ποιοτικής φροντίδας Κάθε υγειονομική μονάδα έχει στόχο την ασφάλεια των ασθενών και την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών της. Βασικοί παράγοντες στην ασφάλεια των ασθενών είναι η ταυτοποίηση των ασθενών, η ασφαλής χορήγηση αίματος, η ασφαλής χορήγηση φαρμάκων, η πρόληψη νοσοκομειακών λοιμώξεων, η μείωση κινδύνου πτώσης ασθενών, η ασφάλεια των ασθενών στο χειρουργείο και τα σφάλματα.. Σκοπός της συγγραφής αυτής της εργασίας είναι η ανάλυση των μέτρων ασφάλειας ασθενών στα ελληνικά νοσοκομεία. Λέξεις κλειδιά : ποιότητα, ασφάλεια ασθενών, ατυχήματα, σφάλματα, πρωτόκολλα, συμβάματα. ABSTRACT It is undisputed finding that patient s safety is the most important parameter of providing quality health care. Each unit aims to the patient s safety and quality of services provided. Key factors in patient safety are to identificate patients, to administrate safety blood and drugs, to prevent infections, to reduce fall risk patient safety in the operating room and the medical mistakes. The purpose of writing this dissertation is the analysis of patient safety in Greek hospitals. Keywords : quality, patient safety, accidents, errors, protocols, mistakes. 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κάθε υγειονομική μονάδα έχει στόχο την ασφάλεια των ασθενών και την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να τηρούν όλους τους κανόνες και τις αρχές που αποσκοπούν στην αποκατάσταση της σωματικής και ψυχικής βλάβης. Πολλοί ασθενείς είτε στην πρωτοβάθμια περίθαλψη, είτε στη δευτεροβάθμια αντιμετωπίζουν προβλήματα με το σύστημα φροντίδας υγείας. Τα προβλήματα αυτά οφείλονται στον ανθρώπινο παράγοντα είτε στο οργανωτικό σύστημα. Η ασφάλεια των ασθενών περιλαμβάνει διάφορες διαδικασίες όπως ταυτοποίηση των ασθενών, η ασφαλής χορήγηση αίματος, η ασφαλής χορήγηση φαρμάκων, η πρόληψη λοιμώξεων, η μείωση κινδύνου από πτώση ασθενούς, η ασφάλεια του ασθενή στο χειρουργείου και τα σφάλματα. Οι παράγοντες αυτοί θα αναπτυχθούν διεξοδικά στην παρούσα εργασία. Με τον όρο ασφάλεια ασθενών εννοούμε την προστασία των ασθενών από πρόσθετα προβλήματα ή ενδεχόμενες βλάβες που σχετίζονται με την υγειονομική περίθαλψη. Με τον όρο κουλτούρα της ασφάλειας ασθενών εννοούμε κοινές στάσεις, αξίες, τεχνικές και κανόνες που έχουν σχέση με την ασφάλεια του ασθενούς. 2

1. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Τον Ιούνιο του 2009 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε σύσταση για την ασφάλεια των ασθενών. Σύμφωνα με αυτήν τα κράτη μέλη πρέπει να λάβουν μέτρα για την ελαχιστοποίηση των βλαβών που υφίστανται οι ασθενείς κατά τη διάρκεια της υγειονομικής τους περίθαλψης, καθώς και για την πρόληψη και τον έλεγχο των νοσοκομειακών λοιμώξεων. Τα μέτρα αυτά περιλαμβάνουν την χάραξη εθνικών πολιτικών για την ασφάλεια των ασθενών, τη ενδυνάμωση και ενημέρωση των ασθενών, την καθιέρωση συστημάτων υποβολής εκθέσεων και μάθησης για ανεπιθύμητα περιστατικά, την ανάπτυξη και εφαρμογή στρατηγικής με σκοπό την πρόληψη και τον έλεγχο των λοιμώξεων. Ένα ακόμη σημαντικό μέτρο είναι η διασαφήνιση των δικαιωμάτων των ασθενών σε ότι αφορά την περίθαλψη σε κάποιο άλλο κράτος και η εξασφάλιση ότι η περίθαλψη είναι ασφαλής και ποιοτική. Για αυτό το λόγο περιλαμβάνονται διατάξεις σχετικά με την ασφάλεια και την ποιότητα της υγειονομικής περίθαλψης όπως: Συνεργασία των κρατών κάτω από πρότυπα και κατευθυντήριες γραμμές. Ενημέρωση των ασθενών για τους παρόχους υγειονομικής περίθαλψης και τα εφαρμοζόμενα πρότυπα ασφάλειας και ποιότητας. Δυνατότητα απόρριψης προηγούμενης έγκρισης εάν υπάρχουν αμφιβολίες σχετικά με την ποιότητα και την ασφάλεια του παρόχου υγειονομικής περίθαλψης και του κράτους θεραπείας. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2012) 1.1 ΕΘΝΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ Όλες οι χώρες έχουν χαράξει συγκεκριμένες πολιτικές σε σχέση με την ασφάλεια των ασθενών και αυτές είναι οι προτεραιότητες τους για την υγεία. Σε αρκετά κράτη έχει οριστεί επίσημα η αρμόδια αρχή η οποία είναι υπεύθυνη για την ασφάλεια των ασθενών. Οι αρχές αυτές κατά κύριο λόγο εντοπίζουν και προωθούν βέλτιστες πρακτικές και συλλέγουν πληροφορίες σχετικά με υφιστάμενα προγράμματα για την ασφάλεια των ασθενών και αναπτύσσουν κατευθυντήριες γραμμές. Η πλειονότητα των κρατών ισχυρίζεται ότι οι κατευθυντήριες γραμμές είναι χρήσιμες για την 3

επεξεργασία και την θέσπιση προδιαγραφών για την ασφάλεια των ασθενών. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2012) 1.2 ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ Τα κράτη θα πρέπει να καθιερώσουν συστήματα υποβολής εκθέσεων και μάθησης σχετικά με ανεπιθύμητα περιστατικά. Τα συστήματα αυτά παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τα αίτια των ανεπιθύμητων περιστατικών και καταγράφουν τον αριθμό και το είδος τους. Οι επαγγελματίες στο χώρο της υγείας ενθαρρύνονται να αναφέρουν ανεπιθύμητα περιστατικά σχεδόν σε όλες τις χώρες που υπάρχουν συστήματα υποβολής εκθέσεων και μάθησης. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2012) 1.3 ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ Τα κράτη θα πρέπει να ενισχύσουν τον ρόλο των ασθενών με τη συμμετοχή οργανώσεων ή και μεμονωμένα. Συνιστάται η ενημέρωση των ασθενών για τις προδιαγραφές ασφάλειας, τα μέτρα ασφάλειας για τη μείωση ή την πρόληψη σφαλμάτων, το δικαίωμα τεκμηριωμένης συναίνεσης στη θεραπεία και τις διαδικασίες καταγγελίας και τα μέσα προσφυγής και επανόρθωσης. Οι πληροφορίες διατίθενται στους ασθενείς μέσω δημόσιων διαδικτυακών τόπων ή από επαγγελματίες στο χώρο της υγείας. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2012) 4

1.4 ΛΟΙΜΩΞΕΙΣ ΣΥΝΔΕΟΜΕΝΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Τα κράτη θα πρέπει να αναπτύξουν και να υλοποιήσουν μια στρατηγική, στο ενδεδειγμένο επίπεδο, για την πρόληψη και τον έλεγχο των λοιμώξεων. Οι περισσότερες στρατηγικές για την πρόληψη και τον έλεγχο των λοιμώξεων συνδέονται με στρατηγικές για τη συνετή χρήση αντιμικροβιακών ουσιών και με στρατηγικές για την ασφάλεια των ασθενών. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2012) 1.5 ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ Τα κράτη δεν θα πρέπει να περιορίζονται μόνο σε ενέργειες εθνικού επιπέδου αλλά να πραγματοποιηθεί ένα πλαίσιο διασυνοριακής υγειονομικής περίθαλψης. Το πλαίσιο αυτό θα πρέπει να διασαφηνίσει τα δικαιώματα των ασθενών όταν προσφεύγουν σε άλλο κράτος για περίθαλψη και να εξασφαλίζει ότι η περίθαλψη αυτή είναι ασφαλής και ποιοτική. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2012) 5

2. ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΑΣΙΣΜΕΝΗ ΣΕ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ Οι κλινικές κατευθυντήριες οδηγίες μπορούν να αποτελέσουν εργαλεία βοήθειας και προσφέρουν βελτιώσεις στην ποιότητα της φροντίδας υγείας. Αποδέκτες των βελτιώσεων αυτών και των γενικότερων πλεονεκτημάτων των οδηγιών είναι οι ασθενείς και οι επαγγελματίες υγείας. Τα πρωτόκολλα της κλινικής πρακτικής είναι αρχές των κλινικών κατευθυντήριων οδηγιών που εφαρμόζονται στα τμήματα ενός νοσοκομείου και μπορεί να διαφέρουν ως προς την εφαρμογή τους σε κάθε νοσοκομείο, εστιάζονται σε μια παρέμβαση και αναφέρονται σε συγκεκριμένη ομάδα ασθενών. Οι στόχοι τους είναι: α) να αποτελούν ένα εργαλείο παροχής επαρκούς και ποιοτικής φροντίδας. β) να προάγουν την κλινική πρακτική. γ) αποτελεσματικότητα. δ) να μειώνουν την απόκλιση της καθημερινής κλινικής πρακτικής από τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα.(καλαφάτη et al. 2007) Τα οφέλη από την τεκμηριωμένη κλινική πράξη είναι: 1) Συνεχιζόμενη εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας. 2) Καταγραφή αποκλίσεων από τις σωστές ενέργειες και την τυποποιημένη κλινική φροντίδα. 3) Δυνατότητα συγκλίσεων και βελτιώσεων αξιοποιώντας τα στοιχεία που συλλέγονται. 4) Βελτίωση της κλινικής φροντίδας μέσα από πληροφορημένη λήψη απόφασης. 5) Συναίνεση ασθενών κατόπιν πληροφόρησης για το τι πρέπει να περιλαμβάνει η φροντίδα τους. 6) Παρακολούθηση του κλινικού έργου κατά τη διάρκεια της παροχής φροντίδας. (Καλαφάτη et al. 2007) 2.1 ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ Ένα πολύ σημαντικό πρωτόκολλο είναι εκείνο των αρμοδιοτήτων της νοσηλευτικής υπηρεσίας, οι οποίες ορίζονται ως ακολούθως: 1. Παροχή νοσηλευτικής φροντίδας στους ασθενείς σύμφωνα με τους κανόνες και τα διδάγματα της Νοσηλευτικής Επιστήμης στο πλαίσιο των κατευθύνσεων των υπεύθυνων κατά περίπτωση ιατρών. 6

2. Προώθηση και προαγωγή της Νοσηλευτικής Επιστήμης, της συνεχιζόμενης εκπαίδευσης, της επιμόρφωσης και της έρευνας στον τομέα αυτό. 3. Προγραμματισμός και έλεγχος του προσωπικού και των παρεχόμενων υπηρεσιών. 4. Τήρηση των αρχών λειτουργίας του νοσοκομείου όπως καθορίζονται από τις διατάξεις των νόμων, τον εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας του νοσοκομείου και τις αποφάσεις του Ενιαίου Συλλογικού Οργάνου Διοίκησης και του κοινού Διοικητού αυτού. 5. Συνεργασία με τις άλλες υπηρεσίες του νοσοκομείου. 6. Διαχειριστικός έλεγχος των νοσηλευτικών τμημάτων. 7. Ευθύνη ενημέρωσης, φύλαξης και τήρησης, από κοινού με την ιατρική υπηρεσία, των φακέλων νοσηλείας των ασθενών. 8. Οργάνωση, προγραμματισμός και εκτέλεση νοσηλευτικών πράξεων. ( ΕΝΝΕ 2012) 2.2 ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΣΥΝΤΑΓΟΓΡΑΦΗΣΗΣ Τα θεραπευτικά πρωτόκολλα συνταγογράφησης αποτελούν ένα πλαίσιο αναφοράς και ελέγχου. Σκοπός των πρωτοκόλλων αυτών είναι η προαγωγή της ιατρικής που βασίζεται σε τεκμηρίωση κι η ασφάλεια των ασθενών από τη λανθασμένη συνταγογράφηση. Ο κεντρικός πυρήνας κάθε θεραπευτικού πρωτόκολλου συνταγογράφησης είναι ένας αλγόριθμος που συμπεριλαμβάνει: 1. Αρχικό φάρμακο επιλογής. 2. Δευτερεύοντα φάρμακα. 3. Εναλλακτικός τρόπος θεραπείας 4. Σπάνιες περιπτώσεις. 5. Οι επιλογές αναγράφονται με την κοινόχρηστη ονομασία (δραστική ουσία) (Π.Ε.Φ.Ν.Ι 2011) 7

2.3 ΜΕΤΑΓΓΙΣΗ ΑΙΜΑΤΟΣ Ένα πολύ σημαντικό πρωτόκολλο είναι εκείνο της μετάγγισης των ασθενών το οποίο ορίζεται ως ακολούθως: 1) Πλύσιμο χεριών. 2) Γραπτή και προφορική συγκατάθεση του ασθενή. 3) Σύγκριση ταυτότητας ασθενούς με τα στοιχεία της φιάλης αίματος. 4) Καταγραφή ζωτικών σημείων ασθενή. 5) Έλεγχος ημερομηνίας λήξης της φιάλης. 6) Οπτικός έλεγχος του περιεχομένου της φιάλης για απώλεια χρώματος, φυσαλίδες και διαρροή. 7) Ταυτοποίηση ασθενούς. 8) Έλεγχος λεπτομερειών των στοιχείων του ασθενή και διασταύρωση. 9) Έλεγχος συμβατότητας, ομάδας και υπογραφής. 10) Φλεβοκέντηση (εάν απαιτείται) με μεγάλου διαμετρήματος φλεβοκαθετήρα. 11) Καμία χορήγηση ενδοφλέβιου υγρού, εκτός Sodium Chloride 0.9%. 12) Αφαίρεση αέρα από τη συσκευή και αφού συνδεθεί με τον ασθενή, η παρουσία του νοσηλευτή είναι απαραίτητη για 15 τουλάχιστον λεπτά. 13) Καταγραφή θερμοκρασίας, αρτηριακής πίεσης και σφύξεων 15 λεπτά μετά την έναρξη της μετάγγισης. 14) Καταγραφή ώρας έναρξης και λήξης της μετάγγισης (μέχρι 4 ώρες). 15) Καταγραφή ζωτικών σημείων με την ολοκλήρωση κάθε φιάλης που χορηγείται. 16) Καταγραφή συνόλου όγκου αίματος που χορηγήθηκε στον πίνακα προσλαμβανόμενων- αποβαλλόμενων υγρών. 17) Καταγραφή της μετάγγισης του ασθενή στο διάγραμμα και ενημέρωση της κάρτας νοσηλείας. 18) Σε ασθενείς με συνεχείς μεταγγίσεις η συσκευή θα πρέπει να αλλάζεται κάθε 12 ώρες ή σε κάθε φιάλη που χορηγείται. (nursegr 2010) 8

2.4 ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ ΛΟΙΜΩΞΕΩΝ Σύμφωνα με την σύσταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής η στρατηγική για την πρόληψη και τον έλεγχο των λοιμώξεων θα πρέπει να επιδιώκει τους εξής στόχους: 1. Την εφαρμογή μέτρων πρόληψης και ελέγχου σε επίπεδο κρατών για τον περιορισμό των νοσοκομειακών λοιμώξεων. 2. Την ενίσχυση της πρόληψης και ελέγχου των λοιμώξεων σε ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης (νοσοκομεία, νοσηλευτικά ιδρύματα). 3. Δημιουργία ή ενίσχυση συστημάτων ενεργού επιτήρησης. 4. Ενίσχυση εκπαίδευσης και κατάρτισης των εργαζομένων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης. 5. Βελτίωση της πληροφόρησης που παρέχεται στους ασθενείς από τα νοσοκομεία. 6. Υποστήριξη της έρευνας. 7. Δημιουργία διατομεακού μηχανισμού. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2012) 9

3.ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ Ταυτοποίηση των ασθενών ονομάζεται η διαδικασία εξακρίβωσης των στοιχείων του ασθενή, για τον οποίο προορίζεται μια ιατρική ή νοσηλευτική πράξη. Η σωστή ταυτοποίηση των σθενών έχει ύψιστη σημασία για την αποφυγή λαθών που μπορεί να έχουν τραγικές συνέπειες για τον ασθενή. Διασφαλίζει ότι ο σωστός ασθενής λαμβάνει τη σωστή θεραπεία ή παρέμβαση. Η ταυτοποίηση διασφαλίζεται με ένα «βραχιολάκι» (ταινία ταυτότητας- wristbands) που αποκτά ο ασθενής με την είσοδό του στο νοσοκομείο. Το βραχιολάκι ταυτοποίησης φοριέται στον καρπό του ασθενή από τον υπάλληλο του γραφείου κίνησης ή από τη νοσηλεύτρια του τμήματος. Για κανένα λόγο δεν θα πρέπει να αφαιρείται, ή ακόμα και εάν συμβεί αυτό θα πρέπει να αντικατασταθεί άμεσα. Σε περίπτωση που δεν μπορεί να τοποθετηθεί στον καρπό του ασθενούς λόγω δερματικών παθήσεων ή πολλών ενδοφλέβιων γραμμών, θα πρέπει να τοποθετηθεί στον αστράγαλο. Οι βαρέως πάσχοντες θα πρέπει να φέρουν δύο βραχιολάκια, ένα στον καρπό και ένα στον αστράγαλο. (Πασκαλής 2013) Σε περιπτώσεις που ο ασθενής δεν φέρει wristbands λόγω πάθησης ή θεραπείας ή μπορεί να φορά αλλά βρίσκεται σε σύγχυση, το υγειονομικό προσωπικό φέρει ευθύνη για τον έλεγχο της ταυτότητας του ασθενούς (NPSA 2014). Τα βραχιολάκια έχουν τα στοιχεία του ασθενούς, δηλαδή το ονοματεπώνυμο, όνομα πατρός, ημερομηνία γέννησης και το barcode με τον κωδικό του ασθενούς. (Πασκαλής 2013) Το βραχιολάκι θα πρέπει να είναι λευκού χρώματος με μαύρο κείμενο. Πρέπει να έχει το κατάλληλο μέγεθος, ώστε να ταιριάζει σε νεογέννητα μωρά και σε ενήλικες. Να είναι κατάλληλο για παχύσαρκους ασθενείς, για ασθενείς με οίδημα, ασθενείς με ενδοφλέβιες γραμμές, για νεογνά, βρέφη και παιδιά. Θα πρέπει να είναι άνετο, χωρίς οξείες γωνίες που θα μπορούσαν να ερεθίζουν το δέρμα. Τα άκρα του να είναι λεία και απαλά ώστε να εξασφαλίζει άνετη χρήση. Το υλικό του να είναι ευέλικτο, λείο, 10

αδιάβροχο και μη αλλεργιογόνο. Να είναι ανθεκτικό σε σαπούνι, αλκοόλη, απορρυπαντικά, αίμα και άλλα σωματικά υγρά. (NPSA 2014) Σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποιήθηκε στην Ατλάντα το 2010, η τεχνολογία γραμμωτού κώδικα barcode, μπορεί να οδηγήσει σε εσφαλμένη ταυτοποίηση ασθενούς. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε ατελείς εκτυπώσεις των barcode, σε έλλειψη προδιαγραφών του σαρωτή ή σε έλλειψη επαρκούς συμβολισμού. Σε ένα διάστημα δώδεκα μηνών εντοπίστηκαν δέκα εκτυπωτές γραμμωτών κωδικών που δημιούργησαν λάθη τουλάχιστον μία φορά. Ο προσεκτικός έλεγχος του barcode scanning και οι υψηλές προδιαγραφές εξοπλισμού εκτύπωσης θα ελαχιστοποιήσουν τον κίνδυνο αυτό για την ασφάλεια των ασθενών. Τελικά οι κατασκευαστές συσκευών της υγειονομικής περίθαλψης θα πρέπει να υιοθετήσουν γραμμικούς κώδικες barcode υψηλότερης ποιότητας. (Snyder et al 2010) Στην Αγγλία μελέτη που έγινε το 2007 έδειξε μεγάλη ευαισθητοποίηση του υγειονομικού προσωπικού στην εφαρμογή των wristbands. Μεγαλύτερη χρήση εφαρμόστηκε σε διαδικασίες όπως η μετάγγιση αίματος και η χορήγηση φαρμάκων, ενώ μικρότερη χρήση wristbands έγινε κατά τη μεταφορά των ασθενών από τους τραυματιοφορείς.(smith et al 2011) 3.1 ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΑΣΘΕΝΩΝ Τα βραχιολάκια δεν ελαχιστοποιούν την ευθύνη του υγειονομικού προσωπικού για τον έλεγχο της ταυτότητας των ασθενών. Είναι ένας σημαντικός τρόπος για την επικύρωση της ταυτότητας, ιδιαίτερα όταν ο ασθενής δεν είναι σε θέση να παρέχει τις δικές του πληροφορίες. Σημαντικό είναι το προσωπικό να έχει εκπαιδευτεί για τον έλεγχο ταυτότητας των ασθενών και να αναγνωρίζει τη σημασία του wristbands για την ακριβή ταυτοποίηση τους. (NSPA 2014) Το υγειονομικό προσωπικό θα πρέπει να χρησιμοποιεί τουλάχιστον δύο δείκτες αναγνώρισης του ασθενούς, όταν χορηγεί φάρμακα, προϊόντα αίματος, όταν λαμβάνει δείγμα αίματος και άλλα δείγματα για κλινικό έλεγχο ή όταν εφαρμόζει άλλες θεραπείες και διαδικασίες. Πρέπει να ελέγχει το ονοματεπώνυμο του ασθενούς, το όνομα πατρός καθώς και την ημερομηνία γέννησης. Επιπλέον θα πρέπει να ζητείται 11

από τον ασθενή να δηλώνει το όνομα του. Εάν ο ασθενής δεν επικοινωνεί ή βρίσκεται σε σύγχυση θα πρέπει να ζητά από το περιβάλλον του το όνομα του ασθενούς. Δεν πρέπει να λαμβάνονται ως δείκτης αναγνώρισης το όνομα στο κρεβάτι του ασθενούς, γιατί μπορεί να είναι λάθος, καθώς και ο αριθμός του θαλάμου του. (Λεμονίδου et al 2006) 12

4.ΑΣΦΑΛΗΣ ΜΕΤΑΓΓΙΣΗ ΑΣΘΕΝΩΝ Μετάγγιση αίματος είναι η ενδοφλέβια χορήγηση αίματος σε έναν ασθενή.(λεμονίδου et al 2006) Είναι μια σημαντική διαδικασία της υγειονομικής φροντίδας και όταν χρησιμοποιείται σωστά σώζει τη ζωή του ασθενή και βελτιώνει την υγεία του. Ωστόσο είναι μια πράξη η οποία μπορεί να κρύβει κινδύνους για τον ασθενή, όπως μετάδοση λοιμωδών νοσημάτων και ανεπιθύμητες αντιδράσεις. Σε μελέτη που πραγματοποίησε το 2008 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) το 59% των χωρών που συμμετείχε στην έρευνα δεν είχε κανένα σύστημα ποιότητας αίματος και τουλάχιστον το 21,6% των δειγμάτων αίματος δεν ελέγχθηκαν για τον ιό της ανθρωπίνου ανοσοανεπάρκειας (HIV). Υπολογίζεται ότι το 5-15% των μολύνσεων από HIV στις αναπτυσσόμενες χώρες οφείλεται σε μη ασφαλή μετάγγιση. (WHO 2004). Ο εκτιμώμενος κίνδυνος εσφαλμένης μετάγγισης είναι της τάξεως του 1 προς 10.000 μονάδες αίματος. Ο κίνδυνος λάθους χορήγησης αίματος είναι πολύ σημαντικός και αποτελεί την κύρια αιτία θανάτου παγκοσμίως. (Pagliaro et al 2009) Τα παράγωγα αίματος που χρησιμοποιούνται σήμερα για μετάγγιση είναι: I. Ερυθρά αιμοσφαίρια II. Αιμοπετάλια III. Πλάσμα Τα ερυθρά αιμοσφαίρια έχουν τις εξής μορφές: I. Ολικό αίμα. II. Συμπυκνωμένα ερυθρά. III. Λευκαφαιρεμένα συμπυκνωμένα ερυθρά 13

IV. Ακτινοβολημένα συμπυκνωμένα ερυθρά. V. Πλυμένα συμπυκνωμένα ερυθρά. VI. Κατεψυγμένα συμπυκνωμένα ερυθρά. (Ελληνική Αιματολογική Εταιρεία 2010) 4.1 ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΑΣΦΑΛΗ ΧΟΡΗΓΗΣΗ ΑΙΜΑΤΟΣ Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει αναπτύξει μια ολοκληρωμένη στρατηγική για την ασφάλεια κατά τη χορήγηση αίματος, η οποία περιλαμβάνει τα εξής: 1. Τη δημιουργία μιας εθνικά συντονισμένης υπηρεσίας μετάγγισης αίματος που μπορεί να εξασφαλίσει μια επαρκή και έγκαιρη διαθεσιμότητα ασφαλούς αίματος για όλους τους ασθενείς που την έχουν ανάγκη. 2. Τη συλλογή αίματος από εθελοντές αιμοδότες, οι οποίοι είναι μη αμειβόμενοι και προέρχονται από πληθυσμό χαμηλού κινδύνου. 3. Τον έλεγχο όλων των μονάδων αίματος για αποφυγή μετάδοσης λοιμώξεων, την ομάδα αίματος και δοκιμές συμβατότητας. 4. Την κατάλληλη κλινική χρήση του αίματος και των προϊόντων αίματος. Η στρατηγική αυτή περιλαμβάνει όλα τα βήματα για τη συλλογή, τον έλεγχο, την επεξεργασία, την αποθήκευση και την χρήση αίματος και των προϊόντων του που θα μπορούσαν να επηρεάσουν άμεσα ή έμμεσα την ασφάλεια των ασθενών.(who 2014) Επίσης περιλαμβάνει ένα σύστημα για τη συλλογή και την αντιπαραβολή των δεδομένων σχετικά του με τους κινδύνους που συνδέονται με τη μετάγγιση του αίματος και των συστατικών του αίματος, μια διαδικασία που αποκαλείται ευρέως αιμοεπαγρύπνηση. Οι δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο αυτό είναι η συλλογή των πληροφοριών, όπως ο επιπολασμός της λοίμωξης σε δότες αίματος, η εμφάνιση ανεπιθύμητων ενεργειών(συμπεριλαμβανομένων των σφαλμάτων) που σχετίζεται με την μετάγγιση των συστατικών του αίματος. Τα δεδομένα αυτά θα 14

βοηθήσουν στην βελτίωση της ασφάλειας των ασθενών σε σχέση με τη μετάγγιση αίματος. (WHO 2014) Οι κίνδυνοι που υπάρχουν σε μια μετάγγιση αίματος είναι ανεπιθύμητες αλλεργικές αντιδράσεις, μετάδοση λοιμωδών νοσημάτων όπως ο ιός της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV), η ηπατίτιδα Β (HBV), η ηπατίτιδα C (HCV), σύφιλη, η ελονοσία, η νόσος Chagas και ο ιός του Δυτικού Νείλου (WNV). Κάθε προϊόν αίματος, εάν δεν παρασκευάζεται και δεν αποθηκεύεται σωστά μπορεί να μολυνθεί με βακτήρια. (WHO 2006) Στο πλαίσιο του 20 ου αιώνα με την ταχεία πρόοδο της εργαστηριακής ιατρικής η έγκαιρη ανίχνευση των δεικτών για μετάγγιση μεταδιδόμενων νοσημάτων έχει μειωθεί από αρκετές εβδομάδες σε λίγες ημέρες. Ο κίνδυνος για μόλυνση από HIV έχει μειωθεί σε 1 προς 677.000 μονάδες αίματος. Ο κίνδυνος για μόλυνση από HCV 1 προς 103.000 μονάδες αίματος και για HBV 1 προς 63.000 μονάδες αίματος. Σήμερα η μεγαλύτερη απειλή για την ασφάλεια της προμήθειας αίματος, είναι η δωρεά αίματος από ορροαρνητικούς δότες κατά την διάρκεια της μολυσματικής περιόδου που χαρακτηρίζεται ως παράθυρο (Window Period). Αυτοί οι άνθρωποι αντιπροσωπεύουν νέες μολύνσεις ή συμβάντα κατά τη διάρκεια της περιόδου προ της ορομετατροπής. Η μετάγγιση αίματος τον 21 ο αιώνα είναι ιδιαίτερα ασφαλής με την εφαρμογή του ελέγχου των νουκλεικών οξέων. (Bhattacharya et al 2013) Οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την ασφαλή μετάγγιση αίματος καθώς και προϊόντων αίματος είναι: Η αποτελεσματικότητα των διαδικασιών για την επιλογή κατάλληλου δότη και αποκλεισμού μη κατάλληλου. Η ποιότητα ελέγχου όλων των μονάδων αίματος για λοιμώδη νοσήματα. Η ποιότητα ελέγχου ομάδας αίματος και συμβατότητας. Η αποτελεσματικότητα του συστήματος για την αποθήκευση και μεταφορά των προϊόντων αίματος. Η αξιοπιστία του συστήματος για την εξασφάλιση ότι οι ασθενείς λαμβάνουν αίμα που είναι συμβατό με την ομάδα αίματός τους Η εξακρίβωση ότι ο σωστός ασθενής παίρνει το σωστό αίμα. (WHO 2006) 15

4.2 ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΧΟΡΗΓΗΣΗ ΑΙΜΑΤΟΣ Κάθε μετάγγιση μπορεί να προκαλέσει ανεπιθύμητες αντιδράσεις καθυστερημένες. Οι οξείες αντιδράσεις είναι οι εξής: οξείες ή Αιμόλυση. Οφείλεται σε χορήγηση ασύμβατου ολικού αίματος, συμπυκνωμένων ερυθρών ή άλλου προϊόντος αίματος. Εκδηλώνεται με πυρετό, οσφυαλγία, ταχυκαρδία, υπόταση, υποογκαιμία, οξεία νεφρική ανεπάρκεια, καταπληξία, καρδιακή ανακοπή, θάνατο. Εμπύρετη αντίδραση. Οφείλεται ευαισθητοποίηση στα λευκά αιμοσφαίρια, στα αιμοπετάλια ή στις πρωτεΐνες του πλάσματος του δότη. Εκδηλώνεται με αιφνίδια εμφάνιση πυρετού, κεφαλαλγία, ερυθρίαση προσώπου και μυαλγίες. Ήπια αλλεργική αντίδραση. Οφείλεται σε υπερευαισθησία στις πρωτεΐνες του πλάσματος του δότη. Τα συμπτώματά της είναι ερυθρίαση προσώπου και κνίδωση Αναφυλακτική αντίδραση. Οφείλεται σε υπερευαισθησία στις πρωτεΐνες του πλάσματος του δότη. Εκδηλώνεται με ανησυχία, κνίδωση, συριγμός, καταπληξία, και πιθανή καρδιακή ανακοπή. Υπερφόρτωση της κυκλοφορίας. Οφείλεται σε γρήγορη χορήγηση υγρών σε σχέση με τις δυνατότητες της κυκλοφορίας. Εκδηλώνεται με βήχα, δύσπνοια, πνευμονική συμφόρηση, κεφαλαλγία, υπέρταση και ταχυκαρδία. Σήψη. Τα αίτια της είναι η μετάγγιση προϊόντων μολυσμένων με βακτήρια. Τα συμπτώματα της είναι η εμφάνιση υψηλού πυρετού, εμετοί, διάρροια, υπόταση ή καταπληξία. (Λεμονίδου et al 2006) 16

Οι καθυστερημένες αντιδράσεις οφείλονται σε ηπατίτιδα, σύφιλη, ελονοσία ή άλλους λοιμογόνους παράγοντες οι οποίοι εμφανίζονται 4-6 εβδομάδες μετά τη μετάγγιση ή αργότερα. Η μετάγγιση αίματος θα πρέπει να γίνεται όταν δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική λύση. Η ανάγκη για μετάγγιση μπορεί συχνά να προληφθεί ή να ελαχιστοποιηθεί με τους εξής τρόπους: 1. Με την πρόληψη ή την έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία της αναιμίας. Πριν τη προγραμματισμένη χειρουργική επέμβαση η αναιμία μπορεί να διορθωθεί με χορήγηση σκευασμάτων σιδήρου. 2. Με τη χρήση κατάλληλων χειρουργικών τεχνικών για την ελαχιστοποίηση απώλειας αίματος κατά τη διάρκεια χειρουργικής επέμβασης. 17

3. Με τη διακοπή αντιπηκτικών και αντί-αιμοπεταλιακών φαρμάκων πριν από την προγραμματισμένη χειρουργική επέμβαση. 4. Με τη χρήση εναλλακτικών προσεγγίσεων όπως ερυθροποιητίνη (WHO 2006) 4.3 ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΧΟΡΗΓΗΣΗ ΑΙΜΑΤΟΣ Ο τελικός έλεγχος της ταυτότητας του ασθενούς πριν τη μετάγγιση αίματος περιλαμβάνει τα εξής: το υγειονομικό προσωπικό ελέγχει ότι ο ασθενής έχει ενημερωθεί για τη μετάγγιση αίματος. Ο ασθενής πρέπει να υπογράψει το έντυπο της συναίνεσης για τη μετάγγιση αίματος. Εάν δεν είναι σε θέση να υπογράψει ο ίδιος πρέπει να υπογράψει κάποιο από τα μέλη της οικογένειας του. (Λεμονίδου et al 2006) Στον ασθενή δίνεται μια κάρτα ταυτοποίησης(id) ή ένα wristbands(βραχιολάκι) το οποίο φέρει έναν μοναδικό αριθμό που συγκρίνεται με τον αριθμό που τίθεται στη μονάδα αίματος. Επίσης χρησιμοποιούνται barcode ή άλλα ηλεκτρονικά συστήματα σε δείγματα αίματος και wristbands ασθενών ώστε να εξασφαλίζει ότι χορηγείται το σωστό αίμα στον σωστό ασθενή. Κάθε φορά που ο ασθενής πηγαίνει στο νοσοκομείο για μετάγγιση αίματος θα πρέπει να έχει μαζί του την κάρτα. Το προσωπικό ελέγχει ότι πάνω στην ετικέτα της μονάδας αίματος αναγράφεται η ομάδα αίματος και η ημερομηνία χρήσεως. Ζητά από τον ασθενή να αναφέρει (εφόσον επικοινωνεί) το όνομα το επίθετο και την ημερομηνία γεννήσεως του. Ελέγχει ότι τα στοιχεία που αναφέρει ο ασθενής ταιριάζουν με το wristbands ή την κάρτα του και με τα στοιχεία της ετικέτας της μονάδας αίματος. (NPSA 2006) Πριν αρχίσει η μετάγγιση, το προσωπικό ελέγχει τη φλεβική προσπέλαση του ασθενούς. Στη συνέχεια μετρά τα ζωτικά σημεία του ασθενούς όπως αρτηριακή πίεση, σφυγμούς, θερμοκρασία, τα οποία και παρακολουθούνται κάθε 15 λεπτά σε όλη τη διάρκεια της μετάγγισης. Σημειώνει στο φάκελο ασθενούς την ημερομηνία και την ώρα έναρξης της μετάγγισης. Σε όλη τη διάρκεια της μετάγγισης παρακολουθείται στενά ο ασθενής για παρουσίαση τυχόν αλλεργικών αντιδράσεων. Η μετάγγιση αίματος πρέπει να ολοκληρωθεί σε διάστημα τεσσάρων ωρών maximum και τα αιμοπετάλια μέσα σε διάστημα 30 λεπτών. Η μετάγγιση πρέπει να αρχίσει μέσα σε διάστημα 30 λεπτών από τη παραλαβή του αίματος από την αιμοδοσία. 18

(NPSA 2006) Ο ρυθμός χορήγησης θα πρέπει να είναι αργός την πρώτη μισή ώρα και στη συνέχεια αυξάνεται ανάλογα με την κατάσταση του ασθενούς. Δεν επιτρέπεται η χορήγηση άλλων υγρών ή φαρμάκων την ίδια ώρα από την ίδια φλεβική γραμμή γιατί μπορεί να προκληθεί καταστροφή των ερυθρών αιμοσφαιρίων ή να δημιουργηθούν ιζήματα με κίνδυνο εμβολής. (Λεμονίδου et al 2006) Σε περίπτωση αντίδρασης στο αίμα, οι ενέργειες που πρέπει να γίνουν είναι οι εξής: Άμεση διακοπή της μετάγγισης. Διατήρηση της φλεβική γραμμής με φυσιολογικό ορό. Άμεση ειδοποίηση του θεράποντος ιατρού και της αιμοδοσίας. Αποστολή της μεταγγιζόμενης μονάδας και δείγμα αίματος του ασθενή στην αιμοδοσία. (Ελληνική Αιματολογική Εταιρεία 2010) 19

4.4 ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΙΜΟΕΠΑΓΡΥΠΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Στην Ελλάδα από τον Ιούνιο του 2001 το Κέντρο Ελέγχου Ειδικών Λοιμώξεων (ΚΕΕΛ) ίδρυσε το Συντονιστικό Κέντρο Αιμοεπαγρύπνησης (ΣΚΑΕ). Το ΣΚΑΕ είναι το υπεύθυνο όργανο για την καταγραφή ανεπιθύμητων αντιδράσεων και συμβαμάτων σχετικά με τη μετάγγιση και τη δωρεά αίματος. Από τον Ιανουάριο του 2008 το ΣΚΑΕ έχει έδρα στις εγκαταστάσεις του ΚΕΕΛΠΝΟ. Είναι στελεχωμένο με εξειδικευμένο προσωπικό σε θέματα αιμοδοσίας και μεταγγίσεων, δημόσιας υγείας, εργαστηριακού ελέγχου του αίματος, συμβουλευτικής για τις λοιμώξεις που μεταδίδονται με το αίμα πριν και μετά την αιμοληψία, στατιστικής ανάλυσης εκπαίδευσης και οργάνωσης. Έχοντας σκοπό τον περιορισμό των κινδύνων της αιμοδοσίας-μετάγγισης, έχει αναπτυχθεί ένα υπεύθυνο σύστημα επιδημιολογικής επιτήρησης για τις ανεπιθύμητες αντιδράσεις και συμβάντα, που σχετίζονται με τις μεταγγίσεις αίματος σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Πρόκειται για μηχανισμό στήριξης της αιμοδοσίας και της Δημόσιας Υγείας μέσα από τις δομές του ΚΕΕΛΠΝΟ και του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Το ΣΚΑΕ κοινοποιεί τα αποτελέσματα της επιδημιολογικής επιτήρησης στο ΚΕΕΛΠΝΟ και στο Εθνικό Κέντρο Αιμοδοσίας (ΕΚΕΑ). (ΚΕΕΛΠΝΟ 2014) Οι βασικές λειτουργίες του ΣΚΑΕ είναι: Επιδημιολογική επιτήρηση των λοιμώξεων που μεταδίδονται διαμέσου του αίματος. Καταγραφή των ανεπιθύμητων αντιδράσεων, ατυχημάτων, βλαβών και επιπλοκών κατά τη διάρκεια της αιμοληψίας ή μετά από αυτήν στους αιμοδότες. Επιδημιολογική επιτήρηση ανεπιθύμητων αντιδράσεων και συμβαμάτων κατά τη μετάγγιση αίματος στους ασθενείς. Αναδρομικός έλεγχος και ανιχνευσιμότητα. 20

Αποτελεσματική διαχείριση κρίσεων σε έκτακτες καταστάσεις που έχουν επίπτωση στην αιμοδοσία και στην Δημόσια Υγεία. Άμεση ετοιμότητα και προειδοποίηση για την παροχή πληροφοριών για την ασφάλεια του αίματος. Έκδοση κατευθυντήριων οδηγιών για την ασφάλεια του αίματος έναντι λοιμογόνων παραγόντων. Επαγρύπνηση για τα υλικά και αντιδραστήρια της αιμοδοσίας. Έγκαιρη ενημέρωση της ιατρικής κοινότητας για αποτελέσματα των παραπάνω ελέγχων. Δημιουργία προτάσεων διορθωτικών μέτρων για την πρόληψη επιπλοκών στη διαδικασία αιμοδοσίας και μετάγγισης. Εκπαίδευση του προσωπικού. Εκπόνηση μελετών για τη συμβολή νέων τεχνολογιών στον έλεγχο αίματος και κόστους-ωφέλειας. (ΚΕΕΛΠΝΟ 2014) 21

5. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΗ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ Η φαρμακευτική αγωγή αποτελεί μια συνηθισμένη και πολύτιμη κλινική παρέμβαση η οποία όμως κρύβει κινδύνους και απειλές. Οι απειλές αυτές αφορούν ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων ή φαρμακευτικά λάθη. Ως ανεπιθύμητη ενέργεια ορίζεται η απάντηση στη λήψη του, η οποία είναι επιβλαβής και εμφανίζεται με τις συνήθεις δόσεις που χρησιμοποιούνται φυσιολογικά στον άνθρωπο. Φαρμακευτικό λάθος ορίζεται ένα γεγονός το οποίο δύναται να προκαλέσει ή να οδηγήσει σε μη κατάλληλη φαρμακευτική χρήση ή σε ατομική βλάβη. (WHO 2014) Ανεπιθύμητο γεγονός από φάρμακα ορίζεται η βλάβη που προκλήθηκε από ιατρική παρέμβαση σχετιζόμενη με φάρμακα. (Sandars et al 2007) Οι οδοί χρήσης των φαρμάκων είναι: Από το γαστρεντερολογικό σύστημα. Από το αναπνευστικό σύστημα. Με ενέσεις(υποδόρια, ενδομυϊκή, ενδοφλέβια, ενδοαρτηριακή, ενδοκαρδιακή, ενδοπεριτοναική, ενδοραχιαία) (Λεμονίδου et al 2006) Ο WHO εκτιμά πως στις αναπτυσσόμενες χώρες 16 δισεκατομμύρια ενέσιμα φάρμακα χορηγούνται ετησίως, κατά μέσο όρο 3,4 φάρμακα ανά άτομο ετησίως. Όταν τα ενέσιμα φάρμακα χορηγούνται με μη ασφαλείς διαδικασίες μπορούν να βλάψουν τον ασθενή και να προκαλέσουν λοιμώξεις. Ένα ασφαλές ενέσιμο φάρμακο δεν θα πρέπει να βλάψει τον ασθενή, το υγειονομικό προσωπικό και την κοινότητα. Τα ενέσιμα φάρμακα μπορεί να βλάψουν τον ασθενή όταν τα υλικά έγχυσης δεν είναι κατάλληλα. Μπορεί να βλάψουν το υγειονομικό προσωπικό όταν οι χρησιμοποιημένες βελόνες δεν συλλέγονται στα ειδικά κουτιά ασφάλειας. Τέλος μπορούν να βλάψουν την κοινότητα όταν οι εγκαταστάσεις υγειονομικής περίθαλψης δεν διαχειρίζονται σωστά τις χρησιμοποιημένες σύριγγες και βελόνες. (WHO 2014) Κάθε χρόνο μη ασφαλείς ενέσεις προκαλούν κατά εκτίμηση 1,3 εκατομμύρια θανάτους και αυξάνουν το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης. Με ένα μαθηματικό 22

μοντέλο που ανέπτυξε ο WHO το 2000 υπολογίζεται ότι στην επαναχρησιμοποιημένη συσκευή έγχυσης οφείλονται κατά εκτίμηση 22 εκατομμύρια μολύνσεις από τον ιό της ηπατίτιδας Β, 2 εκατομμύρια νέες μολύνσεις από τον ιό της ηπατίτιδας C και 260.000 νέες μολύνσεις από την ιό του HIV. Οι μολύνσεις που αποκτήθηκαν το 2000, αναμένεται να οδηγήσουν σε 9εκατομμύρια χρόνια ζωής που χάνονται (και λόγω αναπηρίας) στο διάστημα 2000 εως 2030. (WHO 2014) 5.1 ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΩΝ Οι ανεπιθύμητες αντιδράσεις των φαρμάκων μπορεί να είναι απρόβλεπτες και επιβλαβείς. Το 30% των ανεπιθύμητων αντιδράσεων έχει ως αποτέλεσμα σοβαρό τραυματισμό ή θάνατο. Η φαρμακευτική αλλεργία συμβαίνει σε ένα άτομο το οποίο έχει εκτεθεί σε ένα φάρμακο και έχει αναπτύξει αντισώματα σε αυτό. Η αντίδραση μπορεί να συμβεί αμέσως μετά τη λήψη του φάρμακου ή να καθυστερήσει για ώρες ή και ημέρες. Συμπτώματα μίας φαρμακευτικής αλλεργίας είναι το εξάνθημα, η κνίδωση, ο πυρετός, η ναυτία και ο εμετός. Αναφυλακτική αντίδραση ονομάζεται η άμεση αντίδραση του φαρμάκου που αποτελεί απειλή και καταλήγει σε αναπνευστική δυσχέρεια, βρογχόσπασμο και καρδιαγγειακό shock. Η αντίδραση αυτή θεραπεύεται με επινεφρίνη, βρογχοδιασταλτικά και αντισταμινικά. Φαρμακευτική ανοχή εμφανίζεται όταν ο οργανισμός εξοικειώνεται σε ένα φάρμακο και απαιτείται χορήγηση μεγαλύτερων δόσεων στον ασθενή για να προκληθούν τα ίδια αποτελέσματα. Η αθροιστική δράση συμβαίνει όταν ένας οργανισμός δεν μπορεί να μεταβολίσει τη δόση ενός φαρμάκου πριν χορηγηθεί μια άλλη δόση. Το φάρμακο λαμβάνεται πιο συχνά από ότι απεκκρίνεται και κάθε νέα δόση αυξάνει τη συνολική ποσότητα μέσα στον οργανισμό. Η ιδιοσυγκρασιακή δράση είναι κάθε αντικανονική ή ασυνήθιστη απάντηση σε ένα φάρμακο και μπορεί να εμφανιστεί σε μια μεγάλη ή μικρή αντίδραση ή με απάντηση διαφορετική από την αναμενόμενη έκβαση. Πιστεύεται ότι η ιδιοσυγκρασιακές δράσεις οφείλονται σε έλλειψη γενετικών ενζύμων που οδηγούν σε παθολογικό μηχανισμό για τη φαρμακευτική αποσύνθεση. (Λεμονίδου et al 2006) 23

5.2 ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΕΙΔΗ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΛΑΘΩΝ Οι κυριότεροι παράγοντες που συμβάλλουν στη δημιουργία λάθους στη χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής είναι: η ανεπαρκής νοσηλευτική στελέχωση, η έλλειψη συνεχιζόμενης εκπαίδευσης από τους επαγγελματίες υγείας, η βαρύτητα της κατάστασης των νοσηλευόμενων ασθενών, η επαγγελματική εξουθένωση, γενικά και ειδικά προβλήματα των εργαζόμενων, η συνεργασία μεταξύ του προσωπικού, η έλλειψη τεχνολογικών μέσων, η έλλειψη νοσηλευτικών πρωτόκολλων και το ακατάλληλο ωράριο με βάρδιες. (Μήτσης et al 2012) Τα πιο συχνά λάθη στη φαρμακευτική αγωγή είναι λάθη στο ρυθμό έγχυσης, λάθη στη δοσολογία του φαρμάκου, λάθη στην οδό χορήγησης, αποτυχία χορήγησης στο καθορισμένο χρονικό διάστημα, παράληψη δοσολογίας, χορήγηση σε λάθος ασθενή λόγω ακατάλληλης ταυτοποίησης του ασθενή, εσφαλμένη προετοιμασία του φαρμάκου, εσφαλμένη τεχνική χορήγησης, χορήγηση αλλοιωμένου φαρμάκου. Το πιο σημαντικό κίνητρο της αναφοράς σφαλμάτων στη φαρμακευτική αγωγή θα πρέπει να είναι η προστασία της υγείας και της ασφάλειας των ασθενών και η πρόληψη πιθανών επιβλαβών επιπτώσεων των φαρμάκων στους ασθενείς. Το νοσηλευτικό προσωπικό δεν θα πρέπει να ξεχνά την αρχή της ειλικρίνειας του Αριστοτέλη και να ενθαρρύνεται ως προς την αναφορά λανθασμένης φαρμακευτικής αγωγής προς όφελος του ασθενούς. (Ehsani et al 2013) Όταν συμβεί ένα φαρμακευτικό λάθος πρέπει να εφαρμοστούν οι εξής διαδικασίες: Να ελεγχθεί αμέσως η κατάσταση του ασθενούς και να παρακολουθείται ο ασθενής για τυχόν ανάπτυξη παρενεργειών που σχετίζονται με το λάθος. Να ενημερωθεί ο προϊστάμενος του τμήματος και ο ιατρός ώστε να συζητηθούν οι κατάλληλες ενέργειες ανάλογα με την κατάσταση του ασθενούς. Να περιγραφεί το λάθος στον φάκελο του ασθενούς και να καταγραφούν τα θεραπευτικά βήματα που ακολουθήθηκαν. Να συμπληρωθεί το ειδικό έντυπο αναφοράς λαθών, σύμφωνα με την πολιτική του νοσοκομείου. Τα έντυπα αυτά ονομάζονται αναφορές 24

ατυχημάτων, περιστατικών ή ασυνήθιστων συμβάντων. Καταγράφουν το φαρμακευτικό λάθος και τις διαδικασίες που εφαρμόστηκαν μετά τη αναγνώριση του λάθους. (Λεμονίδου et al 2006) 5.3 ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΑΣΦΑΛΗ ΧΟΡΗΓΗΣΗ ΦΑΡΜΑΚΩΝ Η χορήγηση φαρμάκων είναι μια βασική νοσηλευτική λειτουργία κατά την οποία μέσω ειδικών τεχνικών γίνεται αξιολόγηση της κατάστασης και της ασφάλειας του ασθενούς. Το νοσηλευτικό προσωπικό που χορηγεί φάρμακα οφείλει να γνωρίζει τα ονόματα των φαρμάκων, τις ταξινομήσεις,τις ανεπιθύμητες ενέργειες και τους παράγοντες που επηρεάζουν τη δράση τους. Πρέπει να αποσαφηνίζεται μια οδηγία που είναι δυσανάγνωστη, ελλιπής, λανθασμένη σχετικά με την οδό και τη δοσολογία και δεν είναι σύμφωνη με τη διάγνωση του ασθενούς. (Λεμονίδου et al 2006) Για να χορηγηθεί ένα φάρμακο στον ασθενή απαιτείται ιατρική οδηγία. Η ασφαλής πρακτική απαιτεί το νοσηλευτικό προσωπικό να ακολουθεί μόνο μία γραπτή οδηγία από τον θεράποντα ιατρό. Η ταυτόχρονη ενασχόληση με δύο οδηγίες που αφορούν δύο διαφορετικούς ασθενείς μπορεί να οδηγήσει σε σφάλμα. Η φαρμακευτική οδηγία αποτελείται από τα εξής μέρη: Το όνομα του ασθενούς Την ημερομηνία και το χρόνο που γράφτηκε η οδηγία Το όνομα του φαρμάκου που πρέπει να χορηγηθεί. Την οδό χορήγησης του φαρμάκου Τη δόση του φαρμάκου Τη συχνότητα της χορήγησης Υπογραφή εκείνου που γράφει την οδηγία. (Λεμονίδου et al 2006) Το νοσηλευτικό προσωπικό είναι νομικά υπεύθυνο για τη χορήγηση φαρμάκων. Όταν υπάρχει υποψία ότι μια οδηγία είναι εσφαλμένη θα πρέπει αυτόματα να αμφισβητείται. Το σφάλμα μπορεί να υπάρχει σε οποιοδήποτε σημείο της οδηγίας. 25

Εάν οι νοσηλευτές δεν κατανοήσουν το λόγο που έχει δοθεί η φαρμακευτική οδηγία οφείλουν να ρωτήσουν με ποιόν τρόπο συνδέεται η οδηγία με τη θεραπεία του ασθενούς. Στην περίπτωση που δοθεί οδηγία για τη χορήγηση ενός φαρμάκου στο οποίο ο ασθενής έχει αλλεργία, το φάρμακο δεν πρέπει να χορηγηθεί και ο νοσηλευτής θα πρέπει να αμφισβητήσει την οδηγία. Όταν μια οδηγία είναι δυσανάγνωστη πρέπει να διευκρινιστεί και ο πιο ασφαλής τρόπος είναι ο επανέλεγχος της οδηγίας μαζί με τον θεράποντα ιατρό που την έγραψε. (Λεμονίδου et al 2006) Το νοσηλευτικό προσωπικό θα πρέπει να κάνει τρείς ελέγχους κατά την προετοιμασία του φαρμάκου. 1. Όταν λαμβάνει τη συσκευασία του φαρμάκου. 2. Μετά τη λήψη του φαρμάκου από το συρτάρι. 3. Όταν επανατοποθετεί τον περιέκτη του φαρμάκου στο συρτάρι. (Λεμονίδου et al 2006) Για την αποφυγή φαρμακευτικών λαθών το νοσηλευτικό προσωπικό θα πρέπει να διασφαλίζει πάντα ότι: Χορηγείται το σωστό φάρμακο. Χορηγείται στο σωστό ασθενή. Χορηγείται στη σωστή δοσολογία. Χορηγείται από τη σωστή οδό Χορηγείται τη σωστή ώρα Κατάλληλη τεκμηρίωση. (Λεμονίδου et al 2006) 26

Κατά την προετοιμασία του φαρμάκου είναι σημαντικό να υπάρχει καλός φωτισμός και ο νοσηλευτής που ετοιμάζει τα φάρμακα θα πρέπει να εργάζεται μόνος του. Ο τρόπος αυτός βοηθά στην αποφυγή αποσπάσεων και διακοπών, καταστάσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε λάθη. Ο νοσηλευτής που ετοιμάζει τα φάρμακα πρέπει να τα χορηγεί και να τα καταγράφει. Για την ασφαλή χορήγηση φαρμάκων είναι σημαντική η αναγνώριση του ασθενούς. Ο νοσηλευτής αναγνωρίζει τον ασθενή ελέγχοντας το βραχιολάκι ταυτοποίησης. Επίσης εάν είναι δυνατόν ο ασθενής πρέπει να δηλώνει το όνομά του. Η κλήση του ασθενή με το όνομά του θεωρείται μη ασφαλείς καθώς ο ασθενής μπορεί να απαντήσει θετικά ακόμη και εάν ο νοσηλευτής έχει χρησιμοποιήσει λάθος όνομα. (Λεμονίδου et al 2006) 5.4 ΠΡΟΛΗΨΗ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΛΑΘΩΝ Ο WHO για την ασφαλή και σωστή χρήση των ενέσιμων φαρμάκων ακολουθεί τις εξής στρατηγικές. 1. Την επίτευξη προγραμμάτων για ασφαλή και σωστή χρήση ενέσιμων φαρμάκων. 2. Εξασφάλιση της ποιότητας και ασφάλειας του υλικού έγχυσης 27

3. Την εξασφάλιση της ορθολογικής και αποδοτικής χρήσης ενέσιμων φαρμάκων. 4. Τη διαχείριση αποβλήτων που σχετίζονται με χρησιμοποιημένες σύριγγες και βελόνες με ένα ασφαλές και κατάλληλο τρόπο στις μονάδες υγείας( WHO 2014) Τα φαρμακευτικά λάθη μπορούν να μειωθούν με τις εξής προσεγγίσεις: 1. Η απόφαση για συνταγογράφηση. Βασικό στοιχείο σε κάθε απόφαση συνταγογράφησης είναι η ζύγιση των πιθανών κινδύνων και οφελών. Η ασφαλέστερη τακτική απαιτεί τη σωστή λήψη ιστορικού του ασθενούς και τη γνώση των παρενεργειών του φαρμάκου. 2. Ο τακτικός έλεγχος των φαρμάκων και η παρακολούθηση. Η μακρόχρονη φαρμακευτική αγωγή πρέπει να αξιολογείται συχνά καθώς οι συνθήκες αλλάζουν όπως η προσθήκη περισσότερων φαρμάκων και η εμφάνιση νέων νοσημάτων. 28

3. Εκπαίδευση του ασθενούς. Η ενημέρωση των ασθενών για τις παρενέργειες του φαρμάκου και το σωστό τρόπο λήψης του, μπορεί να οδηγήσουν στη μείωση των φαρμακευτικών λαθών. Οι βελτιώσεις στη συσκευασία των φαρμάκων θα μειώσουν τα φαρμακευτικά λάθη. Το 1/3 των λαθών οφείλεται στην πολύπλοκη συσκευασία και τις αναγραφόμενες ενδείξεις. Το Εθνικό Πρακτορείο Ασφάλειας του Ασθενούς (NPSA) έχει εκδώσει το Information Design for Patient Safety το οποίο δείχνει πως η συσκευασία του φαρμάκου μπορεί να βελτιώσει την ασφάλεια του ασθενούς. Το χρώμα, η ετικέτα μπορεί να βοηθήσουν στη μείωση των φαρμακευτικών λαθών. 4. Η πληροφορική μπορεί να μειώσει τα φαρμακευτικά λάθη με τους εξής τρόπους: βελτιώνει την επικοινωνία, κάνει τη γνώση πιο εύκολα προσβάσιμη, βοηθά με τους υπολογισμούς και παρέχει υποστήριξη στη διάγνωση και λήψη αποφάσεων. (Sandars et al 2007) 29

6. ΠΡΟΛΗΨΗ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΩΝ ΛΟΙΜΩΞΕΩΝ Με τον όρο νοσοκομειακή λοίμωξη εννοούμε τη «λοίμωξη που εμφανίζεται 48-72 ώρες μετά την εισαγωγή του ασθενή στο νοσοκομείο ή και 5 ημέρες μετά την έξοδο του». Ο ορισμός αυτός αποκλείει τις λοιμώξεις που αποτέλεσαν αιτία εισαγωγής του ασθενούς στο νοσοκομείο, αλλά και λοιμώξεις που ήταν σε στάδιο επώασης κατά την εισαγωγή. (ΙΑΣΠΙΣ 2008) Οι λοιμώξεις αυτές οφείλονται στη μη σωστή παροχή υγειονομικής περίθαλψης και αποτελούν σημαντικό πρόβλημα της ασφάλειας των ασθενών. Η πρόληψη και ο έλεγχος των νοσοκομειακών λοιμώξεων είναι το σύνολο των επιστημονικών μέτρων και εφαρμογών μέσω των οποίων μειώνεται η πιθανότητα διασποράς των μικροοργανισμών και των λοιμώξεων. (Δεληγγάρου- Βιλαέτη 2014) Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπολογίζεται ότι 4.100.000 ασθενείς εμφανίζουν νοσοκομειακή λοίμωξη και από αυτούς 37.000 οδηγούνται στο θάνατο. (ΚΕΕΛΠΝΟ 2014). Στις ανεπτυγμένες χώρες 5-10% των ασθενών εμφανίζουν λοίμωξη, ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες οι ασθενείς υπερβαίνουν το 25%. Οι νοσοκομειακές λοιμώξεις πέρα από τη σωματική και ψυχική ταλαιπωρία που προκαλούν στους ασθενείς, αυξάνουν τις ημέρες νοσηλείας τους, αντιπροσωπεύουν ένα υψηλό κόστος για το σύστημα υγείας και μπορεί να οδηγήσουν σε σοβαρή νοσηρότητα και θνησιμότητα. (WHO 2002) Η θεραπεία τους είναι συχνά δύσκολη επειδή οι μικροοργανισμοί που τις προκαλούν είναι ανθεκτικοί στα αντιβιοτικά. Λόγω της αυξανόμενης μετακίνησης των ατόμων μεταξύ διαφορετικών ή και εντός των ίδιων συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης, καθώς και της ελευθερίας των πολιτών να αναζητούν θεραπεία εκτός της χώρας διαμονής τους, είναι δυνατή η τάχιστη μετάδοση ανθεκτικών μικροοργανισμών μεταξύ των κρατών. (Ευρωπαϊκή επιτροπή 2014) Σημαντικότεροι παράγοντες που σχετίζονται με την εμφάνιση νοσοκομειακών λοιμώξεων: Ηλικία ( οι λοιμώξεις παρουσιάζονται πιο συχνά σε ηλικιωμένα άτομα λόγω ασθενέστερου ανοσοποιητικού συστήματος.) 30

Βαρύτητα της παθολογικής κατάστασης. Άλλες παθήσεις που έχει ο ασθενής. Μεγάλο χρονικό διάστημα νοσηλείας (συχνά αυξάνει τις πιθανότητες πρόκλησης λοιμώξεων.) Αυξημένη χορήγηση αντιβιοτικών( τους καθιστά πιο ανθεκτικούς σε μικροοργανισμούς) Καθετηριασμοί. Αύξηση χειρουργικών επεμβάσεων. Εισαγωγές σε νοσοκομεία σε τακτά χρονικά διαστήματα. (Μπίκου) Οι νοσοκομειακές λοιμώξεις οφείλονται σε μικρόβια, ιούς, μύκητες παράσιτα και βακτήρια. Μπορεί να προκληθούν από μικροοργανισμούς που ήδη υπάρχουν στο δέρμα ή στο βλεννογόνο του ασθενούς(ενδογενής) ή από μικροοργανισμούς που μεταδίδονται από ασθενή σε ασθενή, από το προσωπικό ή από τον περιβάλλοντα χώρο(εξωγενής). Οι συνηθέστερες νοσοκομειακές λοιμώξεις είναι: Οι λοιμώξεις του ανώτερου και του κατώτερου αναπνευστικού συστήματος. 31

Οι λοιμώξεις του ουροποιητικού συστήματος. Οι λοιμώξεις του χειρουργικού πεδίου. Οι λοιμώξεις του αίματος. Οι λοιμώξεις του δέρματος και των μαλακών μορίων. (ΚΕΕΛΠΝΟ 2014) 6.1 ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΩΝ ΛΟΙΜΩΞΕΩΝ Η πρόληψη των νοσοκομειακών λοιμώξεων περιλαμβάνει τα εξής: 1. Περιορισμό μετάδοσης μικροβίων από ασθενή σε ασθενή με υγιεινή χεριών, τη χρήση αντισηπτικού, τη χρήση γαντιών, αλλαγή γαντιών από ασθενή σε ασθενή, κατάλληλη άσηπτη τεχνική με αποστείρωση και απολύμανση. 2. Περιορισμό ενδογενών λοιμώξεων με ελαχιστοποίηση επεμβατικών διαδικασιών και περιορισμένη χρήση αντιβιοτικών. 3. Επιτήρηση λοιμώξεων. 4. Προστασία προσωπικού από λοιμώξεις. 5. Ενίσχυση διαδικασιών φροντίδας ασθενούς. (WHO 2002) Η υγιεινή των χεριών είναι μια απλή και αποτελεσματική διαδικασία για την αποφυγή των νοσοκομειακών λοιμώξεων και των πολυανθεκτικών μικροβίων. Με τον όρο υγιεινή των χεριών εννοούμε τη «διαδικασία καθαρισμού των χεριών με νερό και σαπούνι ή με αντισηπτικό διάλυμα καθαρισμού χεριών με σκοπό την απομάκρυνση μικροοργανισμών από τα χέρια». (Abdella et al.2014) Ο WHO για την υγιεινή των χεριών καθιέρωσε μια στρατηγική με πέντε βασικά στοιχεία: Αλκοολούχο διάλυμα στο σημείο φροντίδας του ασθενούς. Πρόσβαση σε ασφαλή και συνεχή παροχή νερού σαπουνιού και χειροπετσετών Εκπαίδευση του προσωπικού. 32

Αξιολόγηση του συστήματος. Κλίμα ασφαλείας. (WHO.2014) Το 50% των νοσοκομειακών λοιμώξεων οφείλεται σε μη υγιεινή των χεριών (Abdella et al.2014) Το πλύσιμο των χεριών έχει σκοπό την απομάκρυνση των ορατών ρύπων, των βιολογικών ρύπων και της παροδικής μικροβιακής χλωρίδας. Η αποτελεσματικότητα του πλυσίματος των χεριών καθορίζεται από τις εξής παραμέτρους: Την ποσότητα του σαπουνιού( απαιτούνται 3-5ml) Τη διάρκεια πλυσίματος(τουλάχιστον 15 ) Την τεχνική (ΚΕΕΛΠΝΟ 2014) Ο σωστός τρόπος πλυσίματος των χεριών διαρκεί 40-60 δευτερόλεπτα και περιλαμβάνει τις εξής διαδικασίες: Ανοίγουμε τη βρύση και βρέχουμε τα χέρια μας με τρεχούμενο νερό. Λαμβάνουμε την απαραίτητη δόση σαπουνιού ώστε να καλυφθούν όλες οι επιφάνειες των χεριών. Τρίβουμε τις παλάμες μεταξύ τους. Τρίβουμε την παλάμη του αριστερού χεριού πάνω στη ραχιαία επιφάνεια του δεξιού χεριού και αντίστροφα. Τρίβουμε τις παλαμιαίες επιφάνειες των χεριών και τα μεσοδακτύλια διαστήματα τοποθετώντας τα δάχτυλα σταυρωτά. Τρίβουμε ταυτόχρονα τις ραχιαίες επιφάνειες των ακροδαχτύλων και των δυο χεριών. Κλείνουμε τον αντίχειρα του αριστερού χεριού μέσα στην παλάμη του δεξιού χεριού και τρίβουμε με περιστροφικές κινήσεις και αντιστρόφως. Ξεπλένουμε καλά τα χέρια μας με νερό. Στεγνώνουμε καλά τα χέρια μας με χειροπετσέτα μιας χρήσεως. Χρησιμοποιώντας την ίδια χειροπετσέτα κλείνουμε τη βρύση. (ΚΕΕΛΠΝΟ 2012) 33

Οι επαγγελματίες υγείας πριν από κάθε άσηπτη διαδικασία θα πρέπει να κάνουν αντισηψία χεριών εφαρμόζοντας αλκοολούχο αντισηπτικό. Σκοπός της αντισηψίας των χεριών είναι η απομάκρυνση της παροδικής μικροβιακής χλωρίδας. Ο σωστός τρόπος εφαρμογής αλκοολούχου αντισηπτικού διαρκεί 20-30 δευτερόλεπτα και περιλαμβάνει τις εξής διαδικασίες: Βάζουμε στην παλάμη μας την ενδεικνυόμενη ποσότητα του αντισηπτικού διαλύματος. Τρίβουμε τις παλάμες μεταξύ τους. Τρίβουμε την παλάμη του αριστερού χεριού πάνω στη ραχιαία επιφάνεια του δεξιού χεριού και αντιστρόφως. Τρίβουμε τις παλαμιαίες επιφάνειες των χεριών και τα μεσοδακτύλια διαστήματα. Τρίβουμε ταυτόχρονα τις ραχιαίες επιφάνειες των ακροδάχτυλων και των δύο χεριών Κλείνουμε τον αντίχειρα του δεξιού χεριού μέσα στην παλάμη του αριστερού χεριού, τον τρίβουμε με περιστροφικές κινήσεις και αντιστρόφως. (ΚΕΕΛΠΝΟ 2012) Οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να εφαρμόζουν την υγιεινή των χεριών πριν από την επαφή με τον ασθενή, πριν από κάθε καθαρό ή άσηπτο χειρισμό, μετά την έκθεση σε βιολογικά υγρά του ασθενή, μετά από την επαφή με τον ασθενή, μετα από την επαφή με το άμεσο άψυχο περιβάλλον του ασθενή(κομοδίνο, κρεβάτι, κλινοσκεπάσματα). (ΚΕΕΛΠΝΟ 2012) Παράγοντες που επηρεάζουν τη συμμόρφωση των επαγγελματιών υγείας στην υγιεινή των χεριών: Το πλύσιμο των χεριών προκαλεί ερεθισμό και ξηρότητα του δέρματος. Δυσκολία πρόσβασης στον εξοπλισμό πλυσίματος. Έλλειψη απαραίτητου εξοπλισμού(σαπούνι, χειροπετσέτες κ.α.) Έλλειψη χρόνου. 34

Προτεραιότητα στις νοσηλευτικές ανάγκες του ασθενή. Αντίληψη ότι το πλύσιμο των χεριών επηρεάζει τις σχέσεις με τον ασθενή. Αίσθηση προστασία από τα γάντια. Άγνοια της τεχνικής και των ενδείξεων για το πλύσιμο των χεριών. Αμέλεια- έλλειψη ατομικής ευθύνης. (ΚΕΕΛΠΝΟ 2014) Στην πρόληψη νοσοκομειακών λοιμώξεων συμβάλει η χρήση γαντιών και η αλλαγή γαντιών από ασθενή σε ασθενή. Τα γάντια προστατεύουν τους ασθενείς από τη μικροβιακή χλωρίδα των χεριών του προσωπικού, αλλά και το προσωπικό από την επαφή με αίμα ή βιολογικά υγρά των ασθενών. (ΚΕΕΛΠΝΟ 2011) Γάντια απαιτούνται: Κατά την επαφή με αίμα, βιολογικά υγρά, βλεννογόνους, λοιμώξεις δέρματος. Κατά την επαφή με επιφάνειες με αίμα ή βιολογικά υγρά Κατά την εκτέλεση διαδικασιών που εγκυμονούν κινδύνους επαφής με αίμα( αιμοληψία φλεβοκέντηση, λήψη δείγματος αίματος από καθετήρες και βιολογικά υγρά). Όταν στα χέρια του υγειονομικού προσωπικού υπάρχει λύση την συνεχείας του δέρματος ή λοιμώξεις του δέρματος. Κατά τη συλλογή βιολογικών υγρών. Κατά την απομάκρυνση βιολογικών υγρών που έχουν μολύνει επιφάνειες και τον καθαρισμό χρησιμοποιημένων εργαλείων. (ΚΕΕΛΠΝΟ 2011) Τα γάντια αλλάζονται: Μετά από κάθε επαφή με τον ασθενή και πριν από τη φροντίδα του επόμενου ασθενή. Μετά την επαφή με μολυσμένη περιοχή και πριν την επαφή με καθαρή περιοχή κατά τη νοσηλεία του ίδιου ασθενή. Όταν τα γάντια σχιστούν, όταν τρυπηθούν από αιχμηρό αντικείμενο, όταν μολυνθούν ή μετά τη μεταφορά μολυσμένων δειγμάτων. (ΚΕΕΛΠΝΟ 2011) Η συχνότητα των νοσοκομειακών λοιμώξεων και η χρήση αντιβιοτικών είναι σημαντικοί δείκτες της ποιότητας. Το αυξανόμενο πρόβλημα της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά έχει σημαντικές συνέπειες καθώς μειώνει τις επιλογές και τα 35

αποτελέσματα της θεραπείας και αυξάνει τη νοσηρότητα, τη θνησιμότητα και το κόστος. Η ορθολογικά χρήση των αντιβιοτικών μπορεί να μειώσει την ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά. Η ορθολογική συνταγογράφηση των αντιμικροβιακών παραγόντων περιλαμβάνει: 1. Τη χορήγηση αντιμικροβιακών τόσο στο νοσοκομείο όσο και στη κοινότητα βάσει κατευθυντήριων οδηγιών για τη σωστή επιλογή, τη σωστή δοσολογία και τη διάρκεια χορήγησης. 2. Την τήρηση ορθών κανόνων χορήγησης χημειοπροφύλαξης. 3. Την εφαρμογή κανόνων αποκλιμάκωσης από την αρχική εμπειρική θεραπεία βάσει εργαστηριακών αποτελεσμάτων. (ΚΕΕΛΠΝΟ 2014) Σημαντικό είναι σε κάθε υγειονομική μονάδα να υπάρχουν και να εφαρμόζονται πρωτόκολλα για την τοποθέτηση και περιποίηση κεντρικών και περιφερικών φλεβικών καθετήρων, ουροκαθετήρων, καθώς και για μεθόδους απολύμανσης χώρων και εργαλείων. 6.2 ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ ΚΑΙ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΕΣ ΛΟΙΜΩΞΕΙΣ Η Ελλάδα ανήκει στις ευρωπαϊκές χώρες με τα υψηλότερα επίπεδα μικροβιακής αντοχής και είναι πρώτη στην κατανάλωση αντιμικροβιακών παραγόντων. Η διασπορά στελεχών ανθεκτικών στα περισσότερα αντιβιοτικά ευθύνεται για την πρόκληση σοβαρών λοιμώξεων. Η αυξημένη χρήση αντιβιοτικών οδηγεί στη μειωμένη αποτελεσματικότητα αυτών, ειδικά όταν χορηγούνται άσκοπα(ανάπτυξη μηχανισμού αντοχής από παθογόνα). (ΚΕΕΛΠΝΟ 2014) Τα ελληνικά νοσοκομεία αντιμετωπίζουν μεγάλο πρόβλημα με τις νοσοκομειακές λοιμώξεις και κυρίως την τελευταία δεκαετία έχουν να αντιμετωπίσουν αυξημένη μικροβιακή αντοχή και λοιμώξεις από πολυανθεκτικά Gram αρνητικά μικρόβια. Το Κέντρο Ελέγχου & Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕΕΛΠΝΟ) στα μέτρα ελέγχου των 36