Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος

ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΠΜΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ & ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος

Δομή της παρουσίασης 1. Οριοθετώντας την έννοια της υπαίθρου 2. Ο ρόλος της γεωργίας για τη θεώρηση της υπαίθρου 3. Οι επιδόσεις της υπαίθρου στη φτώχεια 4. Η κοινωνική στρωμάτωση της Ελληνικής υπαίθρου 5. Βασικά συμπεράσματα

Οριοθετώντας την έννοια της «υπαίθρου» Η σχέση γεωργίας και υπαίθρου δεν είναι αυτονόητη, ούτε εύκολο να περιγραφεί, καθώς χρήζει συνεχούς επανεξέτασης Η ύπαιθρος συνδέεται με σχετικά μεγάλες αποστάσεις αλλά και χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότητα Οι κάτοικοι της υπαίθρου χρειάζεται να διανύουν μεγάλες αποστάσεις για να απολαμβάνουν τις ίδιες/ ανάλογες υπηρεσίες με αυτές των κατοίκων των πόλεων Η ανάπτυξη της υπαίθρου εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο μπορούν να αξιοποιηθούν οι πόροι τους ή/και να προσελκύσουν πληθυσμό Οι περιοχές της υπαίθρου είναι αραιοκατοικημένες και διαθέτουν μικρότερους πληθυσμούς γεγονός που αυξάνει το κόστος των υποδομών και των υπηρεσιών που προορίζονται για τις περιοχές αυτές (Bollman 2006)

Οριοθετώντας την έννοια της «υπαίθρου» Η προώθηση της απασχόλησης στην ύπαιθρο δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς η ύπαιθρος δεν αποτελεί έναν ενιαίο χώρο που φθίνει. Έτσι, ο χώρος της υπαίθρου διαθέτει ευκαιρίες που μπορούν να αξιοποιηθούν από τον πληθυσμό που διαμένει ή μετακινείται προς τις περιοχές αυτές. Εστιάζοντας στις περιοχές της υπαίθρου παρατηρούμε ότι (Diakosavvas 2006; Copus et al. 2011; Ortiz-Gurrero 2013): Χαρακτηρίζονται από σημαντική ετερογένεια (δηλαδή διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους) Συνδυάζουν διαφορετικούς παραγωγικούς συντελεστές και κλάδους παραγωγής Προσλαμβάνονται με διαφορετικό τρόπο από διακριτές κοινωνικές (επαγγελματικές) ομάδες Αξιολογούνται και ερμηνεύονται διαφορετικά ανάλογα με την ευρύτερη οπτική της υπαίθρου που υιοθετείται κάθε φορά (δηλ. το ρόλο της γεωργίας, τη σχέση πόλης-υπαίθρου και την προώθηση της ανταγωνιστικότητας)

Οριοθετώντας την έννοια της «υπαίθρου» Η δυναμική ανάπτυξης των περιοχών της υπαίθρου σχετίζεται με το βαθμό στον οποίο οι διαφορετικές περιοχές (οι τόποι) προσελκύουν πληθυσμό ή/και διατηρούν ένα αξιόλογο πληθυσμιακό μέγεθος Η μετακίνηση πληθυσμού προς/από τις περιοχές της υπαίθρου αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα για την αύξηση της απασχόλησης ή αντίθετα την κοινωνικοοικονομική συρρίκνωση των περιοχών αυτών. Επιπρόσθετα, οι περιοχές της υπαίθρου διαφοροποιούνται σημαντικά ανάλογα με τη γειτνίασή τους στις αστικές περιοχές/ πόλεις, καθώς επίσης σε σχέση με το βαθμό προσβασιμότητάς τους από τους κατοίκους της πόλης Παρατηρούνται διαφορετικοί τύποι περιοχών της υπαίθρου που διαθέτουν διαφορετικά χωρικά/γεωγραφικά χαρακτηριστικά (Lobao and Saenz 2002; Diakosavvas 2006; Hjort 2009; Madsen et al. 2010; Fieldsend, 2013; Ortiz-Guerrero 2013):

Οριοθετώντας την έννοια της «υπαίθρου» Μια ενδεικτική -ειδολογική- τυπολόγηση των περιοχών της υπαίθρου περιλαμβάνει: α) τις «πρώην αστικές περιοχές», β) τις «περιοχές προς τις οποίες μετακινείται πληθυσμός», γ) τις «περιαστικές περιοχές», δ) τις «απομακρυσμένες περιοχές», και ε) τις «γεωργικά αναπτυγμένες περιοχές» (Madsen et al. 2010) Έχουν αναπτυχθεί διαφορετικές τυπολογίες με βάση τον άξονα «αστικό-αγροτικό» με περισσότερο γνωστή αυτή του ΟΟΣΑ που περιλαμβάνει τρεις βασικούς τύπους περιοχών (με κριτήριο την πυκνότητα του πληθυσμού καθώς και το ποσοστό του πληθυσμού που κατοικεί σε πόλεις): Τις κυρίως αστικές περιοχές (predominantly urban areas) Τις ενδιάμεσες περιοχές (intermediate areas) Τις κυρίως αγροτικές περιοχές (predominantly rural areas) Μια πιο πρόσφατη προσπάθεια τυπολόγησης των περιοχών της υπαίθρου προσθέτει την εγγύτητα των «ενδιάμεσων» και «αγροτικών» περιοχών σε μια κοντινή πόλη (π.χ. 50.000 κατοίκων) (βλέπε Χάρτες 1 και 2).

Χάρτης 1. Τυπολογία των αστικών και αγροτικών περιοχών σε επίπεδο NUTS3 Υπόμνημα Πηγή: EU, Regional Focus, 2008.

Χάρτης 2. Προσβασιμότητα μέσω οδών σε πόλεις άνω των 50.000 κατοίκων Υπόμνημα Πηγή: EU, Regional Focus, 2008.

Χάρτης 3. Τυπολόγηση των περιοχών ανάλογα με τις διαρθρωτικές συνθήκες που επικρατούν σε αυτές (NUTS3) Υπόμνημα Πηγή: ESPON (2010), EDORA project.

Χάρτης 4. Τυπολόγηση των περιοχών ανάλογα τις οικονομικές επιδόσεις τους (NUTS3) Υπόμνημα Πηγή: ESPON (2010), EDORA project.

Ο ρόλος της γεωργίας για τη θεώρηση της υπαίθρου Η σημασία της γεωργίας για την κοινωνικοοικονομική ανάλυση της υπαίθρου δεν μπορεί να αγνοηθεί αλλά θα πρέπει μάλλον να σταθμιστεί, καθώς η γεωργία έχει όχι μόνο άμεση αλλά και έμμεση επίδραση στην ανάπτυξη/ διατήρηση της υπαίθρου Η σημασία της γεωργίας ως κυρίαρχος κλάδος απασχόλησης στην ύπαιθρο φθίνει και έχει σταδιακά περιοριστεί σε μικρό ποσοστό της συνολικής απασχόλησης. Για παράδειγμα, οι απασχολούμενοι στη γεωργία αντιπροσωπεύουν το 5% των εργαζόμενων στην Ε.Ε. (EU 2013, No 8). Η γεωργία, παρόλα αυτά, έχει έμμεσες επιπτώσεις στην ανάπτυξη της υπαίθρου λόγω του ρόλου της στη διαχείριση του εδάφους και στη διατήρηση των κοινών πόρων, του αγροτουρισμού και των διασυνδέσεων της με την μεταποίηση και τις υπηρεσίες Μπορεί με άλλα λόγια η γεωργία να συνεισφέρει στην αειφόρο ανάπτυξη της υπαίθρου μέσω της διαχείρισης των φυσικών πόρων.

Η πλειοψηφία των εκμεταλλεύσεων είναι μικρές εκμεταλλεύσεις, ενώ οι μεγάλες εκμεταλλεύσεις αντιπροσωπεύουν μικρό ποσοστό του συνόλου των εκμεταλλεύσεων. Για παράδειγμα, το 70% των εκμεταλλεύσεων καλλιεργεί έκταση ως 5 εκτάρια, ενώ μόλις 2,7% των εκμεταλλεύσεων έχουν γη άνω των 100 εκταρίων. Ο ρόλος της γεωργίας για τη θεώρηση της υπαίθρου Με βάση πρόσφατα στοιχεία της ΕΕ, ο αριθμός των αγροτικών εκμεταλλεύσεων συνέχισε να μειώνεται (όπως άλλωστε και στο παρελθόν) και την περίοδο 2005-2010 ο αριθμός τους μειώθηκε από 14,5 εκατ. σε 12 εκατ. εκμεταλλεύσεις (ετήσιος ρυθμός μείωσης 3,7%). Ιδιαίτερα στις χώρες της Νότιας Ευρώπης η μείωση του αριθμού των εκμεταλλεύσεων δεν ήταν τόσο ραγδαία πιθανότατα λόγω της οικονομικής κρίσης και των δυσκολιών εξεύρεσης άλλων πηγών απασχόλησης (EU 2013, No 9). Με βάση το ότι το σύνολο της καλλιεργούμενης γης παραμένει σταθερό, το μέγεθος των αγροτικών εκμεταλλεύσεων συνέχισε να αυξάνεται και έτσι το μέσο μέγεθος αυξήθηκε από 11,9 εκτάρια (119 στρέμματα) που ήταν το 2005 σε 14,3 εκτάρια (143 στρέμματα) το 2010 (EU 2013, No 9).

Ο ρόλος της γεωργίας για τη θεώρηση της υπαίθρου Όσον αφορά την γεωργική απασχόληση αυτή είναι κυρίως γένους αρσενικού (60% των απασχολούμενων σε αυτή είναι άνδρες). Επίσης οι γυναίκες παρότι αποτελούν το 50% του πληθυσμού που βρίσκεται σε ηλικία που μπορεί να εργαστεί, αντιπροσωπεύουν το 44% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού. Στις αγροτικές περιοχές της Ελλάδας και της Ιταλία το ποσοστό των γυναικών στο εργατικό δυναμικό περιορίζεται στο 40% (EU 2012, No 7). Μεγάλο ποσοστό των γυναικών στις αγροτικές περιοχές απασχολούνται ως συμβοηθούντα μέλη στην αγροτική εκμετάλλευση. Οι ευκαιρίες απασχόλησης των γυναικών στις αγροτικές περιοχές είναι αρκετά μειωμένες λόγω της έλλειψης υποδομών και φροντίδας για τα παιδιά. Η συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό της υπαίθρου είναι αρκετά μειωμένη σε σχέση με τους άνδρες (61% έναντι 75%). Ιδιαίτερα στην περίπτωση της Ελλάδας (51% έναντι 81%) και της Ιταλίας (49% έναντι 73%) η απόσταση είναι πολύ μεγαλύτερη (EU 2011, No 5).

Ο ρόλος της γεωργίας για τη θεώρηση της υπαίθρου Οι απασχολούμενοι στη γεωργία με βάση την Έρευνα Γεωργικών Διαρθρώσεων αγγίζει τα 25 εκατ. άτομα στην Ε.Ε., ενώ η αναγωγή τους σε ετήσιες μονάδες απασχόλησης καταλήγει σε περίπου 10 εκατ. πλήρως απασχολούμενους (EU 2013, No 8). Όσον αφορά τη σχέση οικογενειακής και μη-οικογενειακής εργασίας στη γεωργία, παρατηρούμε ότι το ένα τέταρτο περίπου (22,5%) των πλήρως απασχολούμενων σε αυτή δεν είναι μέλη της οικογένειας Επιπρόσθετα, πρέπει να σημειωθεί ότι ο αριθμός των απασχολούμενων στη γεωργία έχει μειωθεί κατά 27% την τελευταία δεκαετία (2000-2012) (EU 2013, No 8). Στις περισσότερες περιπτώσεις η μείωση οφείλεται στην εγκατάλειψη της γεωργίας από τα μέλη των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων. Σαν αποτέλεσμα, την περίοδο 1990-2007 το ποσοστό των νέων (κάτω των 35 ετών) που απασχολούνται στη γεωργία έχει μειωθεί (από 9% σε 7%), ενώ αντίθετα έχουν αυξηθεί σημαντικά οι ηλικιωμένοι (από 25% σε 36%) (EU 2011, No 3).

Οι γυναίκες αντιμετωπίζουν σε όλες τις κατηγορίες περιοχών μεγαλύτερο κίνδυνο από τη φτώχεια σε σχέση με τους άνδρες. Ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές της Ελλάδα ο κίνδυνος που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες από τη φτώχεια είναι μεγαλύτερος από εκείνο των ανδρών (27% έναντι 24%). Οι επιδόσεις της υπαίθρου στη φτώχεια Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία (2009) έρευνας (SILC) που διεξήχθη στα κράτη-μέλη της Ε.Ε., οι πυκνοκατοικημένες περιοχές είναι αυτές που συγκεντρώνουν τον μεγαλύτερο αριθμό ατόμων που κινδυνεύουν από τη φτώχεια, ενώ οι αγροτικές περιοχές (thinly populated areas) είναι αυτές που έχουν μεγαλύτερο ποσοστό (21%) πληθυσμού που κινδυνεύει από την φτώχεια (EU 2011, No 1). Ιδιαίτερα οι αγροτικές περιφέρειες της Νότιας Ευρώπης είναι αυτές που έχουν τα μεγαλύτερα ποσοστά πληθυσμού που κινδυνεύει από την φτώχεια. Τα νεότερα άτομα στις αγροτικές περιοχές είναι αυτά που περισσότερο από όλες τις ηλικιακές ομάδες κινδυνεύουν από την φτώχεια, γεγονός που πιθανότατα οδηγεί σε μείωση του πληθυσμού στις περιοχές αυτές.

Χάρτης 5. Ποσοστό του πληθυσμού που κινδυνεύει από τη φτώχεια (κάτω του 60% του διάμεσου του εισοδήματος των νοικοκυριών) το έτος 2009 Πηγή: EU (2011), No 1.

Η κοινωνική στρωμάτωση της υπαίθρου Τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας της υπαίθρου έχουν μεταβληθεί σε σημαντικό βαθμό τις τελευταίες δύο δεκαετίες καθώς υπήρξε σημαντική πίεση για την ενσωμάτωσή της στο Ευρωπαϊκό πλαίσιο, ενώ σταδιακά δέχθηκε την επιρροή του εκσυγχρονισμού και της οικονομικής αναδιάρθρωσης Οι παραδοσιακές δομές βρήκαν νέες λειτουργίες εντός ενός ραγδαία μεταβαλλόμενου οικονομικού περιβάλλοντος. Ο αριθμός των αγροτών οι οποίοι αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά της κοινωνίας της υπαίθρου μειώθηκε σημαντικά, ενώ τα συμβοηθούντα μέλη (κυρίως γυναίκες) αποχωρούν με γρήγορους ρυθμούς από την εκμετάλλευσή τους αναζητώντας, παράλληλα, απασχόληση σε άλλους κλάδους (κυρίως στις υπηρεσίες). Αυτή η διαδικασία αποχώρησης από την οικογενειακή εκμετάλλευση των μελών του νοικοκυριού διευκολύνθηκε από την αθρόα είσοδο οικονομικών μεταναστών οι οποίοι αποτέλεσαν πλέον έναν διαρθρωτικό αναπτυξιακό παράγοντα της υπαίθρου.

Χάρτης 7. Ποσοστό των μεταναστών στο συνολικό πληθυσμό, 2001 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού, 2001.

Χάρτης 8. Ποσοστό των μεταναστών στο συνολικό πληθυσμό, 2011 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού, 2011.

Έτσι παρά τη μείωση της απασχόλησης γενικότερα στις αγροτικές περιοχές και την συνεχιζόμενη μείωση των απασχολούμενων στη γεωργία, το ποσοστό των απασχολούμενων σε αυτή αυξήθηκε στο Η κοινωνική στρωμάτωση της υπαίθρου Οι οικονομικοί μετανάστες που αποτέλεσαν ένα εργατικό δυναμικό που απασχολήθηκε πρώτα από όλα στη γεωργία άρχισαν στη συνέχεια να μετακινούνται σε άλλους οικονομικούς κλάδους επιδιώκοντας μια κάποιου τύπου κοινωνική άνοδο. Η οικονομική κρίση τα σημάδια της οποίας (μείωση απασχόλησης και αύξησης της ανεργίας) άρχισαν να γίνονται ορατά από τα μέσα του 2008 αποτέλεσε τον καταλύτη για την ανατροπή της υφιστάμενης κατάστασης που ως τότε ωφελούσε τόσο τους γηγενείς όσο και τους μετανάστες. Ενώ τα ποσοστά ανεργίας την περίοδο 2008-2009 δεν διέφεραν μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών, μετά το 2010 άρχισαν να αποκλίνουν και την πιο πρόσφατη περίοδο η απόκλιση φθάνει τις 7 ποσοστιαίες μονάδες (29% έναντι 22%). Η ανεργία στις αγροτικές περιοχές είναι χαμηλότερη.

5200,0 Γράφημα 1. Εξέλιξη της απασχόλησης και της ανεργίας, 1998-2013 28,0 4800,0 23,0 4400,0 4000,0 18,0 3600,0 13,0 3200,0 8,0 2800,0 2400,0 Αριθμ. Απασχολούμενων % Ανεργίας 3,0 2000,0-2,0 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, 1998-2013.

1998_Α 1998_Γ 1999_Α 1999_Γ 2000_Α 2000_Γ 2001_Α 2001_Γ 2002_Α 2002_Γ 2003_Α 2003_Γ 2004_Α 2004_Γ 2005_Α 2005_Γ 2006_Α 2006_Γ 2007_Α 2007_Γ 2008_Α 2008_Γ 2009_Α 2009_Γ 2010_Α 2010_Γ 2011_Α 2011_Γ 2012_Α 2012_Γ 2013_Α Γράφημα 2. Εξέλιξη της ανεργίας κατά κατηγορία περιοχής, 1998-2013 35,0 30,0 25,0 20,0 Αστικές Ημιαστικές Αγροτικές 15,0 10,0 5,0 0,0 Source: ELSTAT, Labour Force Survey, 1998-2013.

Η κοινωνική στρωμάτωση της υπαίθρου Ένα φαινόμενο που υπήρχε τις τελευταίες δύο δεκαετίες είναι η μετακίνηση πληθυσμού από τις πόλεις σε περιοχές της υπαίθρου και κυρίως προς περιαστικές και παράκτιες περιοχές όπου αναπτύχθηκε παραθεριστική και τουριστική κατοικία. Βεβαίως η μετακίνηση πληθυσμού προς συγκεκριμένες κατηγορίες περιοχών της υπαίθρου συνδέεται με την ύπαρξη αγροτικής ιδιοκτησίας ή/και την καταγωγή από την ύπαιθρο. Οι νέες ομάδες πληθυσμού (μεσαία και χαμηλά κοινωνικά στρώματα) που σταδιακά αλλά με σταθερά αυξανόμενο ρυθμό συνέρρευσαν στην ύπαιθρο είναι μισθωτοί, επιχειρηματίες, συνταξιούχοι αλλά και μηενεργό δυναμικό (νοικοκυρές, παιδιά) που αναζήτησαν στην ύπαιθρο ένα βελτιωμένο τρόπο ζωής μακριά από τα δεινά των πόλεων.

Η κοινωνική στρωμάτωση της υπαίθρου Οι νέες αυτές κοινωνικές ομάδες σε αρκετά θέματα (π.χ. περιβάλλον, καθαριότητα, αναψυχή, φυσικοί πόροι, χρήση υποδομών, κ.λπ.) αντιπαρατίθενται στον ντόπιο πληθυσμό όπου υπεραντιπροσωπεύονται οι αγρότες Οι οικονομικοί μετανάστες αποτελούν μια ευρύτερη κοινωνική ομάδα που περιλαμβάνει διακριτές επιμέρους ομάδες όπως: α) παλαιότερους μετανάστες που ζουν στις περιοχές της υπαίθρου με την οικογένειά τους, οι οποίοι μπορεί να διαθέτουν νόμιμα έγγραφα παραμονής και άδειας εργασίας στη χώρα, β) νεότερους μετανάστες που ψάχνουν απασχόληση και τόπο σχετικά μόνιμης απασχόλησης, και γ) πρόσφατα αφιχθέντες μετανάστες (ή αιτούντες άσυλο) που μετακινούνται συχνά προκειμένου να απασχολούνται ως εποχικό δυναμικό στην ύπαιθρο. Σε αυτό το πλαίσιο παρατηρείται εντεινόμενος ανταγωνισμός μεταξύ των διαφορετικών ομάδων μεταναστών για εξεύρεση απασχόλησης (έστω και εποχικής) στην ύπαιθρο, γεγονός που οδηγεί στη δημιουργία νέων συγκρούσεων σε μια ραγδαία μεταβαλλόμενη ύπαιθρο.

500,0 Γράφημα 3. Εξέλιξη της απασχόλησης στον αγροτικό τομέα κατά κατηγορία απασχολούμενου, 1998-2012 450,0 400,0 350,0 300,0 250,0 200,0 Αγρότες Μισθωτοί Βοηθοί στην οικογ. Επιχείρηση 150,0 100,0 50,0 0,0 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, 1998-2013.

700 Γράφημα 4. Εξέλιξη της οικογενειακής και της μη-οικογενειακής εργασίας την περίοδο 1990-2009 (Εργασίας σε ΕΜΕ / AWUs) 626 623 600 500 556 523 504,21 496,9 470,1 448,6 400 333,67 300 200 100 54,33 79,17 81,94 74,27 83,27 117,35 106,2 99,4 70,64 0 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 Οικογενειακή εργασία Μισθωτή εργασία Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφές Γεωργίας-Κτηνοτροφίας 1999/2000 & 2009/2010; ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνες Γεωργικών Διαρθρώσεων 1990, 1993, 1995, 1997, 2003, 2005,

45,0 Γράφημα 5. Ποσοστό του οικογενειακού εργατικού δυναμικού που απασχολείται πλήρως στην εκμετάλλευση & ποσοστό της μισθωτής εργασίας στο σύνολο της εργασίας εντός εκμετάλλευσης, 1990-2009 40,0 40,7 35,0 35,3 35,7 32,9 35,5 33,5 36,9 35,3 30,0 30,1 25,0 20,0 19,1 18,4 18,1 17,5 15,0 10,0 8,0 11,3 12,8 12,4 14,2 5,0 0,0 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 Ποσοστό οικογενειακής εργασίας που απασχολείται πλήρως Ποσοστό της μισθωτής εργασίας στο σύνολο της εργασίας στην εκμετάλλευση Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφές Γεωργίας-Κτηνοτροφίας 1999/2000 & 2009/2010; ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνες Γεωργικών Διαρθρώσεων 1990, 1993, 1995, 1997, 2003, 2005,

Χάρτης 9. Μεταβολή του αριθμού των μόνιμων εργατών σε επίπεδο νομού μεταξύ των ετών 1999/2000 και 2009/2010 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφές Γεωργίας - Κτηνοτροφίας 1999/2000 και

Χάρτης 10. Μεταβολή της εποχικής εργασίας (ημερομίσθια) σε επίπεδο νομού μεταξύ των ετών 1999/2000 και 2009/2010 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφές Γεωργίας - Κτηνοτροφίας 1999/2000 και

Συμπεράσματα Καταλήγουμε σε μια νέα κοινωνική στρωμάτωση της υπαίθρου όπου παρατηρούνται νέα ανώτερα κοινωνικά στρώματα που συγκροτούνται από τις τάξεις των αγροτών (ντόπιων) αλλά και των νέο-αφιχθέντων γηγενών που αναζητούν στην ύπαιθρο μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Έχουν συγκροτηθεί νέα πεδία αντιπαράθεσης μεταξύ: α) των παλαιών και των νέων κατοίκων της υπαίθρου, β) μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων που βλέπουν τον χώρο της υπαίθρου ως παραγωγικό συντελεστή ή πεδίο αναπτυξιακής διαδικασίας και εκείνων που την βλέπουν ως τόπους κατανάλωσης, ποιότητας ζωής και διατήρησης (conservation), γ) μεταξύ εκπαιδευμένων και λιγότερο εκπαιδευμένων κατοίκων της υπαίθρου, δ) μεταξύ των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων που διεκδικούν στην τρέχουσα εποχή της κρίσης την απόκτηση θέσεων εργασίας που είναι σχετικά περιορισμένες, και ε) μεταξύ των διαφορετικών ομάδων μεταναστών που ανταγωνίζονται για θέσεις εργασίας εποχικές ή πιο μόνιμες που απευθύνονται σε μετανάστες.

Συμπεράσματα Ο αυξημένος κίνδυνος της φτώχειας που απειλεί περισσότερο τις περιοχές της υπαίθρου συγκριτικά με τις αστικές περιοχές, συνδέεται με τις μειωμένες ευκαιρίες απασχόλησης που έχουν οι νέοι σε ηλικία κάτοικοι της υπαίθρου, όπως και με τα μειωμένα εισοδήματα των κατοίκων της υπαίθρου και των αγροτών. Οι γυναίκες αποτελούν σημαντικό ποσοστό των κοινωνικών στρωμάτων που κινδυνεύουν από τη φτώχεια, ενώ είναι αυτές που πλήττονται από την έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης στους μη-αγροτικούς οικονομικούς κλάδους. Η αγροτική ιδιοκτησία αποτελεί μια εγγύηση για όσους κατοικούν στην ύπαιθρο ή επιδιώκουν να μετακινηθούν σε περιοχές της υπαίθρου προκειμένου να αντιμετωπίσουν την «αστικού χαρακτήρα κρίση απασχόλησης» που ταλανίζει τη χώρα. Η οικονομική κρίση οδηγεί σε νέα διλήμματα τους κατοίκους των πόλεων, αλλά παράλληλα αναδεικνύει τη δυνατότητα αντίστασης που διαθέτει η ύπαιθρος στην κυρίαρχη λογική της αγοράς, της ανταγωνιστικότητας και της αποτελεσματικότητας.