Περίληψη : Η Πύλη του Αδριανού σηματοδοτεί τη διασταύρωση των τριών κατευθύνσεων της πομπικής οδού (Έμβολος, οδός προς Ορτυγία και Μαρμάρινη Οδός). Η ανέγερσή της χρονολογείται σε αντίθεση με το αρχαιολογικό της όνομα στους χρόνους του Τραϊανού (98-117). Η πύλη είχε τρεις ορόφους και ήταν διακοσμημένη με αγάλματα θεών και μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας. Μετά τον 4ο αιώνα μετασκευάστηκε εν μέρει σε δεξαμενή. Χρονολόγηση 2ος αι. μ.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός Έφεσος 1. Θέση Στη δυτική απόληξη της Οδού των Κουρήτων, στο σημείο που συναντά τη Μαρμάρινη Οδό, υπάρχει μια μνημειακή αψιδωτή πύλη, η λεγόμενη Πύλη του Αδριανού. Βρίσκεται σε σημαντικό σημείο της πόλης της Εφέσου και σηματοδοτεί τη διασταύρωση των τριών κατευθύνσεων της πομπικής οδού (Έμβολος, οδός προς Ορτυγία και Μαρμάρινη Οδός). 1 Η πύλη είχε τρεις ορόφους, κεντρικό τοξωτό άνοιγμα και έφερε πλούσια αρχιτεκτονική διακόσμηση με πεσσούς και κίονες κορινθιακού και σύνθετου ρυθμού. Η ανέγερσή της χρονολογείται σε αντίθεση με το αρχαιολογικό της όνομα πιθανόν στους χρόνους του Τραϊανού (98 117). Σύμφωνα με τους μελετητές το μνημείο καταστράφηκε τον 3ο ή 4ο αιώνα, μαζί με άλλα οικοδομήματα της πόλης, πιθανότατα από σεισμό. 2 2. Αρχιτεκτονική περιγραφή Η πύλη ως προς την κάτοψή της ήταν τριμερής. Διέθετε τρεις επιμέρους διόδους, από τις οποίες η μεσαία ήταν ευρύτερη και υψηλότερη. Ως βασικό υλικό κατασκευής χρησιμοποιήθηκε το λευκό μάρμαρο με γκριζωπές φλεβώσεις, η ευθυντηρία ήταν κατασκευασμένη από γαλάζιο ασβεστόλιθο, ενώ η θεμελίωση είχε γίνει με την τεχνική opus caementitium. 3 Τα 11,40 μ. πλάτους του οικοδομήματος και το αρχικό του ύψος, το οποίο ξεπερνούσε τα 16,60 μ., έρχονταν σε μεγάλη αντίθεση με τα μόλις 1,68 μ. βάθους της πύλης. Τυπολογικά το μνημείο δε φαίνεται να ακολουθεί αυστηρά τη μορφή του αρχαίου ελληνικού πρόπυλου και της ρωμαϊκής αψίδας, συνδύαζε όμως στοιχεία και από τα δύο. Δανείστηκε από το ελληνικό πρόπυλο τα πολλά ανοίγματα για διέλευση στο χώρο, αλλά και τη διακόσμηση με αρχιτεκτονικά στοιχεία που του δίνουν την εικόνα μνημειακής πρόσοψης. Από τη ρωμαϊκή αψίδα αντλεί τα τόξα και τα στοιχεία της υπερβολής και του εντυπωσιασμού μέσα από την πλούσια διακόσμησή του. 4 Το μνημείο διαρθρωνόταν σε τρία επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο εκατέρωθεν του κεντρικού ανοίγματος αναπτύσσονταν δύο μικρότερα. Κίονες στη βόρεια και πεσσοί που απέληγαν σε ημικίονες στη νότια όψη με κιονόκρανα και επίκρανα σύνθετου ρυθμού, που συνδύαζαν στοιχεία τόσο του κορινθιακού όσο και του ιωνικού ρυθμού, στήριζαν τον πλούσια διακοσμημένο θριγκό. Οι στύλοι του μνημείου εδράζονταν πάνω σε βάθρα. Στο β επίπεδο διαμορφωνόταν τόξο στο κέντρο, το οποίο αναδεικνυόταν σε κυρίαρχο στοιχείο της σύνθεσης. Το τόξο πλαισιωνόταν από πεσσούς που ευθυγραμμίζονταν με το σύστημα στήριξης του α επιπέδου. Δημιουργήθηκε στις 15/7/2017 Σελίδα 1/5
Στο γ επίπεδο αναπτυσσόταν κιονοστοιχία, με έξι στηρίγματα σε κάθε όψη. Κίονες στη βόρεια και πεσσοί με ενταγμένους ημικίονες στη νότια πλευρά της έφεραν κορινθιακά κιονόκρανα και επίκρανα. Οι στύλοι στήριζαν τις οριζόντιες υποχωρήσεις του θριγκού, ενώ στη μέση διαμορφωνόταν αετωματική επίστεψη. Το αέτωμα ήταν συριακού τύπου, αφού ένα τόξο εγγραφόταν στην τριγωνική επιφάνεια του αετώματος. 5 Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του τρίτου ορόφου παρουσίαζε κοινά μορφολογικά στοιχεία με την Πύλη του Αδριανού στην Αθήνα. Θεωρείται μάλιστα ότι το μνημείο της Αθήνας κατασκευάστηκε με πρότυπο την Πύλη της Εφέσου. 6 Ως προς το εικονογραφικό πρόγραμμα, αγάλματα θεών, μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας, πιθανόν και δωρητών πρέπει να ήταν τοποθετημένα στα ανοίγματα και τα μετακιόνια διαστήματα του β και γ επιπέδου της πύλης. Ανάμεσα στα αγάλματα θεωρείται ότι ξεχώριζε εκείνο της Αρτέμιδος Εφεσίας, αφού από την πύλη περνούσε η ιερά πομπή της θεάς. Πιθανόν να υπήρχαν και αγάλματα του Απόλλωνα και της Λητώς. 7 Μετά το σεισμό στο τέλος του 3ου ή τον 4ο αιώνα, το μνημείο επισκευάστηκε και μετατράπηκε σε κρηναία κατασκευή για να εξυπηρετήσει νέες ανάγκες. 8 3. Χρονολόγηση και ταύτιση Η ανέγερση της πύλης εντάσσεται στο πλαίσιο του προγράμματος εξωραϊσμού της Μαρμάρινης Οδού, η οποία λειτουργούσε ως πομπική οδός. Με βάση τα στιλιστικά χαρακτηριστικά των αρχιτεκτονικών μορφών και των διακοσμητικών μοτίβων χρονολογείται ανάμεσα στο 113/114 και στο 127/128. Λεπτομέρειες μάλιστα της διακόσμησης παρουσιάζουν ομοιότητες με άλλα μνημεία της Εφέσου, όπως τη Βιβλιοθήκη του Κέλσου και το Ναό του Αδριανού. 9 Οι επιγραφικές μαρτυρίες που σχετίζονται με το μνημείο είναι ελάχιστες και αποσπασματικές. 10 Σημαντική για τη χρονολόγησή του είναι η αφιερωματική επιγραφή 11 του 116/117, όπου δυστυχώς δε σώζεται το όνομα του αυτοκράτορα στον οποίο ήταν αφιερωμένη. Για το λόγο αυτό οι γνώμες των ερευνητών διχάζονται για τον εάν η Πύλη της Εφέσου ήταν αφιερωμένη στον αυτοκράτορα Τραϊανό ή στον Αδριανό. Γενικότερα, η ανέγερση των τόξων ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την επίσκεψη του αυτοκράτορα στην πόλη και τη ρωμαϊκή ιδέα της νίκης. Συνεπώς, οι αψίδες αποτελούσαν κατεξοχήν μνημεία της αυτοκρατορικής προπαγάνδας και προβολής της κρατικής εξουσίας. Το συγκεκριμένο θεωρήθηκε ότι αφιερώθηκε στον αυτοκράτορα Τραϊανό, θριαμβευτή των Παρθικών πολέμων τα τελευταία χρόνια της εξουσίας του. 12 Δεν είναι σαφές όμως αν η αποπεράτωση του μνημείου ολοκληρώθηκε πριν από το θάνατο του αυτοκράτορα (117) ή στα χρόνια του διαδόχου του Αδριανού. Συνεπώς, πιθανολογείται η ανέγερση της πύλης να είχε ξεκινήσει προς τιμήν του αυτοκράτορα Τραϊανού και στη συνέχεια να προσαρμόστηκε στα δεδομένα της αυτοκρατορικής διαδοχής και να αφιερώθηκε στο νέο αυτοκράτορα Αδριανό, είτε το 117 όταν ο τελευταίος ανήλθε στην εξουσία είτε το 123 με αφορμή την επίσκεψή του στην Έφεσο. Με βάση λοιπόν την παραπάνω επιχειρηματολογία μπορούμε να συνεχίζουμε να αποκαλούμε το μνημείο Πύλη του Αδριανού. 13 4. Ιστορία της έρευνας και σημερινή κατάσταση Για πρώτη φορά τμήματα της πύλης ήρθαν στο φως γύρω στο 1904. Ακολούθησε η μελέτη του αρχιτέκτονα Wilberg, ο οποίος απέδωσε την πρώτη αναπαράσταση του μνημείου. Το 1944 σχεδιαστικές αναπαραστάσεις Δημιουργήθηκε στις 15/7/2017 Σελίδα 2/5
ολοκληρώθηκαν από τους μελετητές Schottenhamel και Goeschel, οι οποίες όμως δε δημοσιεύτηκαν, ενώ οι ανασκαφικές έρευνες, που συνεχίστηκαν στα γύρω οικοδομήματα και στον περιβάλλοντα χώρο, αποκάλυψαν αρχιτεκτονικά μέλη που ανήκαν στην πύλη. Με το πέρασμα των χρόνων όμως οι επισκέπτες του αρχαιολογικού χώρου της Εφέσου έδιναν λίγη σημασία στο μνημείο, εξαιτίας της ελλειπτικής εικόνας που παρουσίαζε. Για το λόγο αυτό κρίθηκε απαραίτητη η συμπλήρωση και η αποκατάστασή του, ώστε να αναδεικνύεται εξίσου με άλλα μνημεία της Εφέσου. Το 1986 ολοκληρώθηκε από τη Thur η θεωρητική αποκατάσταση του οικοδομήματος και τον επόμενο χρόνο ο Hueber ξεκίνησε τη μερική αναστήλωση μνημείων της περιοχής του λεγόμενου Κάτω Εμβόλου. Η Thur ήταν η υπεύθυνη της ανοικοδόμησης της πύλης από το 1992. Οι κίονες και τα κιονόκρανα του α επιπέδου συμπληρώθηκαν και τοποθετήθηκαν το 1994, ενώ η μερική αναστήλωση ολοκληρώθηκε με το στήσιμο του κεντρικού τόξου. 14 1. Αναλυτικά για την τοπογραφική θέση του μνημείου βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 25 28, πίν. 1. 2. Alzinger, W., Die Ruinen von Ephesos (Berlin Wien 1974), σελ. 77-78 Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Vienna 2000), σελ. 128-129. 3. Για την οικοδομική τεχνική βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 63 64. 4. Για το θέμα αυτό βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 77 84. 5. Για αναλυτική περιγραφή της αρχιτεκτονικής και διακόσμησης του μνημείου βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 29-62, 87-120. Γενικά για το αέτωμα με τοξωτή βάση ή συριακό αέτωμα βλ. Ginouvés, R., Dictionnaire Méthodique de l Architecture Grecque et Romaine (Roma 1992), σελ. 128, πίν. 66.5-6. 6. Εκτενώς για τη σύγκριση των δύο μνημείων βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 84-85. Επίσης βλ. Ward-Perkins, J.B., Roman Imperial Architecture (London New Haven 1994), σελ. 297. 7. Σχετικά με τις υποθέσεις ως προς το εικονογραφικό πρόγραμμα του μνημείου βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 130 131, 134. Σύμφωνα με επιγραφή ο Δημέας που ήταν χριστιανός αφαίρεσε από το μνημείο το άγαλμα της Άρτεμης και πρόσθεσε το σύμβολο του σταυρού. Επίσης, το σύμβολο του σταυρού χαράχτηκε και στη γένηση του τόξου. Με αυτό τον τρόπο το οικοδόμημα μετατράπηκε σε χριστιανικό μνημείο, βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 129 131. 8. Για τις επισκευές και τις επεμβάσεις μετατροπής στο μνημείο κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 121 128. 9. Βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 133 134. 10. Αναλυτικά για τις επιγραφές που σχετίζονται με το μνημείο βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 69 75. 11. Βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 69-70. 12. Ο Τραϊανός έφυγε από τη Ρώμη το 113 και περιόδευσε στις πόλεις της Μικράς Ασίας. Πιθανολογείται ότι γύρω στο τέλος του ίδιου έτους επισκέφθηκε την Έφεσο, μητρόπολη της Ασίας. Το αργότερο ένα χρόνο μετά (114) έφτασε στην Αντιόχεια του Ορόντη. Ο αυτοκράτορας πέθανε το 117 στο Σελινούντα της Κιλικίας. Βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 134. Δημιουργήθηκε στις 15/7/2017 Σελίδα 3/5
13. Εκτενώς για το θέμα βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 134-136. 14. Βλ. Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos (Forschungen in Ephesos 11.1, Wien 1989), σελ. 19-23 Wiplinger, G. Wlach, G., Ephesus. 100 Years of Austrian Research (Vienna Cologne Weimar 1996), σελ. 168-169. Βιβλιογραφία : Scherrer, P. (ed.), Ephesus. The New Guide, Istanbul 2000 Hueber F., Ephesos. Gebaute Geschichte, Mainz am Rhein 1997, Sonderhefte der Antiken Welt Wiplinger G., Wlach G., Ephesus. 100 Years of Austrian Research, Vienna Cologne Weimar 1996 Alzinger W., Die Ruinen von Ephesos, Wien 1974 Thür Η., Das Hadrianstor in Ephesos, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1990, Forschungen in Ephesos 11.1 Ward-Perkins J.B., Roman Imperial Architecture., London New Haven 1981 Δικτυογραφία : Ephesos- Gesamtplan http://homepage.univie.ac.at/elisabeth.trinkl/forum/forum0897/04plan.htm Ephesos Kuretenstraße http://www.oeaw.ac.at/antike/index.php?id=35&l=2 Ephesos, Plan http://www.ephesos.at/geschichte/index_plan.html Γλωσσάριo : αέτωμα, το Τριγωνικό αρχιτεκτονικό μέλος που βρίσκεται πάνω από το οριζόντιο γείσο της πρόσοψης των οικοδομημάτων. Επιστέφεται από το καταιέτιο γείσο, ενώ το βάθος του κλείνεται από τύμπανο. Διακοσμείται συνήθως με συνθέσεις γλυπτών, ανάγλυφων ή με γραπτό διάκοσμο. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. επίκρανο, το Αρχιτεκτονικό μέλος που επιστέφει την παραστάδα ή τον πεσσό. ευθυντηρία, η Το ανώτατο τμήμα του στερεοβάτη που εξείχε από το έδαφος και αποτελούσε το χαμηλότερο ορατό τμήμα του κτίσματος. θριγκός, ο Το τμήμα του οικοδομήματος πάνω από το επίπεδο των κιόνων. Αποτελείται από το επιστύλιο, τη ζωφόρο (ή τρίγλυφα και μετόπες στο δωρικό ρυθμό) και το γείσο. Δημιουργήθηκε στις 15/7/2017 Σελίδα 4/5
ιωνικός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός που γεννήθηκε στην Ιωνία και αναπτύχθηκε στη Μικρά Ασία και τα νησιά κατά τον 6ο αι. π.χ. Ο κίονάς του έχει σύνθετη βάση, οι ραβδώσεις του κορμού απολήγουν σε ταινία, το κιονόκρανο είναι ορθογώνιο και χαρακτηρίζεται από τις έλικες, κύριο γνώρισμα του ρυθμού. Ο θριγκός του αποτελείται από τριταινιωτό επιστύλιο, ενιαία ζωφόρο, που συχνά φέρει ανάγλυφες παραστάσεις, και γείσο. Ο ιωνικός ρυθμός χαρακτηρίζεται για τη ραδινότητα των αναλογιών του σε σχέση με το δωρικό. κιονόκρανο, το Το επιστέφον στοιχείο ενός κίονα, που αποτελεί τη μετάβαση μεταξύ του κατακόρυφου στηρίγματος και του οριζόντιου στοιχείου του επιστυλίου. Κατά την Αρχαιότητα η διακόσμηση του κιονόκρανου αποτελεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ρυθμού. Το δωρικό κιονόκρανο φέρει άβακα και εχίνο, το ιωνικό επιπλέον έλικες και προσκεφάλαιο, ενώ το κορινθιακό φέρει άβακα και κάλαθο με φύλλα ακάνθου. κορινθιακός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός, ο πιο διακοσμητικός από τους αρχαίους ρυθμούς. Αναπτύχθηκε τον 4ο αι. π.χ. στην κυρίως Ελλάδα και αποτέλεσε τον πιο διαδεδομένο ρυθμό κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Διαφέρει ελάχιστα από τον ιωνικό, διατηρώντας παραπλήσιες αναλογίες με αυτόν. Ο κίονάς του εμφανίζει τις ίδιες ραβδώσεις, στέφεται όμως από εντελώς διαφορετικό κιονόκρανο, το οποίο αποτελείται από κάλαθο επενδεδυμένη εξωτερικά με τρεις σειρές πλαστικού φυτικού διάκοσμου. Οι δύο κατώτερες επάλληλες σειρές αναπαριστούν φύλλα ακάνθου, ενώ η ανώτερη σειρά περιλαμβάνει τέσσερις έλικες, τοποθετημένες συμμετρικά ανά δύο. Από αυτές, οι δύο ακραίες έχουν μεγαλύτερο ύψος, προεξέχουν κατά τη διαγώνιο και υποστηρίζουν την προέχουσα γωνία του άβακα, ενώ οι μεσαίες κάμπτονται προς τον κεντρικό άξονα του κίονα. Ο θριγκός στον κορινθιακό ρυθμό είναι όμοιος με τον ιωνικό. πεσσός, ο Στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως χτιστό. πρόπυλο, το Μνημειακή αρχιτεκτονική διαμόρφωση στην είσοδο ενός ιερού ή ενός οικοδομικού συγκροτήματος. σύνθετος ρυθμός, ο Ρυθμός που επικράτησε κατά τους Όψιμους Αυτοκρατορικούς χρόνους και χαρακτηρίζεται από το συνδυασμό ιωνικών και κορινθιακών στοιχείων. Συγκεκριμένα η άνω ζώνη του απλού κορινθιακού κιονόκρανου αντικαθίσταται από πλήρες ιωνικό κιονόκρανο χωρίς προσκεφάλαια, αλλά με έλικες και στις τέσσερις πλευρές του. Τα σύνθετα κιονόκρανα συνδυάζονται με κίονες αράβδωτους και φέρουν ιωνικό θριγκό. τόξο, το Ημικυκλική κατασκευή που καλύπτει ανοίγματα στην τοιχοποιία και είναι ικανή να φέρει το βάρος των υπερκείμενων όγκων και να μεταφέρει τις πιέσεις στα πλάγια. Συχνά έχει διακοσμητικό ρόλο. χυτή τοιχοποιία, η (opus caementicium, το) Τρόπος δόμησης με τη χρήση ξυλότυπων, κονιάματος ως συνδετικού υλικού και αργών λίθων. Στο ανατολικό τμήμα του ρωμαϊκού κράτους διαδόθηκε από το 50 π.χ. και μετά. Πηγές Επιγραφικά δεδομένα 1. IvE II 329, 3, (116/117 μ.χ.) ] νωι Καίσ [αρι 2. IvE II 422, A, (116/117 μ.χ.) [τη]ς πλατείας της από του προπύλο[υ [.. γρ]α[μ]ματεύοντος του [δήμου 3. IvE VII, 2, 4133, 4143, (7ος αι. μ.χ.) + [ ca. 40 ] ΣΕΒ [ ca. 30 ] προ]πυ[λ 4. IvE IV 1192, 3, (606 610 μ.χ.) [Χρισ]τια[νών] βασιλέων και πρασίνων [πο]λλά τα έτη Δημιουργήθηκε στις 15/7/2017 Σελίδα 5/5