ΛΥΣΙΑΣ, ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΛΥΣΙΑΣ, ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ Ελευθερία Σαραντίδου Εξεταστική επιτροπή: επιβλέπων καθηγητής: Ευάγγελος Αλεξίου Δημήτριος Μαυροσκούφης Χρήστος Τσαγγάλης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

Περιεχόμενα Πρόλογος... 3 1. Εισαγωγή... 4 2. Εννοιολογικές προσεγγίσεις στον Ὑπὲρ Μαντιθέου λόγο του Λυσία... 9 2.1 Ἱππεύς... 9 2.2 Εὔνους... 15 2.3 Μετρίως βεβιωκώς... 19 2.4 Ἐπιείκεια... 24 2.5 Κομᾶν... 29 2.6 Φιλοτίμως... 34 3. Η διδακτική των αρχαίων ελληνικών κειμένων... 43 3.1 Εισαγωγικά... 43 3.2 Η Διδασκαλία της Ρητορικής στην Μέση Εκπαίδευση... 45 3.3 Η διδασκαλία των εννοιών στον Ὑπὲρ Μαντιθέου λόγο... 48 4. Προτεινόμενο σενάριο διδασκαλίας... 51 4.1 Ταυτότητα... 51 4.2 Σύντομη Περιγραφή... 52 4.3 Στόχοι... 53 4.4 Παρουσίαση της Πρότασης... 54 4.5 Φύλλα Εργασίας... 58 5. Συμπεράσματα... 62 Περίληψη... 65 Abstract... 66 Βιβλιογραφία... 67 2

Πρόλογος Ολοκληρώνοντας την παρούσα διπλωματική εργασία θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς τον επόπτη μου κ. Ε. Αλεξίου, Αν. Καθηγητή του Τομέα Κλασικών Σπουδών του ΑΠΘ. Η υποστήριξή του ήταν πολύτιμη καθ όλη την διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας, ενώ η θετική του διάθεση και η αγάπη του για την διδασκαλία της ρητορικής αποτέλεσε διαρκή πηγή έμπνευσης. Ευχαριστώ επίσης τον Κοσμήτορα της Σχολής, κ. Δ. Μαυροσκούφη, Καθηγητή του Τομέα Παιδαγωγικής, και τον κ. Χ. Τσαγγάλη, Καθηγητή του Τομέα Κλασικών Σπουδών, για την προθυμία τους να συμμετάσχουν στην εξεταστική επιτροπή της εργασίας. Ακόμα θα ήθελα να ευχαριστήσω την κα. Β. Αποστολίδου, Καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ, και τον κ. Β. Τσιότρα, Διδάσκοντα της διδακτικής μεθοδολογίας των Αρχαίων Ελληνικών στο Τμήμα Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής, για τις συμβουλές τους σχετικά με τον ανεξερεύνητο έως τώρα για εμένα- τομέα της διδακτικής. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους ανθρώπους του περιβάλλοντός μου που στάθηκαν δίπλα μου με τα υποστηρικτικά τους λόγια, τους γονείς μου, τις αδερφές μου, τους καλούς μου φίλους και φυσικά τον Θέμη. 3

1. Εισαγωγή Η αρχαία ελληνική ρητορική αποτελεί ένα ιδιαιτέρως σημαντικό μέρος της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, λόγω όχι μόνο της έκτασης, αλλά και της αξίας της. Σύμφωνα με τους Schiappa και Hamm 1, η μελέτη των αρχαίων ρητορικών κειμένων αποβλέπει σε δύο στόχους: αφενός την ιστορική ανασύνθεση της εποχής εκφώνησής τους και αφετέρου την σύγχρονη αξιοποίησή τους. Τα ρητορικά κείμενα μπορούν να αποτελέσουν πράγματι πηγή πληροφόρησης για τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες και παράλληλα να βοηθήσουν τον αναγνώστη να διαμορφώσει μια σφαιρικότερη εικόνα για τον τρόπο ζωής των αρχαίων Ελλήνων. Από την άλλη πλευρά ο σύγχρονος αναγνώστης μπορεί να βρει σε αυτά διαχρονικές αξίες και προβληματισμούς. Στην πρώτη κατεύθυνση έχουν γίνει αρκετές μελέτες τα τελευταία χρόνια, οι οποίες στοχεύουν να αναδείξουν την σπουδαιότητα των ρητορικών κειμένων για την ανασύνθεση του κλίματος της εποχής της σύνθεσής τους 2. Αξίζει να σημειωθεί βέβαια ότι το καθένα από τα τρία είδη των ρητορικών λόγων (συμβουλευτικών, επιδεικτικών, δικανικών) συνδέεται με διαφορετικές εκφάνσεις της καθημερινότητας των πολιτών, καθώς και της δημόσιας ζωής. Έτσι, οι συμβουλευτικοί λόγοι αποτυπώνουν τις πολιτικές- ιδεολογικές ζυμώσεις που συντελούνται την εποχή εκείνη 3, ενώ οι επιδεικτικοί (μέρος των οποίων αποτελούν και οι επιτάφιοι λόγοι) φανερώνουν κατά βάση στοιχεία για τις αξίες και τα ιδανικά της εποχής. Στην περίπτωση των δικανικών λόγων παρατηρείται μία ιδιαίτερη άνθηση στην Αθήνα μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου και τις πολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν. Η αναταραχή που προκλήθηκε από την τυραννία των Τριάκοντα και κυρίως το κλίμα καχυποψίας που κυριάρχησε κατά την περίοδο της αποκατεστημένης δημοκρατίας 1 Βλ. Schiappa (2007) 3. 2 Ενδεικτικά αναφέρονται: Usher (1999), Herman (2006), Worthington (2007). 3 Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι συμβουλευτικοί λόγοι του Ισοκράτη ως υποστηρικτή της πανελλήνιας ιδέας και του αντι-μακεδόνα Δημοσθένη. 4

συνέβαλαν στην αύξηση του αριθμού των δικαστικών διαμαχών. Αυτή την εποχή εμφανίζονται οι λογογράφοι, οι οποίοι αναλαμβάνουν την σύνταξη των κειμένων που έπρεπε να εκφωνήσουν οι διάδικοι κατά την ακρόαση από τους δικαστές. Οι σωζόμενοι δικανικοί λόγοι καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα όχι μόνο του δημόσιου, αλλά και του ιδιωτικού βίου των πολιτών. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα ο δημόσιος με τον ιδιωτικό βίο ενός πολίτη διαπλέκονται στους δικανικούς λόγους, καθώς στοιχεία της ιδιωτικής ζωής ενός πολίτη μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την διασάλευση της δημόσιας εικόνας του 4. Ο Ὑπὲρ Μαντιθέου λόγος του Λυσία είναι μία από τις λιγοστές υποθέσεις δοκιμασίας που σώζονται σήμερα 5. Ο όρος δοκιμασία αναφέρεται σε μία τυπική εξέταση, την οποία όφειλαν να υποστούν οι Αθηναίοι πολίτες που επρόκειτο να αναλάβουν κάποιο δημόσιο αξίωμα. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που παρέχει ο Αριστοτέλης στην Ἀθηναίων Πολιτεία (55) 6 η εξέταση αυτή περιελάμβανε ερωτήσεις που αφορούσαν κυρίως την καταγωγή του εξεταζόμενου, τον έντιμο βίο του, καθώς και την σχέση του με την πόλη. Κατά την διαδικασία αυτή φαίνεται ότι ο Μαντίθεος είχε κατηγορηθεί από τους πολιτικούς του αντιπάλους ότι υπηρετούσε στο σώμα των ιππέων κατά την περίοδο της διακυβέρνησης της πόλης από τους Τριάκοντα. Δεδομένης της στήριξης που παρείχε το σώμα των ιππέων στο τυραννικό καθεστώς, είναι σαφές ότι μία τέτοια κατηγορία έπληττε την 4 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο λόγος Κατὰ Τιμάρχου του Αισχίνη. 5 Οι σωζόμενοι λόγοι του Λυσία που εντάσσονται στην ευρύτερη κατηγορία των δοκιμασιῶν είναι οι 16, 25, 26, 31. Αναλυτικά για το ζήτημα της κατηγοριοποίησης των λόγων του Λυσία με βάση το θέμα βλ. Todd (2007) 23-24. 6 Aριστ. Ἀθ. Πολ., 55, 3-4: ἐπερωτῶσιν δ, ὅταν δοκιμάζωσιν, πρῶτον μὲν «τίς σοι πατὴρ καὶ πόθεν τῶν δήμων, καὶ τίς πατρὸς πατήρ, καὶ τίς μήτηρ, καὶ τίς μητρὸς πατὴρ καὶ πόθεν τῶν δήμων;» μετὰ δὲ ταῦτα, εἰ ἔστιν αὐτῷ Ἀπόλλων πατρῷος καὶ Ζεὺς ἑρκεῖος, καὶ ποῦ ταῦτα τὰ ἱερά ἐστιν, εἶτα ἠρία εἰ ἔστιν καὶ ποῦ ταῦτα, ἔπειτα γονέας εἰ εὖ ποιεῖ, καὶ τὰ τέλη <εἰ> τελεῖ, καὶ τὰς στρατείας εἰ ἐστράτευται. ταῦτα δ ἀνερωτήσας, «κάλει», φησίν, «τούτων τοὺς μάρτυρας». ἐπειδὰν δὲ παράσχηται τοὺς μάρτυρας, ἐπερωτᾷ «τούτου βούλεταί τις κατηγορεῖν;» κἂν μὲν ᾖ τις κατήγορος, δοὺς κατηγορίαν καὶ ἀπολογίαν οὕτω δίδωσιν ἐν μὲν τῇ βουλῇ τὴν ἐπιχειροτονίαν, ἐν δὲ τῷ δικαστηρίῳ τὴν ψῆφον ἐὰν δὲ μηδεὶς βούληται κατηγορεῖν, εὐθὺς δίδωσι τὴν ψῆφον. Βλ. Ostwald (1986) 50-2, Σακελλαρίου (1999) 190-191. 5

εικόνα του Μαντίθεου και δημιουργούσε βάσιμες υποψίες ότι διαπνεόταν από ολιγαρχικά φρονήματα. Επομένως όλη η διανοητική προσπάθεια του ρήτορα επικεντρώνεται στο να αποσυνδεθεί το όνομα του πελάτη του από οποιεσδήποτε ολιγαρχικές συνδηλώσεις και παράλληλα να οικοδομηθεί η εικόνα του ως δημοκρατικού πολίτη. Ο λόγος αυτός, επομένως, αποτυπώνει με ιδιαίτερη ενάργεια το πολιτικό κλίμα που υπήρχε στην Αθήνα κατά την εποχή της αποκατεστημένης δημοκρατίας. Παρ όλο που δεν είναι γνωστή η ακριβής ημερομηνία εκφώνησης του λόγου, από εσωτερικές ενδείξεις που παρέχει το κείμενο 7 υπολογίζεται ότι εκφωνήθηκε μεταξύ του 394 και του 389 π.χ., δηλαδή περίπου μία δεκαετία μετά την αποκατάσταση της αθηναϊκής δημοκρατίας και την χορήγηση γενικής αμνηστίας σε όσους αναμείχθηκαν στο τυραννικό καθεστώς. Ωστόσο τόσο η ίδια η κατηγορία εναντίον του Μαντίθεου, όσο και τα στοιχεία που προκύπτουν από την απολογία του μαρτυρούν ότι στην αθηναϊκή κοινωνία συνέχιζε να επικρατεί ένα κλίμα καχυποψίας και πόλωσης. Πρωταρχικός στόχος της παρούσας εργασίας είναι να ανασυνθέσει αυτό το κλίμα, αλλά και τον τρόπο που αυτό δημιουργήθηκε μέσα από την μελέτη συγκεκριμένων όρων που εμφανίζονται στον λόγο του Λυσία. Η ιστορική μελέτη των όρων και η αντιπαραβολή τους, όπως απαντούν σε διαφορετικά παράλληλα χωρία οδηγεί σε μία ασφαλέστερη συναγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τις συνδηλώσεις που δημιουργούσαν την εποχή της εκφώνησής τους στο σύγχρονο ακροατήριο. Σε αυτό κατατείνει η αμεσότητα της σχέσης ρήτορα και ακροατηρίου, περισσότερο από κάθε άλλο αρχαίο γραμματειακό είδος, υπό την έννοια ότι ο ρήτορας από τη μια ασκεί σημαντική επίδραση στο ακροατήριο και από την άλλη κατοπτρίζει την «ψυχή» του ακροατηρίου. Πρόκειται για αυτό που ο Αλεξίου ονομάζει «λειτουργία κατόπτρου» (Spiegelfunktion) 8. 7 Σύμφωνα με τον Adams (1970) 136, ο λόγος δεν μπορεί να εκφωνήθηκε πριν το 394 π.χ., καθώς στην 15 αναφέρεται σε γεγονότα αυτού του έτους. Επιπλέον δεν μπορεί να συντέθηκε μετά το 388 π.χ., την χρονιά δηλαδή που πέθανε ο Θρασύβουλος, καθώς στην ίδια παράγραφο αφήνεται να εννοηθεί ότι ο Θρασύβουλος ζούσε κατά την εποχή της εκφώνησης του λόγου. 8 Βλ. Alexiou (2014) 736-738. Πρβ. Harding (1987) 25-39, ιδ. 38. 6

Επιπλέον, μέσα από αυτήν την μελέτη δίνεται η ευκαιρία να αξιολογηθεί η προσπάθεια του ρήτορα να επιτύχει την κατάλληλη σκιαγράφηση του χαρακτήρα του πελάτη του με απώτερο σκοπό όχι μόνο να αθωωθεί, αλλά και να ωφεληθεί τελικώς από την απολογία του. Εξάλλου ο Αριστοτέλης στην Ῥητορική του επισημαίνει ότι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που συμβάλλει στην πειστικότητα του ρητορικού λόγου είναι η περιγραφή του ἤθους του λέγοντος 9. Στην προκειμένη περίπτωση ο ρήτορας έχει φροντίσει να αποδώσει με ρεαλισμό τον χαρακτήρα του πελάτη του, ώστε να πείσει τους δικαστές. Είναι η περίφημη ἠθοποιία, την οποία ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς 10 αποδίδει κατά κύριο λόγο στον Λυσία: τὴν εὐπρεπεστάτην ἀρετήν, καλουμένην δὲ ὑπὸ πολλῶν ἠθοποιΐαν 11. Για αυτή την μελέτη επιλέχθηκαν έξι διαφορετικές έννοιες, η εξέταση των οποίων οδηγεί στην κατανόηση διαφορετικών πτυχών της εποχής της εκφώνησης του λόγου. Αρχικά με την μελέτη του όρου ἱππεύς επιδιώκεται η ανασύνθεση του κλίματος που επικρατούσε ακόμα και μετά την αμνηστία που δόθηκε στους πολίτες που είχαν οποιαδήποτε ανάμειξη με το τυραννικό καθεστώς. Στην συνέχεια η αντιπαραβολή των όρων εὔνους και ἐπιείκεια μέσα σε παράλληλα χωρία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας φωτίζει την απήχηση που έχουν στο μυαλό των πολιτών της κοινωνίας της εποχής εκείνης. Επιπλέον, επιλέχθηκαν οι όροι μετρίως βεβιωκώς και φιλοτίμως, οι οποίοι είναι ιδιαιτέρως ενδεικτικοί μιας μεταβολής που πραγματοποιείται στην αθηναϊκή κοινωνία από τον 5 ο στον 4 ο αιώνα π.χ. και αφορά την επικρατούσα αντίληψη σχετικά με τον ρόλο και τις επιδιώξεις του πολίτη μέσα στην πολιτεία. Τέλος, η μελέτη του όρου κομᾶν έχει ως στόχο να ανασυνθέσει τον τρόπο δημιουργίας μίας στερεοτυπικής αρχαίας αντίληψης σχετικά με την εξωτερική εμφάνιση των ολιγαρχικών πολιτών. 9 Αριστ. Ῥητ., 1356a: τῶν δὲ διὰ τοῦ λόγου ποριζομένων πίστεων τρία εἴδη ἔστιν: αἱ μὲν γάρ εἰσιν ἐν τῷ ἤθει τοῦ λέγοντος, αἱ δὲ ἐν τῷ τὸν ἀκροατὴν διαθεῖναί πως, αἱ δὲ ἐν αὐτῷ τῷ λόγῳ διὰ τοῦ δεικνύναι ἢ φαίνεσθαι δεικνύναι. διὰ μὲν οὖν τοῦ ἤθους, ὅταν οὕτω λεχθῇ ὁ λόγος ὥστε ἀξιόπιστον ποιῆσαι τὸν λέγοντα. 10 Βλ. Διον. Αλικ., Λυσίας 8 (Us.-R.). 11 Για την ἠθοποιίαν βλ. Dover (1968) 76 κ.ε., Carey (1994) 26-45, Hall (1995) 49-50. Ειδικά για την ἠθοποιίαν στον Ὑπὲρ Μαντιθέου λόγο βλ. Αλεξίου (2001) και Αποστολάκης (2001). 7

Στο δεύτερο μέρος της εργασίας προτείνεται μία διδακτική πρόταση, η οποία αξιοποιεί τα δεδομένα της παραπάνω έρευνας. Η πρόταση αυτή απευθύνεται σε μαθητές της Β Τάξης του Γενικού Λυκείου που έχουν επιλέξει την ομάδα προσανατολισμού Ανθρωπιστικών Σπουδών και διδάσκονται το εν λόγω κείμενο. Βασικός στόχος της παρούσας πρότασης είναι να αξιοποιήσει την διδασκαλία των συγκεκριμένων εννοιών με σκοπό την καλλιέργεια σημαντικών δεξιοτήτων στους μαθητές (εννοιοκεντρικό μοντέλο μάθησης 12 ). Συγκεκριμένα οι μαθητές, αφού λάβουν τα κατάλληλα ερεθίσματα από τον εκπαιδευτικό σχετικά με την αξία της μελέτης των επιμέρους όρων ενός κειμένου, καλούνται να εργαστούν σε μικρές ομάδες (ομαδοσυνεργατική μέθοδος) και να επεξεργαστούν κάθε μία από τις προτεινόμενες έννοιες. Η επεξεργασία αυτή θα γίνει μέσα από την αντιπαραβολή με συγκεκριμένα παράλληλα χωρία, στα οποία συναντούνται οι ίδιοι όροι. Τελικώς, οι μαθητές οδηγούνται στη συναγωγή ωφέλιμων συμπερασμάτων που ξεπερνούν τα όρια της διδασκαλίας του αρχαιοελληνικού κειμένου. Ειδικότερα πέρα από την καλύτερη κατανόηση του κλίματος της εποχής της εκφώνησης του λόγου και της χρήσης της ἠθοποιίας, συνειδητοποιούν την σημασία της χρήσης μίας και μόνο λέξης για την νοηματοδότηση ενός κειμένου. Έτσι, ενισχύουν την κριτική τους σκέψη και είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν κριτικά και συγκροτημένα κοινωνικά φαινόμενα, τα οποία σχετίζονται με την σύγχρονη παρουσία τους μέσα στην νεότερη φιλελεύθερη δημοκρατία. 12 Η διδακτική πρόταση βασίζεται στο εννοιοκεντρικό μοντέλο μάθησης, όπως παρουσιάζεται από τον Ματσαγγούρα (2002). 8

2. Εννοιολογικές προσεγγίσεις στον Ὑπὲρ Μαντιθέου λόγο του Λυσία 2.1 Ἱππεύς Στο τέλος του προοιμίου του Ὑπὲρ Μαντιθέου λόγου (3), ο Λυσίας εκθέτει το τριπλό κατηγορητήριο του πελάτη του. Η πρώτη κατηγορία που απορρίπτει ο Μαντίθεος είναι ότι υπηρέτησε στο σώμα των ἱππέων την εποχή των τριάκοντα τυράννων: πρῶτον δὲ ἀποδείξω ὡς οὐκ ἵππευον οὔτ ἐπεδήμουν ἐπὶ τῶν τριάκοντα, οὐδὲ μετέσχον τῆς τότε πολιτείας. Κρίνεται σκόπιμο να εξεταστεί ο λόγος, για τον οποίο κάτι τέτοιο στοιχειοθετεί αδίκημα σύμφωνα με το κατηγορητήριο. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, είναι αναγκαίο να ληφθεί υπ όψιν η ιστορική εξέλιξη του θεσμού των ἱππέων. Από τον Όμηρο η κατοχή και η εκτροφή αλόγων συνδέεται με τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και αποτελεί ένδειξη εξουσίας και πλούτου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συνάντηση του Τηλέμαχου με τον Μενέλαο στην δ ραψωδία της Οδύσσειας, όπου ο νεαρός κατά την αποχώρησή του από την Σπάρτη ζητεί από τον βασιλιά να του δώσει κειμήλιον 13, δηλαδή κάποιο δώρο για να τον θυμάται. Διευκρινίζει ωστόσο ότι δεν επιθυμεί άλογα ως δώρα (601-2), αλλά προτρέπει τον Μενέλαο να τα κρατήσει ο ίδιος ως ἄγαλμα, δηλαδή σύμβολο τιμής και δόξας. Στην Αθήνα η πρώτη αναφορά 14 στους ιππείς γίνεται στην νομοθεσία του Σόλωνα. Ο Σόλων χωρίζει τους πολίτες σε πεντακοσιομέδιμνους, ιππείς και οπλίτες 15. Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο ότι αυτοί οι ιππείς αποτελούσαν και οργανωμένο στρατιωτικό σώμα. Ενδέχεται απλώς να 13 Για την χρήση του όρου βλ. West (2004) 428. 14 Πριν από αυτή την αναφορά υπάρχει και άλλη μία στους νόμους του Δράκοντα (Αριστ. Ἀθ. Πολ. 4, 1-3), η οποία όμως κρίνεται αναξιόπιστη. Βλ. Bugh (1988) 20-21. 15 Η πληροφορία προέρχεται από τον βίο του Σόλωνα στους Παράληλους Βίους του Πλουτάρχου (18,1: καὶ τοὺς μὲν ἐν ξηροῖς ὁμοῦ καὶ ὑγροῖς μέτρα πεντακόσια ποιοῦντας πρώτους ἔταξε καὶ πεντακοσιομεδίμνους προσηγόρευσε: δευτέρους δὲ τοὺς ἵππον τρέφειν δυναμένους ἢ μέτρα ποιεῖν τριακόσια ) 9

εξέτρεφαν άλογα ή να είχαν την δυνατότητα να εκτρέφουν άλογα. Γενικώς, η έρευνα δεν έχει καταλήξει με ασφάλεια στην ημερομηνία κατά την οποία εγκαινιάζεται ο στρατιωτικός θεσμός των ιππέων 16. Σύμφωνα με τον Spence 17 το σώμα των ιππέων στην Αθήνα έχει περάσει από τέσσερις βασικές φάσεις. Στα τέλη του 6 ου αιώνα π.χ. αποτελούνταν από 96 ιππείς, ενώ γύρω στα 477 ο αριθμός των ιππέων αυξήθηκε στους 300. Την μεγαλύτερη ακμή γνώρισε στην τρίτη φάση, η οποία εγκαινιάζεται ανάμεσα στο 445-438 και διαρκεί μέχρι το 320. Αυτή την χρονική περίοδο το σώμα των ιππέων αποτελείται από 1000 άτομα, που διακρίνονται σε δέκα μοίρες των 100 ατόμων. Κάθε ιππέας λάμβανε την κατάστασιν 18, ένα κρατικό δάνειο με το οποίο υποστήριζε τα έξοδα της συμμετοχής του στο σώμα και το σίτο, ένα καθημερινό επίδομα για την σίτιση του αλόγου του. Στην τελευταία φάση, μετά το 320 π.χ., η δύναμη του σώματος των ιππέων μειώνεται ξανά στα 200 άτομα. Τα γεγονότα του Πελοποννησιακού Πολέμου, αλλά πολύ περισσότερο οι πολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν στην Αθήνα μετά την ήττα στους Αιγός ποταμούς, επηρέασαν σημαντικά τον τρόπο αντιμετώπισης του θεσμού κατά την διάρκεια της τρίτης φάσης. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα 19, μετά από την συνθηκολόγηση με τους Σπαρτιάτες και την κατεδάφιση των Μακρών Τειχών εκλέχθηκαν στην Αθήνα τριάντα άνδρες με δικαιοδοσία να συντάξουν ένα νέο σύνταγμα. Αυτοί όμως εκμεταλλεύτηκαν την πολιτική συγκυρία και επέβαλαν ένα αυταρχικό καθεστώς με στόχο να εξοντώσουν όλους τους πιθανούς πολιτικούς τους αντιπάλους. Όταν οι Αθηναίοι δημοκρατικοί πολίτες με αρχηγό τον Θρασύβουλο θέλησαν να ανατρέψουν το τυραννικό καθεστώς των τριάντα ανδρών, το σώμα των ιππέων αγωνίστηκε στο πλευρό των τυράννων. 16 Για μια αναλυτική παρουσίαση των απόψεων που έχουν διατυπωθεί από τους μελετητές σχετικά με το σώμα των ιππέων βλ. Spence (1993) 12-16. 17 Βλ. Spence (1993) 9-10. 18 Σύμφωνα με το λεξικό των Lidell-Scott, κατάστασις ονομαζόταν η εκλογή και η κατάταξη των πολιτών στο ιππικό. Με την εκλογή αυτή δίνονταν ένα χρηματικό ποσό στους ιππείς, το οποίο επικράτησε να λέγεται και αυτό κατάστασις. Μάλιστα αναφέρεται ότι κατάστασις ονομαζόταν και η δοκιμασία των υποψηφίων ιππέων ενώπιον της Βουλής. 19 Βλ. Ξεν. Ἑλλ. 2.3.11-2.3.14. 10

Συγκεκριμένα, ο Ξενοφών παραδίδει ότι όταν ο Θρασύβουλος κατέλαβε το οχυρό φρούριο της Φυλής, οι Τριάκοντα πήγαν να τους αντιμετωπίσουν μαζί με τους τρισχιλίους 20 και τους ιππείς (Ελλ. 2,4,2: οἱ δὲ τριάκοντα ἐβοήθουν ἐκ τοῦ ἄστεως σύν τε τοῖς τρισχιλίοις καὶ σὺν τοῖς ἱππεῦσι). Συγχρόνως οι Τριάκοντα έστειλαν την λακωνική φρουρά 21 και το ιππικό δύο φυλών, για να περιφρουρούν τις καλλιεργημένες εκτάσεις από τους δημοκρατικούς (2,4,4: διαπέμπουσιν εἰς τὰς ἐσχατιὰς ὅσον πεντεκαίδεκα στάδια ἀπὸ Φυλῆς τούς τε Λακωνικοὺς πλὴν ὀλίγων φρουροὺς καὶ τῶν ἱππέων δύο φυλάς). Ο ρόλος τους, λοιπόν, σε αυτή την κρίσιμη στιγμή για τα πολιτικά πράγματα στην Αθήνα ήταν στενά συνδεδεμένος με τις επιδιώξεις των τυράννων. Η σύμπραξη του σώματος των ιππέων με το τυραννικό καθεστώς επιβεβαιώνονται και από τον Αριστοτέλη στην Ἀθηναίων Πολιτεία (38,2: καὶ τὰ πράγματα βεβαίως εἶχον, συναγωνιζομένου Καλλιβίου τε καὶ τῶν Πελοποννησίων τῶν παρόντων καὶ πρὸς τούτοις ἐνίων τῶν ἐν τοῖς ἱππεῦσι τούτων γάρ τινες μάλιστα τῶν πολιτῶν ἐσπούδαζον μὴ κατελθεῖν τοὺς ἀπὸ Φυλῆς). Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο χωρίο αυτό στην στάση των Τριάκοντα 22 μετά από τον υποτιθέμενο συμβιβασμό με τους δημοκρατικούς της Φυλής και την εκλογή των δέκα πληρεξούσιων για να σταματήσουν τον πόλεμο. Οι δέκα δεν τήρησαν την συμφωνία, αλλά αντιθέτως σκότωσαν τον Δημάρετο 23, έναν από τους πρώτους πολίτες και προσπάθησαν να εδραιώσουν την εξουσία τους με την βοήθεια των Λακεδαιμονίων και των ιππέων. 20 Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα στα Ἑλληνικά 2,3,18, ο Κριτίας και οι υπόλοιποι τύραννοι φοβούμενοι μήπως ο Θηραμένης καταφέρει να συσπειρώσει γύρω του τους πολίτες, αποφάσισαν να καταρτίσουν έναν κατάλογο με τρεις χιλιάδες πολίτες, οι οποίοι ήταν φιλικοί προς το καθεστώς και θα προστατεύονταν από τις αυθαιρεσίες των Τριάκοντα. 21 Όπως παραδίδει ο Ξενοφών στα Ἑλληνικὰ 2,3,13, μόλις οι τριάντα άνδρες ανέλαβαν την εξουσία, έστειλαν αντιπροσώπους στην Σπάρτη, για να ζητήσουν φρουρά από τους Λακεδαιμονίους. Ο Λύσανδρος τότε τους έστειλε φρουρά με αρμοστή τον Καλλίβιο. 22 Σύμφωνα με τον Rhodes (1981) 458, το σώμα των ιππέων είχε λάβει ενεργό ρόλο στον αγώνα για την επικράτηση του τυραννικού καθεστώτος. Μάλιστα αναφέρει ότι οι ιππείς φαίνονται να στήριζαν πιο ενεργά τους Τριάκοντα σε σχέση με τους τρισχιλίους του καταλόγου. 23 Το περιστατικό της δολοφονίας του Δημάρετου αναφέρεται μόνο από τον Αριστοτέλη. 11

Επιπλέον, οι ιππείς συμμετείχαν και σε άλλα εγκλήματα των Τριάκοντα. Ο Ξενοφών παραδίδει το περιστατικό της εξόντωσης των Ελευσίνιων 24, κατά το οποίο το σώμα των ιππέων είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. Οι Τριάκοντα θέλησαν να εκκενώσουν την Ελευσίνα, ώστε να μπορούν να την χρησιμοποιήσουν ως καταφύγιο σε περίπτωση ανάγκης. Για να το πετύχουν αυτό ακολούθησαν ένα δόλιο σχέδιο με την σύμπραξη των ιππέων. Έδωσαν εντολή στους Ελευσίνιους να περνούν ένας-ένας έξω από την μικρή πύλη της πόλης προς την θάλασσα με το πρόσχημα ότι θέλουν να τους καταμετρήσουν. Στην πραγματικότητα όμως μόλις ο καθένας τους περνούσε την πύλη οι ιππείς τον συλλάμβαναν και τον έδεναν χειροπόδαρα. Ο Ξενοφών αναφέρει και ακόμα μία περίπτωση 25, όπου αποδεικνύεται η συνεργασία των ιππέων με τους Τριάκοντα στην διάπραξη ωμών εγκλημάτων κατά την ίδια χρονική περίοδο. Στο διάστημα που οι δημοκρατικοί βρίσκονταν ακόμα στον Πειραιά και ενώ είχαν οριστεί οι δέκα πληρεξούσιοι, πολλές φορές απομακρύνονταν για ανεφοδιασμό. Οι ιππείς συνήθιζαν να τους συλλαμβάνουν και να τους αιχμαλωτίζουν. Ο ιστορικός αναφέρει ένα συγκεκριμένο επεισόδιο, κατά το οποίο ο αρχηγός των ιππέων, Λυσίμαχος, έσφαξε κάποιους Αιξωνείς, που πήγαιναν να συλλέξουν τροφές, παρά τις αντιδράσεις των υπόλοιπων ιππέων. Μάλιστα σε αντίποινα οι επαναστάτες σκότωσαν έναν ιππέα. Οι παραπάνω μαρτυρίες κατά την ταραγμένη περίοδο της διακυβέρνησης των τριάντα τυράννων μπορούν να αποσαφηνίσουν σε μεγάλο βαθμό την κατηγορία εναντίον του Μαντίθεου. Δεν είναι συμπτωματικό ότι η λαϊκή δυσαρέσκεια εναντίον των ανθρώπων που υπηρέτησαν στο σώμα των ιππέων αυτή την περίοδο αποτυπώνεται και σε ορισμένες αρχαίες μαρτυρίες από την εποχή της αποκατεστημένης δημοκρατίας, μετά την πτώση των Τριάκοντα το 403 π.χ. Ειδικότερα, ο Ξενοφών παραδίδει 26 ότι, όταν ο Θίβρων ο Σπαρτιάτης στάλθηκε το 399 π.χ. ως αρμοστής στην Μ. Ασία για να προστατεύσει τις ελληνικές πόλεις, ζήτησε από τους Αθηναίους να του δώσουν 300 ιππείς. 24 Ξεν., Ἑλλ. 2,4,8. 25 Ξεν., Ἑλλ. 2,4,26. 26 Ξεν., Ἑλλ. 3,1,4. 12

Αυτοί τότε θεώρησαν ότι ήταν μια πολύ καλή ευκαιρία να απαλλαγούν από όσους είχαν υπηρετήσει ως ιππείς την εποχή των Τριάκοντα. Επιπλέον, μία ακόμα ένδειξη για το αρνητικό κλίμα που υπήρχε εναντίον των ιππέων είναι η πληροφορία ότι μειώθηκε το ποσό της καταστάσεως από έξι οβολούς σε τέσσερις. Όπως προκύπτει από τον αποσπασματικό λόγο του Λυσία, Κατὰ Θεοζοτίδου, ο Θεοζοτίδης πρότεινε την μείωση του επιδόματος που καταβαλλόταν στους ιππείς και συγχρόνως την αύξηση του επιδόματος των ἱπποτοξοτῶν από δύο οβολούς σε οχτώ και η πρότασή του αυτή υπερψηφίστηκε 27. Είναι εύλογο, λοιπόν, να υπήρχε στην συνείδηση -των περισσότερων τουλάχιστον- πολιτών σύνδεση ανάμεσα στους ιππείς και το τυραννικό καθεστώς. Παρ όλο που μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας δόθηκε γενική αμνηστία σε όλους όσοι είχαν στηρίξει το καθεστώς 28, οι παραπάνω αναφορές, αλλά και η ίδια η κατηγορία προς τον Μαντίθεο αποδεικνύουν πως η καχυποψία ανάμεσα στις δύο παρατάξεις ενυπήρχε ακόμη στην αθηναϊκή κοινωνία και οι αρνητικοί συνειρμοί διατηρούνταν ζωντανοί. Ο Λυσίας είχε πλήρη επίγνωση των δυσκολιών που καλείτο να αντιμετωπίσει ο Μαντίθεος και οι οποίες δεν στηρίζονταν κατ ανάγκη σε ειδικές προβληματικές ενέργειες του πελάτη του, αλλά στις αρνητικές συνδηλώσεις και μόνο του όρου ἱππεύς, και επιχειρεί στον λόγο Ὑπὲρ Μαντιθέου να απομακρύνει το ακροατήριο από τέτοιους συνειρμούς. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το σημείο της απολογίας του Μαντίθεου, ότι ενώ στην εκστρατεία στην Αλίαρτο 29 είχε καταταγεί να υπηρετήσει ως ιππέας, ο ίδιος ζήτησε να υπηρετήσει ως οπλίτης, επειδή αντιλαμβανόταν με βάση την κοινή γνώμη της πόλης ότι οι οπλίτες διέτρεχαν μεγαλύτερο κίνδυνο, ενώ οι ιππείς ήταν ασφαλείς (13: ἐπειδὴ πάντας ἑώρων τοῖς μὲν ἱππεύουσιν ἀσφάλειαν εἶναι δεῖν νομίζοντας, τοῖς δ 27 Πρβ. Todd (2000) 386. 28 Ξεν., Ἑλλ. 2,4,43: καὶ ὀμόσαντες ὅρκους ἦ μὴν μὴ μνησικακήσειν, ἔτι καὶ νῦν ὁμοῦ τε πολιτεύονται καὶ τοῖς ὅρκοις ἐμμένει ὁ δῆμος. 29 Η μάχη στην Αλίαρτο διεξήχθη στο πλαίσιο του Κορινθιακού Πολέμου το 395 π.χ. ανάμεσα στους συνασπισμένους Αθηναίους-Θηβαίους εναντίον των Λακεδαιμονίων. 13

ὁπλίταις κίνδυνον ἡγουμένους) 30. Η παραπάνω συμπεριφορά του Μαντίθεου, όπως επισημαίνει ο Spence 31, δεν είναι αναγκαίο να εκληφθεί στο πλαίσιο των αρνητικών αισθημάτων των δημοκρατικών πολιτών για τους ιππείς. Η απόφασή του αυτή σχετίζεται περισσότερο με τη φιλοδοξία (φιλοτιμία) του να υποβληθεί στον μεγαλύτερο δυνατό κίνδυνο. Ωστόσο, ο Λυσίας το υπερτονίζει στην υπερασπιστική τακτική του, για να εμπεδώσει στο ακροατήριο την εντύπωση ότι ο Μαντίθεος σε καμία περίπτωση δεν επιθυμούσε να συνδεθεί το όνομά του με το σώμα των ιππέων, καθώς γνώριζε τις αρνητικές συνδηλώσεις που θα είχε κάτι τέτοιο για την εικόνα του στην πόλη. Από την άλλη, πληροφορούμαστε από τον ίδιο τον Λυσία πως δεν ήταν αυτονόητο ότι, από την στιγμή που κάποιος θα διαπιστωνόταν ότι έχει υπηρετήσει στους ιππείς επί των Τριάκοντα, θα αποκλειόταν από την δοκιμασίαν. Υπήρχαν περιπτώσεις ανδρών που η εκλογή τους σε αξιώματα είχε εγκριθεί, παρά την απόδειξη της συμμετοχής τους στο σώμα των ιππέων. Αυτό είναι και ένα από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο Μαντίθεος εναντίον των κατηγόρων του (8: ἔτι δέ, ὦ βουλή, εἴπερ ἵππευσα, οὐκ ἂν ἦν ἔξαρνος ὡς δεινόν τι πεποιηκώς, ἀλλ ἠξίουν, ἀποδείξας ὡς οὐδεὶς ὑπ ἐμοῦ τῶν πολιτῶν κακῶς πέπονθε, δοκιμάζεσθαι. ὁρῶ δὲ καὶ ὑμᾶς ταύτῃ τῇ γνώμῃ χρωμένους, καὶ πολλοὺς μὲν τῶν τότε ἱππευσάντων βουλεύοντας, πολλοὺς δ αὐτῶν στρατηγοὺς καὶ ἱππάρχους κεχειροτονημένους). Το επιχείρημα του Μαντίθεου συνοψίζεται στο εξής: ακόμη κι αν είχε υπηρετήσει ως ιππέας, δεν θα το αρνείτο, γιατί αυτό δεν αποδεικνύει απολύτως τίποτα, σημασία έχει τι έπραξε ως ιππέας, τη στιγμή μάλιστα που και οι ίδιοι Αθηναίοι δεν απέκλειαν αυτομάτως τους ιππείς από αξιώματα. Αν, επομένως, το κατηγορητήριο ήταν ένα είδος διαβολῆς (character assassination) 32, σύνηθες στην αττική δικανική ρητορική της 30 Αυτή η προτίμηση των Αθηναίων μπορεί να αιτιολογηθεί με βάση τις ιδιαιτερότητες των δύο στρατευμάτων. Οι Λακεδαιμόνιοι είχαν αξιόλογο πεζικό που θα δυσχέραινε το έργο των οπλιτών, όμως όχι και τόσο αξιόλογο ιππικό, ώστε να θέσουν σε κίνδυνο το ιππικό των Αθηναίων και των Βοιωτών. 31 Βλ. Spence (1993) 219-220. 32 Δεν πρόκειται για λοιδορίαν, αλλά για διαβολήν. Οι έννοιες είναι συγγενείς σημασιολογικά: διαβολή είναι η υπονόμευση του χαρακτήρα του αντιπάλου, συνήθως με 14

εποχής, όπου δεν θα προβάλλονταν από τους κατηγόρους αποδείξεις για ειδικές εγκληματικές πράξεις του Μαντίθεου, αλλά θα αρκούνταν στις αρνητικές συνδηλώσεις του όρου ἱππεύς, ο Λυσίας αδράχνει την ευκαιρία για να στρέψει την κατηγορία από την αντικειμενική σχέση του Μαντίθεου με τους ιππείς, και ενδεχομένως με το καθεστώς των Τριάκοντα, στην υποκειμενική και προσωπική αξιολόγηση των πράξεων του. Η απολογητική στρατηγική του είναι και η απάντηση σε μια κατηγορία, η οποία έχει στόχο κυρίως να πλήξει το κύρος ή την αξιοπιστία του πολιτικού άνδρα, παρά να λειτουργήσει αυτομάτως ως αιτία απόρριψής του κατά την διαδικασία της δοκιμασίας 33. Γι αυτό τον λόγο, όπως θα αναλυθεί σε επόμενα κεφάλαια, η απολογία του Μαντίθεου στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην προβολή του ήθους του ως πολίτη και όχι στην απόδειξη ότι δεν υπηρέτησε ως ιππέας, κάτι που πιθανώς δεν μπορούσε και να αντικρούσει. 2.2 Εὔνους Ο Μαντίθεος στην τελευταία παράγραφο του προοιμίου του λόγου αξιώνει από τους βουλευτές που τον δικάζουν να μην ωφεληθεί σε τίποτα περισσότερο, εάν τους αποδείξει ότι διάκειται ευνοϊκά προς το πολίτευμα και ότι έχει συμμετάσχει στους ίδιους κινδύνους με αυτούς: ἀξιῶ δέ, ὦ βουλή, ἐὰν μὲν τοῦτο μόνον ὑμῖν ἐπιδείξω, ὡς εὔνους εἰμὶ τοῖς καθεστηκόσι πράγμασι καὶ ὡς ἠνάγκασμαι τῶν αὐτῶν κινδύνων μετέχειν ὑμῖν, μηδέν πώ μοι πλέον εἶναι (3). Σύμφωνα με τον Connor 34 η φράση εὔνους τῷ δήμῳ φαίνεται να χρησιμοποιείται ευρέως γύρω στα 420 π.χ., ενώ η φράση εὔνους τῇ πόλει φαίνεται να είναι λίγο παλαιότερη. Χαρακτηριστική είναι η χρήση της φράσης στην Ἀντιγόνη του Σοφοκλή. Ο Κρέων στους στίχους 209-210 διατείνεται ότι όποιος είναι εὔνους τῇδε τῇ πολει θα ταφεί και θα τιμηθεί πλάγιους τρόπους, λοιδορία η ευθεία επίθεση, με προσβλητικούς χαρακτηρισμούς, με σκοπό τον εξευτελισμό του άλλου. Βλ. Hunter (1990), Αποστολάκης (2014) 208 σημ. 21. 33 Κατά τον Roisman (2015) 285 η συγκεκριμένη κατηγορία δεν στοχεύει τόσο στην απόρριψή του από το αξίωμα, όσο στο να θίξει την δημόσια εικόνα του και να τον κάνει πιο ευάλωτο σε μελλοντικές «πολιτικές» ή «δικαστικές» επιθέσεις. 34 Βλ. Connor (1971) 105. 15

από αυτόν. Η φράση εδώ συνδέεται με τον Ετεοκλή, ο οποίος σύμφωνα με τον Κρέοντα τίμησε την πόλη του. Στον αντίποδα βρίσκεται ο προδότης Πολυνείκης, στον οποίο ο Κρέων λίγο νωρίτερα (187) είχε αναφερθεί με τη φράση ἄνδρα δυσμενῆ χθονός. Στην τελευταία δημηγορία του Περικλή στον Θουκυδίδη (Β 60-64), ο Περικλής προσπαθεί να πείσει τους συμπολίτες του, οι οποίοι έχουν αρχίσει να αγανακτούν από τον πόλεμο, για τις καλές του προθέσεις προς την πόλη και το κοινωνικό σύνολο. Έτσι αρχικά δηλώνει πως είναι φιλόπολις 35 τε καὶ χρημάτων κρείσσων (60,5) και στην συνέχεια εξηγεί πως δεν αρκεί κάποιος να γνωρίζει και να καταλαβαίνει τις πολιτικές εξελίξεις, αλλά επιβάλλεται να μην είναι δύσνους τῇ πόλει (60,6). Επομένως ο χρηστός άρχοντας και κατ επέκταση ο χρηστός πολίτης έχει ως βασικό χαρακτηριστικό την εὔνοιαν προς την πόλη 36. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά η χρήση του όρου και στην Ἀθηναίων Πολιτεία του ψευδο-ξενοφώντα 37. Ο συντάκτης του κειμένου, γνωστός ως γερο-ολιγαρχικός, δηλώνει ξεκάθαρα την διαφωνία του με το δημοκρατικό πολίτευμα 38, ωστόσο θεωρεί αξιέπαινο τον τρόπο με τον οποίο οι Αθηναίοι προστατεύουν αποτελεσματικά το πολίτευμά τους. Η σταθερότητα του πολιτεύματος αποδίδεται στο γεγονός ότι ο δῆμος ενδιαφέρεται περισσότερο για την εὔνοιαν ή την κακόνοιαν προς την πόλη, παρά για την γνώση ή την άγνοια των πολιτών (1,7: οἱ δὲ γιγνώσκουσιν ὅτι ἡ τούτου ἀμαθία καὶ πονηρία καὶ εὔνοια μᾶλλον λυσιτελεῖ ἢ ἡ τοῦ χρηστοῦ ἀρετὴ καὶ σοφία καὶ κακόνοια) 39. Για τον γερο-ολιγαρχικό οι δημοκρατικοί χαρακτηρίζονται από αμάθεια, πονηριά, αλλά και εὔνοιαν προς το πολιτικό καθεστώς, γιατί τους δίνει το περιθώριο συμμετοχής, ενώ οι 35 Για τη χρήση και τη σημασία του όρου «φιλόπολις» βλ. Connor (1971) 102-3 και Hornblower (2006) 571-2. 36 Πρβ. Fortenbaugh (2007) 115-116. 37 Σύμφωνα με τον Donlan (1978) 100, από τα μέσα του 4 ου αιώνα η χρήση πολιτικών όρων στον λόγο αρχίζει να μειώνεται, καθώς αποκτούν διαφορετική σημασία ανάλογα με την παράταξη στην οποία ανήκει αυτός που τους χρησιμοποιεί. Η Ἀθηναίων Πολιτεία του ψευδο-ξενοφώντα αποτελεί ενδεικτικό κείμενο, από το οποίο απουσιάζουν αμιγώς πολιτικοί όροι. 38 1,1: ὅτι μὲν εἵλοντο τοῦτον τὸν τρόπον τῆς πολιτείας οὐκ ἐπαινῶ διὰ τόδε. 39 Πρβ. Gray (2011) 322. Επιπλέον για το πώς προσλαμβάνονται οι ανταγωνιστικές αξίες που προβάλλονται στον Θουκυδίδη και τον ψευδο-ξενοφώντα από τον Ισοκράτη βλ. Αλεξίου (2013-2014) 7-28. 16

ολιγαρχικοί από αρετή, σοφία και κακόνοιαν προς το καθεστώς, γιατί παρά τις περισσότερες ικανότητές τους εξισώνονται με τους υπόλοιπους πολίτες 40. Από την άλλη πλευρά, ο Λυσίας στον λόγο του Δήμου Καταλύσεως Ἀπολογία, όπου μνημονεύει εκ νέου μια υπόθεση απολογίας για κατηγορίες που αφορούν την ανάμειξη στο καθεστώς των Τριάκοντα, επικαλείται την έννοια κακόνους (7): οὔτε ἐξ ὧν ἐν δημοκρατίᾳ οὔτε ἐξ ὧν ἐν ὀλιγαρχία πεποίηκα, οὐδέν μοι προσῆκον κακόνουν εἶναι τῷ πλήθει τῷ ὑμετέρῳ. Ο ρήτορας αποσυνδέει εδώ την κακόνοιαν από τις αντιδημοκρατικές πεποιθήσεις, καθώς επισημαίνει ότι ο εκφωνητής του λόγου δεν διέπραξε καμία κακόβουλη πράξη εναντίον των συμπολιτών του ούτε κατά την διάρκεια του δημοκρατικού, ούτε του ολιγαρχικού πολιτεύματος. Συνεπώς, όταν ο Λυσίας χρησιμοποιεί στην περίπτωση του Μαντίθεου την φράση εὔνους τοῖς καθεστηκόσι πράγμασι γνωρίζει ότι πρόκειται για έναν όρο που συνδέεται παραδοσιακά στην εποχή του με δημοκρατικά συμφραζόμενα. Στη συνείδηση των δικαστών ο όρος εὔνοια αντηχεί την πολιτικά ορθή στάση του Ετεοκλή, όπως παρουσιάζεται από τον Κρέοντα στην Αντιγόνη (έναντι του κακόνου Πολυνείκη) και το πρότυπο του χρηστού πολίτη του Θουκυδίδη. Ακόμα και στην περίπτωση του ψευδο- Ξενοφώντα, παρά τις αντιδημοκρατικές πεποιθήσεις του συντάκτη, ο όρος εὔνοια συνδέεται με τους δημοκρατικούς. Ο Λυσίας στον Ὑπὲρ Μαντιθέου νιώθει την ανάγκη να τονίσει την προσωπική στάση του Μαντίθεου απέναντι στο δημοκρατικό πολίτευμα, κάτι που, όπως παρατηρεί και ο Αλεξίου 41, επιβάλλεται και από τις συγκυρίες μιας εποχής, όπου η ατομική προσωπικότητα προβάλλει εντονότερα στο προσκήνιο και η κοινωνική προσφορά δεν είναι αυτονόητη. Το παραπάνω συμπέρασμα ενισχύεται και από την φράση ἠνάγκασμαι τῶν αὐτῶν κινδύνων μετέχειν ὑμῖν, η οποία συνδέεται 40 Την ίδια υποτιμητική εικόνα για τον αθηναϊκό δήμο παρουσιάζει ο Αριστοφάνης στους Ἱππεῖς. Επιπλέον τα παραπάνω λόγια του ψευδο-ξενοφώντα παραπέμπουν στην δημηγορία του Κλέωνα (Θουκ., 3,37,3), με την οποία επιτίθεται στους ἀμαθεῖς που παραπλανώνται εύκολα. Αναλυτικότερα βλ. Marr/Rhodes (2008) 70. 41 Σχετικά βλ. Αλεξίου (2001) 28. 17

παρατακτικά με την προς εξέταση φράση. Το ἠνάγκασμαι δεν δηλώνει μια αναγκαστική συμμετοχή του Μαντίθεου στους αγώνες της πόλης. Απεναντίας αναφέρεται στην εσωτερική ανάγκη του ομιλητή να προσφέρει τις υπηρεσίες του για την σωτηρία της πατρίδας του 42. Ο χρόνος του ρήματος υποδηλώνει ότι ο Μαντίθεος αναφέρεται τόσο σε κινδύνους που αφορούν το παρελθόν, δηλαδή την εποχή των Τριάκοντα, όσο και στους τωρινούς κινδύνους της αποκατεστημένης δημοκρατίας 43. Σε κάθε περίπτωση ο ρήτορας επιχειρεί να κερδίσει την συμπάθεια των δικαστών επισημαίνοντας την συμμετοχή του απολογούμενου στους ίδιους αγώνες με αυτούς. Η απόδειξη των ευνοϊκών προς το δημοκρατικό πολίτευμα συναισθημάτων και της συμμετοχής στους κοινούς αγώνες για την δημοκρατία, εκπληρώνουν έναν από τους βασικούς σκοπούς του ρήτορα στο προοίμιο του λόγου του, την εὔνοιαν των ακροατών. Στην ρητορική θεωρία και πράξη του 4 ου αι. π.χ. η εὔνοια αφορά την εύνοια του ακροατηρίου, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της κατάλληλης παρουσίασης του ἤθους τοῦ λέγοντος. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η παρουσίαση ενός αξιόπιστου ομιλητή έχει μεγάλη σημασία για την επιτυχία του λόγου 44 (Ῥητορικὴ 1356a 4-6): διὰ μὲν οὖν τοῦ ἤθους, ὅταν οὕτω λεχθῇ ὁ λόγος ὥστε ἀξιόπιστον ποιῆσαι τὸν λέγοντα 45. Για να επιτύχει αυτήν την αξιοπιστία ο ρήτορας, πρέπει, κατά τον Αριστοτέλη, να επιδεικνύει φρόνησιν, ἀρετήν και εὔνοιαν (Ῥητορικὴ 1378a 8) 46. Εδώ η εύνοια δηλώνει την ευνοϊκή διάθεση του ενός έναντι του 42 Ο Μαντίθεος εδώ προβάλλεται να έχει βαθιά αίσθηση το καθήκοντός του ως πολίτης. Μια διαφορετική ερμηνεία του όρου ἠνάγκασμαι θα λειτουργούσε εναντίον της επιχειρηματολογίας του ομιλητή. 43 Απεναντίας, άλλοι μελετητές υποστηρίζουν είτε ότι το ρήμα αναφέρεται μόνο στο παρελθόν, είτε μόνο στο παρόν. Διεξοδικά για το συγκεκριμένο ζήτημα βλ. Weissenberger (1987) 28. 44 Και για τον Ισοκράτη από τα μέσα πειθούς είναι πάρα πολύ αποτελεσματική η εὔνοια των ακροατών, η οποία στηρίζεται στην καλή φήμη του ρήτορα (Περὶ Ἀντιδόσεως 277-278). O Iσοκράτης αποδίδει, μάλιστα, στην εύνοια της κοινής γνώμης μια τεράστια δύναμη, η οποία είναι σε θέση να ξεπεράσει και την ίδια την αλήθεια (134: ἡ γὰρ εὔνοια πάντας οὕτω διατίθησιν). Βλ. Rapp (2002) 534 κ.ε. 45 Σχετικά βλ. Garver (1994) 109-115, Rapp (2002) 141 κ.ε. Πρβ. Carey (1994) 26-45, Fortenbaugh (1996) 147-168, (2007) 114-117. 46 Βλ. Rapp (2002) 534 κ.ε. 18

κοινωνικού συνόλου, ιδίως όταν πρόκειται για την εκδήλωση της πίστης του στις αξίες της πόλης. Ο Δημοσθένης ορίζει μάλιστα στον Περὶ τοῦ στεφάνου λόγο του την ευνοϊκή διάθεση απέναντι στην πόλη ως ένα εκ φύσεως χαρακτηριστικό του χρηστού πολίτη (18,321): δύο δ ἄνδρες Ἀθηναῖοι τὸν φύσει μέτριον πολίτην ἔχειν δεῖ ἐν μὲν ταῖς ἐξουσίαις τὴν τοῦ γενναίου καὶ τοῦ πρωτείου τῇ πόλει προαίρεσιν διαφυλάττειν ἐν παντὶ δὲ καιρῷ καὶ πράξει τὴν εὔνοιαν 47. Ως εκ τούτου η παράθεση της έννοιας εὔνους στο προοίμιο του Ὑπὲρ Μαντιθέου έχει ιδιαίτερο βάρος και φέρει ένα σημαντικό σημασιολογικό υπόβαθρο. Ο Λυσίας χρησιμοποιεί δημοκρατική ορολογία που έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τις όποιες υποψίες για φιλοολιγαρχικές διαθέσεις του Μαντίθεου. Η ίδια η χρήση της εύνοιας αφενός αποδίδει την στάση του Μαντίθεου απέναντι στο δημοκρατικό πολίτευμα, αφετέρου υπαινίσσεται το συναίσθημα που επιθυμεί να εγείρει στο ακροατήριό του μέσω της απολογίας του. Τελικώς, ο Μαντίθεος πετυχαίνει να διαμορφώσει στους δικαστές μία θετική στάση απέναντί του, πριν ακόμα προχωρήσει στην ουσία της απολογίας του και την κατάρριψη των επιχειρημάτων των αντιπάλων του. 2.3 Μετρίως βεβιωκώς Ο Μαντίθεος στο προοίμιο Ὑπὲρ Μαντθέου 3 παροτρύνει τους δικαστές, εάν αποδείξει ότι έχει ζήσει μια ζωή με μέτρο και πολύ διαφορετικά από όσα του επισύρουν οι φημολογίες των αντιπάλων του, να εγκριθεί η εκλογή του κατά την διαδικασία της δοκιμασίας. ἐὰν δὲ φαίνωμαι <καὶ> περὶ τὰ ἄλλα μετρίως βεβιωκὼς καὶ πολὺ παρὰ τὴν δόξαν καὶ παρὰ τοὺς λόγους τοὺς τῶν ἐχθρῶν, δέομαι ὑμῶν ἐμὲ μὲν δοκιμάζειν, τούτους δὲ ἡγεῖσθαι χείρους εἶναι. πρῶτον δὲ ἀποδείξω ὡς οὐκ ἵππευον οὔτ ἐπεδήμουν ἐπὶ τῶν τριάκοντα, οὐδὲ μετέσχον τῆς τότε πολιτείας. 47 Πρβ. Δημοσθ. 18,8: εὔνοιαν ἔχων ἐγὼ διατελῶ τῇ τε πόλει καὶ πᾶσιν ὑμῖν 18, 321 Λυσ. 22,11 Θουκ. 2,60,5-6 Ισοκρ. Ζεύγ. 25, 41 Εἰρ. 51 Βλ. και Whitehead (1993) 37-75. Η διατύπωση τὴν εὔνοιαν διαφυλάττειν παραπέμπει σε τιμητικά ψηφίσματα, π.χ. IG II 3 346, 15-16: διατελεῖ εὔνους ὢν τῷ δήμῳ τῶν Ἀθηναίων. 19

Η φράση μετρίως βεβιωκώς χρησιμοποιείται από τον απολογούμενο ως αποδεικτικό στοιχείο για την αθωότητά του. Επιπλέον φαίνεται να λειτουργεί ως αντίλογος απέναντι στην δόξαν και τους λόγους των αντιπάλων του. Αν το δεύτερο είναι ξεκάθαρο, δηλαδή πρόκειται για διαδόσεις των εχθρών του Μαντίθεου, το πρώτο, η έννοια δόξα έχει διττή σημασία. Ο Λυσίας αφήνει ανοικτά και τα δύο ενδεχόμενα, η κακή φήμη του Μαντίθεου να μην οφείλεται σε μια αντικειμενική φήμη του συνόλου των συμπολιτών του, αλλά να είναι συκοφαντία των εχθρών του 48. Επομένως αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον να ερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται ο προσδιορισμός μετρίως και πώς μπορεί κάτι τέτοιο να συνδέεται με την απόδειξη του Μαντίθεου ότι διαπνέεται από δημοκρατικά φρονήματα. Ο Αισχίνης στον λόγο του Κατὰ Κτησιφῶντος 49 καλεί τους δικαστές να αναλογιστούν από μόνοι τους αν ο Δημοσθένης διαπνέεται πράγματι από δημοκρατικά φρονήματα. Προκειμένου να οδηγηθούν σε ένα ασφαλές συμπέρασμα, τους παραθέτει μια σειρά από πέντε χαρακτηριστικά που διέπουν έναν δημοκρατικό πολίτη. Ένα από αυτά είναι 50 να είναι από την φύση του μετρημένος στην καθημερινή του ζωή (3,170: μέτριον χρὴ πεφυκέναι αὐτὸν πρὸς τὴν καθ ἡμέραν δίαιταν). Ο Αισχίνης θεωρεί το μέτρο βασικό χαρακτηριστικό για έναν δημοκρατικό πολίτη, ώστε να μην οδηγείται λόγω της άμετρης επιθυμίας του για ηδονές ή πλούτο στην διάπραξη αδικημάτων εις βάρος της πόλης. Μάλιστα διευκρινίζει πως τα αντίθετα χαρακτηριστικά από αυτά που ορίζει προσιδιάζουν σε ολιγαρχικούς πολίτες (τὸν δ ὀλιγαρχικὸν πάντα δεῖ τἀναντία τούτων ἔχειν). Στον Λυσία ο προσδιορισμός μετρίως φαίνεται να αποκτά μία διαφορετική διάσταση. Στους λόγους του αποτελεί κοινό τόπο η 48 Βλ. Αλεξίου (2001) 29-30 και (2005) 130. 49 Πρόκειται για τον λόγο που εκφώνησε ο Αισχίνης εναντίον του Κτησιφώντα στην δίκη του 330 π.χ., με αφορμή την πρόταση του δεύτερου να τιμηθεί ο Δημοσθένης με στεφάνι. Ο Αισχίνης όμως στρέφεται εναντίον του ίδιου του Δημοσθένη. Βλ. για τον λόγο προσφάτως Alexiou (2014) 830-831. 50 Τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά είναι να είναι ελεύθερος από μάνα και πατέρα, οι πρόγονοί του να έχουν καλές σχέσεις με το δημοκρατικό καθεστώς, να είναι ικανός ρήτορας και τέλος να είναι γενναιόψυχος. 20

παρουσίαση του απολογούμενου ως ατόμου με σωφροσύνη, που δεν επιθυμεί και δεν επιδιώκει την ανάμειξή του στα πολιτικά δρώμενα της εποχής του 51. Ως ανάμειξη στην πολιτική ζωή της εποχής θα πρέπει να εννοηθεί η συμμετοχή στις πολιτικές συνελεύσεις, τις δικαστικές διαμάχες, αλλά και τις στρατιωτικές εκστρατείες της πόλης. Αυτό εκλαμβάνεται με θετική σημασία, όταν αντιμετωπίζεται ως έκφραση μετριοπάθειας και δημοκρατικής συμπεριφοράς, αντίθετης στην ύβρη και την αλαζονεία των Τριάκοντα και των οπαδών τους 52 Στην περίπτωση του Μαντίθεου βέβαια, η φράση μετρίως βεβιωκώς αντιπροσωπεύει μόνο την συμμετοχή στην δικαστική ζωή της πόλης 53. Ο ίδιος πληροφορεί τους βουλευτές (13) ότι ήταν ιδιαιτέρως πρόθυμος να εκπληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις προς την πατρίδα, επιλέγοντας μάλιστα να καταταγεί στο σώμα των οπλιτών αντί των ιππέων, όπου ανήκε παρά την μεγαλύτερη επικινδυνότητα που είχε η μετάταξη αυτή. Επιπλέον στο τέλος της απολογίας του ζητεί από τους βουλευτές να «συγχωρήσουν» την υπερβολική του επιθυμία για ανάμειξη στην πολιτική ζωή της Αθήνας (20: ἔπειτα μέντοι καὶ ἐμαυτῷ δοκῶ φιλοτιμότερον διατεθῆναι τοῦ δέοντος) 54. Ωστόσο και πίσω από τις αναφορές αυτές του Μαντίθεου μπορούν να ανιχνευθούν κάποια χρήσιμα συμπεράσματα για την επικρατούσα αντίληψη της εποχής σχετικά με την συμμετοχή στα κοινά. Ο Christ 55 υποστηρίζει ότι πίσω από τον ισχυρισμό του Μαντίθεου, ότι όλοι ήθελαν να καταταγούν στους ιππείς επειδή ήταν πιο ασφαλές, διαφαίνεται η απροθυμία της πλειοψηφίας των πολιτών να στρατευθούν για την πατρίδα. Επιπλέον και η ανάγκη του Μαντίθεου να υπεραμυνθεί της επιθυμίας του για πολιτική ανάμειξη στα κοινά, παρά την νεαρή του 51 Αναλυτικά για το θέμα αυτό βλ. Lateiner (1982). 52 Πρβ. Λυσ. 12.21-22 Ισοκρ. Πανηγ. 110-114, Εἰρ. 108. 53 Ενδεικτικά για την δικαστική ζωή στην Αθήνα βλ. Christ (1998). 54 Η συμπεριφορά αυτή του Μαντίθεου ως προς την πολιτική και στρατιωτική ζωή της πόλης σχετίζεται βέβαια και με την φιλοτιμία του. 55 Βλ. Christ (2006) 46. 21

ηλικία, δηλώνει ότι πρόκειται για μία ασυνήθιστη ή ακόμα και παρεξηγήσιμη συμπεριφορά 56. Από την άλλη, η συμμετοχή στα δικαστήρια ήταν ένα συχνό φαινόμενο για τους Αθηναίους και μια συνήθεια που συνδεόταν με την ενεργή συμμετοχή στα κοινά. Ο «φιλόδικος» Αθηναίος είναι κοινός τόπος στα αρχαία ελληνικά κείμενα, ενώ οι συκοφάντες 57 θεωρούνται ένα από τα προβλήματα της πόλης. Μάλιστα ο Αριστοφάνης στους Ὄρνιθες (1410-1469) παρουσιάζει τον Συκοφάντη, έναν ήρωα που έχει κάνει την συκοφαντία επάγγελμα, καυτηριάζοντας με αυτόν τον τρόπο την καθημερινότητα της εποχής του. Είναι επομένως σκόπιμη η στάση του Λυσία να προβάλει την μη εμπλοκή των πελατών του σε δικαστικές υποθέσεις, εφόσον αυτή γίνεται αντιληπτή ως άρνηση της μισητής συκοφαντίας και κατ επέκταση της φιλοδικίας. Σε άλλους μάλιστα λόγους του η άρνηση αυτή γίνεται πολύ πιο σαφής σε σχέση με τον υπαινιγμό του μετρίως βεβιωκώς. Στην Περὶ τοῦ σηκοῦ ἀπολογία (1) ο ρήτορας ξεκινά το λόγο του με τη φράση Πρότερον μέν, ὦ βουλή, ἐνόμιζον ἐξεῖναι τῷ βουλομένῳ, ἡσυχίαν ἄγοντι, μήτε δίκας ἔχειν μήτε πράγματα. Καθίσταται λοιπόν φανερή η απαξιωτική στάση του ομιλητή προς τις δικαστικές περιπέτειες των συμπολιτών του. Στο λόγο του Κατὰ Θεομνήστου Α (2) ο ρήτορας αναφέρεται σε μια περίπτωση συκοφαντίας (κακηγορία). Ο ομιλητής δηλώνει ότι θεωρεί γνώρισμα ἀνελευθέρου και λίαν φιλοδίκου ανθρώπου να παραπέμπει στα δικαστήρια κατηγορούμενους για εξύβριση, ωστόσο αυτός προβαίνει σε αυτή την κίνηση λόγω της βαρύτητας της συκοφαντίας 58. Αντίστοιχα, στον λόγο Δήμου καταλύσεως ἀπολογία (25) ο 56 Σύμφωνα με τον Lateiner (1982) 480, απολογείται με τέτοιο τρόπο σαν να ομολογεί ότι προκειται για μία μη κοινωνικως αποδεκτη συμπεριφορα. 57 Η πρώτη ιστορική αναφορά στους συκοφάντες γίνεται στην Ἀθηναίων Πολιτεία του ψευδο-ξενοφώντα (1.14). Σχετικά με τους συκοφάντες βλ. Carter (1986) 105-6, Osborne (1990) 83-102. 58 Σε πολλά ρητορικά κείμενα της εποχής ο ρήτορας καλείται να αποδείξει ότι οι ενέργειές του δεν ήταν αποτέλεσμα συκοφαντίας. Ο Αισχίνης στον Κατὰ Τιμάρχου διατείνεται ότι ίδιος εμφανίζεται για πρώτη φορά ως κατήγορος, άρα δεν είναι φίλερις και συκοφάντης, και πρώτος αυτός κατασυκοφαντείται από τον Τίμαρχο (1,1: συκοφαντεῖσθαι πρβ. Fisher (2001) 119-120). Στο Περὶ τῆς παραπρεσβείας 145 διαχωρίζει τη θετική φήμην από την αρνητική συκοφαντίαν. Και στον Κατὰ Λεωκράτους του Λυκούργου, επειδή δεν υφίστατο κάποια προσωπική έχθρα ανάμεσα στον Λυκούργο και 22

ομιλητής εκθέτει οργισμένος τα προσωπικά οφέλη των συκοφαντών στην περίοδο της δημοκρατίας, καθώς με την στάση τους οδήγησαν δύο φορές στην εγκαθίδρυση ολιγαρχίας 59. Προκύπτει, επομένως, ότι ο Λυσίας χρησιμοποιεί ως στοιχείο της ηθοποιίας του ομιλητή την μη ανάμειξή του σε δικαστικές διαμάχες. Ο τόπος αυτός συναντάται και στον Δημοσθένη στο λόγο του Κατὰ Τιμοκράτους 60, όπου ο κατήγορος προτρέπει τους δικαστές να μην εκπλήσσονται που τον βλέπουν να παίρνει μέρος σε δικαστικούς αγώνες και δημόσιες καταγγελίες ξαφνικά, αν και έχει περάσει μία ζωή με μέτρο. Επομένως η ανάμειξη στις δικαστικές διαμάχες της πόλης παρουσιάζεται να βρίσκεται στον αντίποδα της σωφροσύνης και του μέτρου, χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν στους δημοκρατικούς πολίτες. Η εικόνα αυτή βέβαια έρχεται φαινομενικά σε αντίθεση με τα λόγια του Περικλή στον επιτάφιο λόγο του, όπως παραδίδεται από τον Θουκυδίδη. Εκεί ο πολιτικός άνδρας αναφέρει (2,40,2) μόνοι γὰρ τον τε μηδὲν τῶνδε [τῶν πολιτικῶν] μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα, ἀλλ ἀχρεῖον νομίζομεν 61. Για τον ιστορικό η μη συμμετοχή στην πολιτική ζωή της πόλης (μέρος της οποίας είναι και η δικαστική) είναι χαρακτηριστικό όχι του σώφρονα πολίτη, αλλά του αχρείου άνδρα 62. Η ίδια εικόνα για τον ἀπράγμονα άνδρα υπάρχει και στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Στο απόσπασμα 549c ο Σωκράτης αναφέρει στον Αδείμαντο το τον κατηγορούμενο, ο ρήτορας επιχειρεί να αποσείσει από πάνω του την κατηγορία της συκοφαντίας (Κατὰ Λεωκρ. 31). 59 Πρβ. Murphy (1992) 543-558, ιδ. 554 κ.ε. 60 Δημ. Κατ. Τιμ. 6: Ἵνα δ ὑμῶν μηδεὶς θαυμάζῃ τι δή ποτ ἐγὼ μετρίως, ὥς γ ἐμαυτὸν πείθω, τὸν ἄλλον χρόνον βεβιωκὼς νῦν ἐν ἀγῶσι καὶ γραφαῖς δημοσίαις ἐξετάζομαι, βούλομαι μικρὰ πρὸς ὑμᾶς εἰπεῖν. 61 Για την ερμηνεία της φράσης βλ. Hornblower (2006) 537-8. 62 Σύμφωνα με την De Romilly η έκφραση αυτή συνάδει απόλυτα με την επικρατούσα αντίληψη της αθηναϊκής κοινωνίας κατά τα πρώτα χρόνια του πολέμου. Σχετικά βλ. Romilly (2000) 185-190, όπου προσπαθεί να αποδείξει ότι η έκφραση του αθηναϊκού πατριωτισμού ήταν κάτι συνηθισμένο την εποχή εκείνη αντλώντας και παραδείγματα από την τραγωδία. Αντιθέτως ο Lateiner (1982) δηλώνει αβέβαιος για το κατά πόσο αυτά που αναφέρει ο Περικλής ανταποκρίνονταν και στην πραγματικότητα. O Brown (2009) 485 υποστηρίζει ότι, παρά τον ισχυρισμό του Περικλή, η στάση του ἀπράγμονα δεν ήταν σπάνια σε όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, αλλά και στην Αθήνα του Περικλή. Μάλιστα τα λόγια του Περικλή αποσκοπούσαν στο να κινητοποιήσουν τους πολίτες για ενεργότερη συμμετοχή. 23

παράδειγμα ενός άνδρα που αποφεύγει τις τιμές και την ενασχόληση με τα κοινά (φεύγοντος τάς τε τιμὰς καὶ ἀρχὰς καὶ δίκας καὶ τὴν τοιαύτην πᾶσαν φιλοπραγμοσύνην καὶ ἐθέλοντος ἐλαττοῦσθαι ὥστε πράγματα μὴ ἔχειν). Η σύζυγος αυτού του άνδρα λοιπόν θα δυσανασχετεί με την συμπεριφορά του, καθώς θα λέει ότι ένας τέτοιος άνδρας είναι ἄνανδρός τε καὶ λίαν ἀνειμένος (549e). Συνάγεται επομένως ότι η εικόνα του ἀπράγμονος θεωρούνταν σε ορισμένες περιπτώσεις αρνητική για έναν άνδρα 63. Η παραπάνω αντίθεση αίρεται, ωστόσο, αν αναλογιστεί κανείς τις συνθήκες που επικρατούσαν τον 4 ο αι. π.χ., όπου το άνυσμα ανάμεσα στην μη συμμετοχή στις δικαστικές διαμάχες ως ένδειξη σωφροσύνης και την συμμετοχή σε αυτές ως ένδειξη φιλοδικίας είναι πολύ μεγάλο. Οι πολιτικές συνθήκες επιτρέπουν διαφορετικές έως και αντιφατικές συμπεριφορές της αθηναϊκής κοινωνίας και ακριβώς αυτό αξιοποιεί ο Λυσίας. Την εποχή της εκφώνησης του Ὑπὲρ Μαντιθέου οι πολίτες τραυματισμένοι όχι μόνο από την βαριά ήττα στον Πελοποννησιακό πόλεμο, αλλά και από το διχαστικό κλίμα που επικράτησε από την κυριαρχία των Τριάκοντα είναι πιο εσωστρεφείς και αποφεύγουν την ανάμειξη στα κοινά 64. Έτσι ο Μαντίθεος προβάλλοντας την εικόνα του μετρίως βεβιωκότος συντάσσεται με τους συνετούς και σώφρονες συμπολίτες του που απέχουν από τις δικαστικές έριδες και επιλέγουν τον φιλήσυχο βίο. 2.4 Ἐπιείκεια Ο Μαντίθεος στην 11 χρησιμοποιεί τον όρο ἐπιείκεια, προκειμένου να χαρακτηρίσει την συμπεριφορά του τόσο στην ιδιωτική του ζωή, όσο και στην δημόσια: 63 Σύμφωνα με τον Creed (1973) 228, δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι η ἀπράγμοσύνη ως έννοια χρησιμοποιούνταν σε κάθε περίπτωση με αρνητική σημασία, αλλά είχε να κάνει με τις πεποιθήσεις του ατόμου που έκανε χρήση του όρου. Στον Ευριπίδη και τον Θουκυδίδη ο όρος φαίνεται να έχει αρνητική χροιά, ενώ στον Αριστοφάνη που έχει συντηρητικότερες αντιλήψεις χρησιμοποιείται με θετική σημασία. 64 Ο Connor (1971) 183 ισχυρίζεται ότι γύρω στο 420 π.χ. αλλάζει η σχέση των πολιτών με την πολιτική. 24

καὶ τὰ μὲν ἴδια οὕτως διῴκηκα περὶ δὲ τῶν κοινῶν μοι μέγιστον ἡγοῦμαι τεκμήριον εἶναι τῆς ἐμῆς ἐπιεικείας, ὅτι τῶν νεωτέρων ὅσοι περὶ κύβους ἢ πότους ἢ [περὶ] τὰς τοιαύτας ἀκολασίας τυγχάνουσι τὰς διατριβὰς ποιούμενοι, πάντας αὐτοὺς ὄψεσθέ μοι διαφόρους ὄντας, καὶ πλεῖστα τούτους περὶ ἐμοῦ λογοποιοῦντας καὶ ψευδομένους. καίτοι δῆλον ὅτι, εἰ τῶν αὐτῶν ἐπεθυμοῦμεν, οὐκ ἂν τοιαύτην γνώμην εἶχον περὶ ἐμοῦ. Σύμφωνα με τον Αλεξίου 65 αυτή η στάση του Μαντίθεου εκδηλώνεται στους δύο αλληλένδετους για τον αρχαίο πολίτη χώρους: τον ιδιωτικό και τον δημόσιο βίο. Έτσι, κατ αρχάς ο απολογούμενος θα φροντίσει να δώσει τις πληροφορίες εκείνες από την οικογενειακή του ζωή που δείχνουν το ήθος του. Ο ίδιος παρά τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε λόγω των συμφορών του πατέρα του, αλλά και της πόλης πάντρεψε τις δύο αδερφές του δίνοντάς τους ως προίκα των ποσό των 30 μνων. Επιπλέον αναφέρει ότι μοιράστηκε την πατρική περιουσία με τον αδερφό του, κατά τρόπο τέτοιο, ώστε ο ίδιος να ωφεληθεί λιγότερο. Ο ομιλητής θέλει έτσι να υποβάλει στους δικαστές την εικόνα ενός πολίτη που διαχειρίστηκε με σύνεση την πατρική περιουσία και φρόντισε για την αποκατάσταση όλων των μελών της οικογένειάς του 66. Αυτό δεν προξενεί εντύπωση. Στα ρητορικά κείμενα του 4 ου αι. π.χ. ιδιωτικός και δημόσιος βίος όχι μόνο είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι μεταξύ τους, αλλά αντανακλούν στο ἦθος του ομιλητή αλλά και του κατηγορουμένου. Ο Αισχίνης, επί παραδείγματι, σε μια πολιτική δίκη κατά του πολιτικού συνοδοιπόρου του Δημοσθένη Τιμάρχου, κατηγορεί τον Τίμαρχο, μεταξύ των άλλων, για διασπάθιση της περιουσίας του και παραμέληση του τυφλού θείου του (1,42 1,95 κ.ε. 1,102 κ.ε.) 67. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι και ο λόγος του Δεινάρχου Κατά Αριστογείτονος, με πρωταγωνιστή τον γνωστό συκοφάντη και δημαγωγό 65 Βλ. Αλεξίου (2001) 33. 66 Σύμφωνα με τον Roisman (2015) 286 η στάση αυτή του Μαντίθεου στην ιδιωτική του ζωή αντικατοπτρίζει την στάση των νεκρών Αθηναίων πολεμιστών, όπως παρουσιάζονται στον Επιτάφιο λόγο του Δημοσθένη 60,2: εἰδυῖα γὰρ παρὰ τοῖς ἀγαθοῖς ἀνδράσιν τὰς μὲν τῶν χρημάτων κτήσεις καὶ τῶν κατὰ τὸν βίον ἡδονῶν ἀπολαύσεις ὑπερεωραμένας. 67 Για τον σχολιασμό των παραπάνω χωρίων βλ. Fisher (2001) 174-175, 228-230, 239-242. 25

από τους λόγους 25 και 26 του δημοσθενικού corpus 68. Αντίθετα προς τον μετριοπαθή και σώφρονα ομιλητή, μια σειρά από ανόσιες πράξεις του ηθικά κατακριτέου Αριστογείτονα παρουσιάζονται με τα μελανότερα χρώματα, όπως είναι για παράδειγμα η παραμέληση των υποχρεώσεών του προς τον πατέρα του (2,8 2,18-19) 69. Αναφορικά με τον δημόσιο βίο, ο Μαντίθεος δηλώνει στους δικαστές ότι θεωρεί πολύ μεγάλη απόδειξη της ἐπιεικείας του ότι δεν έχει καμία σχέση με τις ασχολίες αρκετών συνομηλίκων του, οι οποίοι περνούν τον χρόνο τους παίζοντας ζάρια, μεθοκοπώντας και κάνοντας κάθε είδους ακολασίες (περὶ κύβους ἢ πότους ἢ [περὶ] τὰς τοιαύτας ἀκολασίας τυγχάνουσι τὰς διατριβὰς ποιούμενοι, πάντας αὐτοὺς ὄψεσθέ μοι διαφόρους ὄντας). Απεναντίας καλεί τους δικαστές να διαπιστώσουν ότι οι κατήγοροί του έχουν τέτοιου είδους ασχολίες. Το επιχείρημά του καταλήγει ως εξής: Είναι φανερό ότι εάν είχαμε τις ίδιες επιθυμίες δεν θα είχαν αυτή την γνώμη για μένα. Με αυτό το επιχείρημα ο Μαντίθεος πετυχαίνει όχι μόνο να προβάλει με ένα θετικό τρόπο το δικό του ήθος, αλλά επιπλέον να πλήξει το ήθος των κατηγόρων του 70. Σύμφωνα με τον Herman 71 η ἐπιείκεια αποτελούσε ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, με τα οποία προσδιορίζονταν παραδοσιακά οι Αθηναίοι πολίτες. Ο Ισοκράτης μάλιστα στον Αρεοπαγιτικό καταγράφει την συμπεριφορά των Αθηναίων δημοκρατικών απέναντι στους ολιγαρχικούς συμπολιτές τους ως μέγιστη απόδειξη της ἐπιεικείας τους (69: πάντων κάλλιστον καὶ μέγιστον τεκμήριον τῆς ἐπιεικείας τοῦ δήμου). Συγκεκριμένα ο ρήτορας αναφέρεται στο περιστατικό, κατά το οποίο οι δημοκρατικοί προθυμοποιήθηκαν να συμμετάσχουν στην αποπληρωμή του δανείου που είχαν πάρει οι ολιγαρχικοί από τους Λακεδαιμονίους, για να αντιμετωπίσουν τους αγωνιστές για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στον Πειραιά. Η στάση αυτή του δήμου υποδεικνύει, 68 Βλ. χαρακτηριστικά Αποστολάκης (2014) 201-230, ιδ. 228. 69 Βλ. Roisman (2005) 56, 181, Lidell (2007) 215-218. 70 Αντίστοιχο εγχείρημα παρατηρείται στον λόγο του Δημοσθένη, Κατὰ Ἀριστοκράτους, εναντίον της πρότασης του Αριστοκράτη για προστασία του Χαρίδημου από τον Ωρεό Ευβοίας. Ο ομιλητής θέλει να προκαλέσει στους δικαστές εὔνοιαν (benevolentia) προς τον ίδιο και κακόνοιαν (malevolentia) έναντι του Χαριδήμου (23,6: οἴομαι δείξειν οὐ μόνον οὐκ εὐεργέτην, ἀλλὰ καὶ κακονούστατον ἀνθρώπων ἁπάντων). 71 Βλ. Herman (2006) 109-110. 26