Ζητήματα Θυματοποίησης των Ηλικιωμένων Αθανασία K. Αντωνοπούλου Δικηγόρος - Διδάκτωρ Νομικής ΑΠΘ - Επιστημονική Ερευνήτρια e-mail: nan_antonopoulou@yahoo.gr
Τα εγκληματολογικά και τα ηλικιακά όρια Έγκλημα: μια σημειολογική αντιπαράθεση μεταξύ ηλικιωμένων αδύναμων γυναικών και εύρωστων νεότερων δραστών. Στη «μάχη κατά του εγκλήματος», οι ηλικιωμένοι γρήγορα και συμβολικά αναγνωρίστηκαν από τους πολιτικούς των σύγχρονων κρατών ως μία από τις πλέον ευάλωτες ομάδες. Η εγκληματολογική έρευνα γύρω από την «τρίτη ηλικία» είναι τόσο περιορισμένη που εύκολα μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως το γήρας προσεγγίζεται τελικά ως μια μεταβλητή εντελώς δευτερεύουσας σημασίας και σαφώς πολύ μικρού ενδιαφέροντος.
Η μέτρηση της ηλικίας αποτελεί μια κοινωνική κατασκευή η οποία ενδεχομένως συνδέεται με την ιστορική εξέλιξη του βιομηχανικού καπιταλισμού, και ιδίως με την αναγκαιότητα για τυποποίηση των αντιλήψεων περί χρόνου σε τοπικό, εθνικό και σε παγκόσμιο επίπεδο. Aνεξαρτήτως των επιμέρους θεωρητικών αναλύσεων, η «τρίτη ηλικία», τα «γηρατειά», το «γήρας» αποτελούν σύνθετους όρους, οι διαφορετικές χρήσεις των οποίων μπορεί να δημιουργήσουν συγχύσεις κατά τη διεξαγωγή ερευνών. Το γήρας αποτελεί μια σημαντική παράμετρο για τη μελέτη του φαινομένου του εγκλήματος που έχει ήδη αναγνωριστεί από τη δεκαετία του 80, ακόμη κι αν μέχρι σήμερα δεν της έχει αποδοθεί η δέουσα σημασία, καθώς σύμφωνα με εκτιμήσεις του Διεθνούς Οργανισμού Υγείας, ο παγκόσμιος πληθυσμός ηλικίας άνω των 60 ετών αναμένεται να διπλασιαστεί στο διάστημα μεταξύ 2000 και 2050.
Η θυματοποίηση των ηλικιωμένων Τα άτομα άνω των 65 ετών αποτελούν τη λιγότερο θυματοποιημένη ηλικιακά ομάδα μεταξύ του γενικού πληθυσμού. Παραδείγματα από ερευνητικά δεδομένα: Εθνική Έρευνα Εγκληματικότητας (NCS) των ΗΠΑ 1980 1985: οι ηλικιωμένοι (τα άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών) συγκέντρωναν τα χαμηλότερα ποσοστά θυματοποίησης σε σχέση με κάθε άλλη ηλικιακή ομάδα του πληθυσμού της χώρας άνω των 12 ετών. Αμερικανική Εθνική Έρευνα Θυματοποίησης 1990: τα χαμηλότερα ποσοστά θυματοποίησης τόσο από εγκλήματα βίας όσο και από εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας.
Θύματα από επιθέσεις ηλικίας 16 έως 19 ετών: 63,5 ανά 1.000 άτομα Θύματα από επιθέσεις ηλικίας 65 ετών και άνω: 1,9 ανά 1.000 άτομα. Θύματα κλοπής ηλικίας 16 έως 19 ετών: 113,4 ανά 1.000 Θύματα κλοπής ηλικίας άνω των 65 ετών: 21,2 ανά 1.000 άτομα. Στην Αυστραλία την αντίστοιχη περίοδο: τα νεαρά άτομα, ηλικίας 20-24 ετών συγκέντρωναν τα υψηλότερα ποσοστά θυματοποίησης για τη πλειονότητα των αδικημάτων, σε αντίθεση με τα ηλικιωμένα άτομα άνω των 60 ετών που είχαν τα χαμηλότερα ποσοστά. Γενικές Κοινωνικές Έρευνες στον Καναδά: το ποσοστό θυματοποίησης για την ηλικιακή ομάδα άνω των 65 ετών δεν είχε καν αποτιμηθεί από τους ερευνητές λόγω των ιδιαίτερα χαμηλών ποσοστών που καταγράφηκαν.
Οι μελέτες γύρω από το φαινόμενο της θυματοποίησης, η θεωρία της «ορθολογικής επιλογής», ο σύγχρονος τρόπος ζωής, το αποκαλούμενο «life-style» και η «καθημερινή ρουτίνα» - «routine activity» έχουν προσφέρει χρήσιμα ερμηνευτικά μοντέλα κατάλληλα να αιτιολογήσουν γιατί οι ηλικιωμένοι, αν και είναι ευάλωτοι, καθίστανται θύματα εγκλημάτων σε μικρότερο βαθμό σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους. Έρευνες σχετικά με την επιλογή του στόχου του εγκλήματος και του περάσματος στη πράξη έχουν επιβεβαιώσει πως οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνθρωποι αποτελούν τελικά λιγότερο ελκυστικούς, λιγότερο προσιτούς και λιγότερο εκτεθειμένους στόχους σε σύγκριση με τον νεαρότερο πληθυσμό.
Ο φόβος του εγκλήματος μεταξύ των ηλικιωμένων Παρά το γεγονός ότι οι ηλικιωμένοι καθίστανται σε συγκριτικά πολύ μικρότερο βαθμό θύματα εγκληματικών ενεργειών, φαίνεται μολαταύτα πως φοβούνται πολύ περισσότερο πως θα τους συμβεί. Ήδη από τη δεκαετία του 60, κυρίως στις ΗΠΑ αλλά και στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο, το πολιτικό αλλά και το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον στράφηκε χαρακτηριστικά προς τον φόβο ως αυτούσιο - σε σχέση με το έγκλημα - φαινόμενο που θα έπρεπε να ερμηνευθεί επιστημονικά και να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά.
Πολυάριθμες μετρήσεις και έρευνες στάσεων και πεποιθήσεων καταδεικνύουν με έμφαση πως κατά κανόνα οι κοινωνικές προσλήψεις γύρω από το έγκλημα δεν ανταποκρίνονται κατά κανόνα στη ρεαλιστική διάστασή του. Ο φόβος του εγκλήματος εκφράζει συχνά μια γενικότερη ανησυχία για τις ραγδαίες αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στις σύγχρονες κοινωνίες και συνδέεται στενά με θέματα κοινωνικής σταθερότητας, ηθικά ζητήματα και διαδικασίες ανεπίσημου κοινωνικού ελέγχου, εκφράζοντας πολλές φορές την αίσθηση μιας γενικευμένης κοινωνικής ανασφάλειας που κατακλύζει τη σύγχρονη εποχή.
Βάσει αρκετών μελετών προκύπτει ειδικότερα μια θετική αναλογική σχέση μεταξύ γήρατος και ανασφάλειας: φαίνεται πως όσο αυξάνεται η ηλικία των ερωτηθέντων τόσο μεγαλώνει ο φόβος τους. Τα δεδομένα δείχνουν μια στενή διασύνδεση μεταξύ τριών παραγόντων, του φύλου, της ηλικίας και του τόπου κατοικίας: οι ηλικιωμένες γυναίκες που ζουν σε αστικά περιβάλλοντα αισθάνονται πολύ μεγαλύτερη ανασφάλεια σε σύγκριση με τους νεότερους άντρες που ζουν σε αγροτικές περιοχές.
Έχει μάλιστα διατυπωθεί η άποψη πως ο φόβος θυματοποίησης μεταξύ των ηλικιωμένων ενδέχεται να είναι ακόμη μεγαλύτερος από αυτόν που παγκοσμίως έχει καταγραφεί, καθώς οι περισσότεροι ερευνητές περιορίζονται να απευθύνουν κατά κανόνα στους συμμετέχοντες ερωτήματα σχετικά με το πόσο ασφαλείς αισθάνονται, όταν, για παράδειγμα, περπατούν το βράδυ στη γειτονιά τους, χωρίς συνήθως να αποτυπώνουν τον φόβο και τις ανησυχίες που αισθάνονται εξαιτίας άλλων κινδύνων από τους οποίους οι ηλικιωμένοι πιστεύουν πως απειλούνται - κινδύνων να τους εξαπατήσουν τρίτοι στις συναλλαγές τους ή να τους εξυβρίσουν ή να τους κακομεταχειριστούν τα άτομα που είναι υπεύθυνα για την καθημερινή τους φροντίδα.
Γιατί οι ηλικιωμένοι φοβούνται περισσότερο ενώ κινδυνεύουν λιγότερο; Πολλοί είναι οι παράγοντες που επιτείνουν τον φόβο που νιώθουν οι γηραιότεροι άνθρωποι απέναντι στο έγκλημα. Ένας εξ αυτών συνδέεται άμεσα με την κατανομή του φύλου μεταξύ των μελών της συγκεκριμένης ηλικιακής ομάδας. Έχει με έμφαση υποστηριχθεί πως παρόλο που οι νέοι άνδρες διατρέχουν τον υψηλότερο κίνδυνο θυματοποίησης, ο φόβος των μεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών είναι τρεις φορές πιο αυξημένος από εκείνον των ηλικιωμένων ανδρών. Έρευνες επίσης έχουν καταδείξει πως όσοι ζουν μόνοι - όπως συνήθως οι ηλικιωμένοι - είναι περισσότερο φοβισμένοι από όσους συνοικούν με άλλους ανθρώπους, και πως η κοινωνική απομόνωση, καθώς και ο τύπος της γειτονιάς και του κοινωνικού περιβάλλοντος συνδέονται άμεσα και στενά με το συναίσθημα του φόβου.
Παράλληλα, έχει διαπιστωθεί πως όσοι διακατέχονται από την αίσθηση του ευάλωτου απέναντι στο έγκλημα είναι πιθανότερο να φοβούνται περισσότερο σε σύγκριση με όσους δεν εκλαμβάνουν τους εαυτούς τους τόσο τρωτούς απέναντι σε ανάλογους κινδύνους. Τέσσερις κατηγορίες έχουν αναγνωριστεί ως οι πιο ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες: οι γυναίκες, οι φτωχοί, οι εθνοτικές μειονότητες, και ασφαλώς οι ηλικιωμένοι. Παρόλο που οι ηλικιωμένοι είναι λιγότερο πιθανό να θυματοποιηθούν σε σύγκριση με τους νεότερους, το αίσθημα της αδυναμίας και η έλλειψη της ικανότητας αυτοπροστασίας αυξάνουν κάθετα τον φόβο τους απέναντι σε αυτό το ενδεχόμενο.
Ο φόβος θυματοποιήσης αυξάνεται αναλογικά σε σχέση με την υποκειμενική αποτίμηση των επιπτώσεων της θυματοποίησης. Συνήθως, οι ηλικιωμένοι, λόγω της αδυναμίας τους, της ευπάθειας τους, της απομόνωσής τους και της έλλειψης οικονομικών πόρων, υπερεκτιμούν τις φυσικές, συναισθηματικές και οικονομικές συνέπειες θυματοποίησης. Η επιβαρυμένη τους υγεία, οι χρόνιες παθήσεις και η σωματική αδυναμία ενισχύουν αντικειμενικά τις πιθανότητες για μια βαρύτερη σωματική βλάβη από μια ενδεχόμενη επίθεση σε βάρος τους και για βραδεία αποκατάσταση της βλάβης αυτής, ενώ οι περιορισμένες οικονομικές τους δυνατότητες μπορεί πράγματι να καταστήσουν δυσκολότερη την ανάκαμψη από μια ενδεχόμενη οικονομική απώλεια.
Οι επιπτώσεις του φόβου Ο φόβος του εγκλήματος καθίσταται απόλυτα αρνητικός, όταν φτάνει να οδηγεί τα άτομα σε αισθήματα απελπισίας ή τρόμου, και να επιδρά μη-παραγωγικά στη λήψη μέτρων πρόληψης και προστασίας. Οι ηλικιωμένοι βιώνουν τον φόβο με τρόπο που επηρεάζει δυσανάλογα τη ζωή τους σε σχέση με την πιθανότητα που διατρέχουν να καταστούν πράγματι θύματα εγκληματικών πράξεων. Το γεγονός πως ο φόβος του εγκλήματος έχει πολύ μικρή σχέση με τους αντικειμενικούς κινδύνους θυματοποιήσης, ιδίως στην περίπτωση των ηλικιωμένων, δημιουργεί μια παγίδα που εγκλωβίζει τελικά τα υποκείμενα μέσα στην ίδια τους την υπερβολή.
Ο φόβος του εγκλήματος είναι μια ποσότητα ελαστική κι εύπλαστη: άλλοτε είναι περισσότερο εύκολο να επιδιώκεται ο περιορισμός του σε επίπεδο συμβολικών απειλών και η μεταβολή των εντυπώσεων και των αντιλήψεων των πολιτών, παρά η ριζική αντιμετώπιση της δύσκολης και ήδη παγιωμένης κατάστασης του εγκλήματος, και άλλοτε καθίσταται περισσότερο σκόπιμο να του επιτρέπεται η επίταση και η εξάπλωσή του, οδηγώντας σε αξιώσεις για περισσότερο τιμωρητικές ποινικο-κατασταλτικές πολιτικές που βρίσκουν με τον τρόπο αυτό ευρεία απήχηση στην κοινή γνώμη, ιδίως μεταξύ των μεγαλύτερων σε ηλικία πολιτών.
Η αναγκαιότητα επανατοποθέτησης των ορίων Μια βαθύτερη και προσεκτικότερη ανάλυση της σχέσης μεταξύ γήρατος, θυματοποίησης και συστήματος ποινικής δικαιοσύνης μπορεί να προκαλέσει τριγμούς στα ήδη διαμορφωμένα στερεότυπα του συμπλέγματος «γήρας-έγκλημα-θυματοποίηση-φόβος», προς τρεις (3) τουλάχιστον κατευθύνσεις:
Πρώτον, αν και για την ομάδα των ηλικιωμένων είναι λιγότερο πιθανό να τραυματιστεί από μια επίθεση, είναι λιγότερο πιθανό να προσπαθήσουν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, ακόμη και με παθητικό τρόπο. Ανάλογα, κατά πάσα πιθανότητα θα καταφέρουν να επωφεληθούν σε μικρότερο βαθμό από τα μέτρα πρόληψης ή προστασίας ή άλλες υπηρεσίες που παρέχονται προς τα θύματα εγκληματικών πράξεων. Η επιβαρυμένη τους υγεία και οι μειωμένες σωματικές και συχνά πνευματικές τους ικανότητες μπορεί να τους δημιουργήσουν δυσκολίες στην πρόσβασή τους στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης που δεν είναι κατάλληλα προσαρμοσμένο στις ειδικότερες ανάγκες τους.
Δεύτερον, η εμπειρία του φόβου είναι πολλή πραγματική για όσους την βιώνουν καθιστώντας ουσιαστικά την μέτρηση του ως ποσότητα ουσιαστικά αδύνατη. Αν η αναγνώριση αυτής της αλήθειας παρακάμπτεται συστηματικά ή αγνοείται ουσιαστικά ενδέχεται ο χώρος της θυματολογικής φροντίδας να διασπάται σε «ζώνες ελλιπούς φροντίδας» όπου με δεδομένη αυτή την απόκλιση (μεταξύ φόβου και πραγματικότητας) οι ηλικιωμένοι δεν θα λαμβάνουν επαρκείς υπηρεσίες και παροχές ως θύματα ή δυνάμει θύματα εγκληματικών πράξεων.
Τρίτον, οι ηλικιωμένοι δεν αποτελούν μια ομοιογενή ευάλωτη κοινωνική ομάδα. Αν και στο σύνολό τους θυματοποιούνται λιγότερο από άλλες πληθυσμιακές ομάδες, ωστόσο οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνθρωποι που έχουν σχέση καθημερινής εξάρτησης από ένα τρίτο άτομο που έχει αναλάβει την καθημερινή τους φροντίδα και ενδέχεται να τους κακοποιεί, καθώς και όσοι ηλικιωμένοι κινδυνεύουν να εξαπατηθούν στις συναναστροφές τους με τρίτους έχουν αναγνωριστεί ως τα πλέον ευάλωτα θύματα.
Μολοντούτο, η κακοποίηση των ηλικιωμένων, με την έννοια της σωματικής, ψυχολογικής, οικονομικής κακοποίησης ή εκμετάλλευσης και της παραμέλησης, αποτελεί μια μορφή θυματοποίησης στην οποία μέχρι πρόσφατα δεν είχε αποδοθεί μεγάλη έμφαση, και οι σκοτεινοί αριθμοί των συγκεκριμένων επιμέρους εγκληματικών πράξεων παραμένουν αδιευκρίνιστοι, ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Μέχρι σήμερα, η αντιμετώπιση του φαινομένου της κακοποίησης τους παραμένει κυρίως ένα πρόβλημα του επιστημονικού κλάδου της σύγχρονης γεροντολογίας και φαίνεται να αποτελεί κυρίως ευθύνη του συστήματος υγείας, χωρίς να έχει ακόμη απασχολήσει στον αναγκαίο βαθμό τη σύγχρονη θυματολογία και σε καμία περίπτωση δεν έχει τεθεί επίσημα μεταξύ των κρίσιμων αντεγκληματικών στόχων της χώρας.
Το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης θα πρέπει να στρέψει περισσότερο την προσοχή του στην προσεκτικότερη εξέταση των υφιστάμενων επίσημων και ανεπίσημων πρακτικών όσον αφορά τους ηλικιωμένους Είναι απαραίτητο να δοθεί έμφαση στην ανάπτυξη ενός υποσυστήματος εντός του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης, με καταλληλότερη προετοιμασία του προσωπικού (αστυνομία, εισαγγελία κ.α.) που θα είναι προσαρμοσμένο στις ιδιαιτερότητες της ομάδας αυτής το οποίο θα συντελεί στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς των ηλικιωμένων, μειώνοντας την ανασφάλειά τους εντός διαχειρίσημων ορίων και συντελώντας στην ομαλή κοινωνική τους ένταξη, ιδίως σε περίπτωση θυματοποίησής τους, με την εφαρμογή προγραμμάτων αρωγής ειδικής κατηγορίας θυμάτων και γενικότερα εστιασμένων προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης.
Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας!