TA ΠΚ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΣΤΗ ΝΑΞΟ: ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ, ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΑΦΗΣ

Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Ακαδημαϊκό έτος 2016-2017 TA ΠΚ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΣΤΗ ΝΑΞΟ: ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ, ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΑΦΗΣ Μάθημα: Το Νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3η χιλιετία π.χ. Διδάσκων: Βλαχόπουλος Ανδρέας Κωνσταντάκου Ευθαλία Α.Μ: 9250, ΣΤ εξάμηνο 1

Περιεχόμενα Η μορφολογία των Κυκλάδων κατά την 3 η χιλιετία... 3 Η Νάξος στα προϊστορικά χρόνια... 4 Το σπήλαιο του Ζα... 5 Η μυθολογία του σπηλαίου... 6 Η συμπεριφορά της ΠΚ κοινωνίας απέναντι τους νεκρούς της... 6 Πρωτοκυκλαδικά έθιμα ταφής... 6 Τα ΠΚ νεκροταφεία στη Νάξο... 8 Νεκροταφεία και τάφοι... 9 Τοπογραφία... 9 Τύποι κιβωτιόσχημων τάφων κατά τον Ντούμα... 11 Δημογραφικά στοιχεία... 12 Η ανασκαφή τεσσάρων ΠΚ νεκροταφείων στη Νάξο... 13 Συμπεράσματα... 18 Εικόνες... 20 Βιβλιογραφία... 33 2

Η μορφολογία των Κυκλάδων κατά την 3 η χιλιετία Στο Αιγαίο πέλαγος που συνδέει τη Μεσόγειο με τον Εύξεινο Πόντο και την Μαύρη θάλασσα βρίσκονται εκατοντάδες νησιά, 34 από τα οποία κατοικούνται σήμερα. Οι Κυκλάδες καλύπτουν μια περιοχή 2,572 τετ. χλμ (ή το 28,19% της συνολικής έκτασης των νησιών του Αιγαίου). Η γεωγραφική θέση των Κυκλάδων, το μέγεθος τους, το κλίμα, η μορφολογία του εδάφους και ο φυσικός τους πλούτος συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη του πολιτισμού της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού σ αυτές, πολιτισμού που είναι γνωστός ως Πρωτοκυκλαδικός. Η μικρή έκταση κάθε νησιού αλλά και το περιορισμένο καλλιεργήσιμο έδαφος δεν επέτρεψαν την ανάπτυξη μεγάλων οικιστικών κέντρων, η δε διάσπασή τους εμπόδισε την εμφάνιση τάσεων προς την δημιουργία ενιαίου κράτους. Οι περιορισμοί του φυσικού περιβάλλοντος ώθησαν τους Κυκλαδίτες στη μεγαλύτερη δυνατή εκμετάλλευσή του. Επινόησαν τρόπους ασφαλέστερης επικοινωνίας με τον έξω κόσμο και έγιναν πρωτοπόροι στην ναυσιπλοΐα και στη ναυπηγική. Επιπλέον εκμεταλλεύτηκαν τον ορυκτό πλούτο των νησιών: οψιανός από την Μήλο, σμύριδα από την Νάξο, μόλυβδος, χαλκός και άργυρος από την Σίφνο, ελαφρόπετρα από την Θήρα και μάρμαρο από τα περισσότερα νησιά. Το γεωγραφικό περιβάλλον με τη θάλασσα γύρω από τα νησιά αποτέλεσε σημαντικό εμπόδιο στην επικοινωνία με τον έξω κόσμο: εξωτερικές επιδράσεις είναι αδύνατες χωρίς την συγκατάθεση των νησιωτών, αφού τα μέσα επικοινωνίας βρίσκονταν στα δικά τους χέρια. Η μοναδικότητα όμως του κυκλαδικού πολιτισμού που διατήρησε για αιώνες αναλλοίωτη την ταυτότητά του έγκειται στο γεγονός πως οι νησιωτικές κοινωνίες είναι ανοιχτές σε επιδράσεις που άλλες στεριανές κοινωνίες είναι δύσκολο να δεχτούν. Η αρχή του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού τοποθετείται στους τελευταίους αιώνες της 4 ης χιλιετίας π.χ. Παρακολουθούμε την εξέλιξή του ως το τέλος της 3 ης π.χ χιλιετίας, οπότε στα νησιά εμφανίζεται ένας διαφορετικός τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας. Οι πληροφορίες μας για τον πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό προέρχονται κυρίως από νεκροταφεία, που όμως στην μεγάλη πλειονότητά τους έχουν ανασκαφεί λαθραία. Αυτό σημαίνει πως πολλά στοιχεία έχουν χαθεί. Από την άλλη ο αριθμός των οικισμών που έχουν ερευνηθεί είναι τόσο περιορισμένος, που δεν βοηθάει να σχηματίσουμε ολοκληρωμένη εικόνα της οικιστικής και αρχιτεκτονικής εξέλιξης στα νησιά. 1 Στις Κυκλάδες η αρχαιολογική έρευνα σχεδόν περιορίστηκε αποκλειστικά στην ανασκαφή νεκροταφείων ως αντίδραση της πολιτείας στην λεηλάτηση τους από τους λαθρανασκαφείς και τους αρχαιοκάπηλους. Η σύληση των πρωτοκυκλαδικών νεκροπόλεων και η επακόλουθη πώληση των κτερισμάτων τους, των μαρμάρινων 1 Μαραγκού Λ.,1990, σελ. 16-17 3

ειδωλίων κυρίως, συνέστησε ένα είδος παράνομης δραστηριότητας με συνεχή παρουσία στις Κυκλάδες τουλάχιστον από τον ύστερο 18ο αιώνα. Η επιθυμία των μεγάλων μουσείων της Δυτικής Ευρώπης να δημιουργήσουν τις συλλογές τους οδήγησε στην αναζήτηση καλλιτεχνικών θησαυρών στην Ελλάδα. Μαζί με τα κατάλοιπα του αρχαίου ελληνικού κόσμου ήταν ευπρόσδεκτες και άλλες αρχαιότητες, συμπεριλαμβανομένων των μαρμάρινων κυκλαδικών ειδωλίων, ακόμη κι αν αυτά θεωρήθηκαν ενίοτε «βαρβαρικά» ή «δύσμορφα». 2 Η Νάξος στα προϊστορικά χρόνια Η Νάξος, το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της συνέχειας στο χώρο του Αιγαίου, καθώς από όλες τις εποχές και σχεδόν όλες τις περιόδους και τις φάσεις της προϊστορίας υπάρχουν ευρήματα σε διάφορες περιοχές της. Η Νάξος (416 τετρ. χλμ) έχει εύφορες πεδιάδες ή ημιορεινές κοιλάδες στη δυτική πλευρά για καλλιέργεια, ορεινές εκτάσεις με βλάστηση για την κτηνοτροφία και κατά μήκος των ακτών πολλούς μικρούς κόλπους που προσφέρουν επαρκή προστασία για τα πλοία της εποχής. Μια ομάδα μικρών νησιών στα Ν και ΝΑ (Ηρακλειά, Σχοινούσα, Κουφονήσια, Κέρος) διευκολύνουν την επικοινωνία με τις νοτιότερες Κυκλάδες. Οι παλαιότερες μαρτυρίες για την παρουσία του ανθρώπου στο νησί φτάνουν στην Νεολιθική εποχή, όπως δείχνουν τα ευρήματα από το σπήλαιο του Ζα και τον οικισμό της Γρόττας. 3 Με τη διάδοση της χρήσης των μετάλλων αλλάζει ριζικά ο χαρακτήρας της κοινωνίας στις Κυκλάδες. Οι σχέσεις που αναπτύσσονται με την διακίνηση και την επεξεργασία των μετάλλων είναι παράγοντες που αρχίζουν να «αστικοποιούν» ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού. Στη Νάξο πολλαπλασιάζονται οι εγκαταστάσεις σε όλη την έκταση του νησιού. Λίγες είναι οι γνωστές θέσεις των οικισμών της πρώιμης φάσης του πολιτισμού (ΠΚ I, 3200-2700 π.χ), αλλά για την ύπαρξή τους μαρτυρούν τα νεκροταφεία της εποχής. Οι συνθήκες ζωής των κατοίκων βασίζονται κατά κύριο λόγο στην αγροτική οικονομία, στην ανάπτυξη της καλλιέργειας της ελιάς και της αμπέλου για τις οποίες προσφερόταν το εύφορο έδαφος του νησιού. Βιοτεχνική απασχόληση είναι η κατασκευή αγγείων από πηλό που έχει κληρονομηθεί από τη Νεολιθική εποχή. Παράλληλα αναπτύσσεται και ένας δεύτερος κλάδος με την επεξεργασία του μαρμάρου, που αφθονεί στη Νάξο. 4 Τα κατάλοιπα από τη σπηλιά του Ζα και τη Γρόττα καθώς και τα μεμονωμένα ευρήματα από το Σαγκρί, τη Μουτσούνα και τον Άγιο Γιάννη υποδεικνύουν επαφές με άλλα Κυκλαδονήσια (Αμοργό, Θήρα, Κέα κλπ) και περιοχές του ΒΑ, Α και Δ 2 Σταμπολίδης Χ., 2016, σελ. 129 3 Προμπονάς Ι., 1994, σελ. 125 4 Μαραγκού Λ., 1990, σελ. 21-22 4

Αιγαίου (Τρωάδα, Σάμο, Αττική), ενώ ταυτόχρονα πιστοποιούν την ομαλή μετάβαση στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. 5 Το σπήλαιο του Ζα Το σπήλαιο του Ζα ανοίγεται σε μια πλαγιά του ομώνυμου όρους της Νάξου, σε υψόμετρο 628 μ. πάνω από την κοιλάδα των Αρίων. Το εσωτερικό του σπηλαίου είναι φτωχό σε λιθωματικό διάκοσμο και αποτελείται από δύο κύριες αίθουσες. Η χαμηλή πρώτη αίθουσα με ύψος 2 έως 5 μ., μήκος περίπου 35 και πλάτος από 4 έως 19 μ. οδηγεί στη δεύτερη μεγαλύτερη αίθουσα που έχει μήκος 78, πλάτος 65 και μέγιστο ύψος 22 μ. Το δάπεδο του σπηλαίου, ιδιαίτερα στη δεύτερη αίθουσα, είναι εξαιρετικά ανώμαλο εξαιτίας των όγκων που έχουν αποκολληθεί από την οροφή. Κάτω από την είσοδο του σπηλαίου στο άνοιγμα της ρεματιάς τρέχει το νερό μιας πηγής, ενώ 400 μ. χαμηλότερα σ ένα πλάτωμα που το σκεπάζουν πλατάνια αναβλύζουν τα νερά «της Βρύσης των Αρίων». Στη Βρύση των Αρίων κατασκήνωσε η ανασκαφική ομάδα υπό τον Κ. Ζάχο που ερεύνησε το σπήλαιο τα καλοκαίρια του 1985 και 1986. Η έρευνα περιορίστηκε στην πρώτη αίθουσα του σπηλαίου, όπου υπήρχαν ενδείξεις για επιχώσεις με αρχαιολογικά ευρήματα. Το πρώτο από τα πέντε στρώματα των επιχώσεων έδωσε στοιχεία για την χρήση του σπηλαίου στους ιστορικούς χρόνους. Η επόμενη περίοδος χρήσης του σπηλαίου τοποθετείται με βάση την κεραμική στο τέλος της πρωτοκυκλαδικής εποχής, στη «φάση Καστριού». Εδώ έχουμε διάφορες κατηγορίες κεραμικής και τύπους αγγείων, συγγενή τόσο με την ομώνυμη θέση της Σύρου όσο και με άλλες θέσεις των Κυκλάδων. Επιπλέον οι επιχώσεις του σπηλαίου που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια της φάσης Καστριού είναι παχύτερες από τις επιχώσεις όλων των υπόλοιπων περιόδων χρήσης του. Η επόμενη φάση χρήσης του σπηλαίου τοποθετείται στην Τελική Νεολιθική. Επικρατούν κατηγορίες ημιχονδροειδούς κεραμικής, ενώ στις ανώτερες στρώσεις του στρώματος αυτού ανήκουν οι φιάλες με γυριστά προς τα μέσα χείλη, γνωστές ως «rolled rim bowl». Επίσης έχουμε και καντήλες αλλά σε μικρογραφικά παραδείγματα. Στο νεολιθικό υπόστρωμα βρέθηκαν χάλκινα εργαλεία, όπως περόνες,πελέκεις, σουβλιά και σπάτουλες. Οι διάφορες αλλαγές στα υλικά κατάλοιπα ενός προϊστορικού πολιτισμού, όπως τύποι εργαλείων, κεραμική κλπ., δεν σημαίνει απαραίτητα την εμφάνιση νέων πολιτισμικών ομάδων. Οι πρωιμότερες ομάδες κεραμικής από το σπήλαιο του Ζα φαίνεται να συγγενεύουν περισσότερο με τύπους του ανατολικού Αιγαίου και της 5, Προμπονάς Ι.,1994, σελ. 125 5

Μ. Ασίας παρά με τον κυρίως ελλαδικό χώρο. Με τα σημερινά δεδομένα της έρευνας, μια εξ ανατολών προέλευση των πρώτων κυκλαδικών εποίκων θα πρέπει να θεωρηθεί η πλέον πιθανή. 6 Η μυθολογία του σπηλαίου Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Δίας πατέρας των θεών, γεννήθηκε στην Κρήτη αλλά μεγάλωσε στη Νάξο, όπου λατρεύτηκε από τους κατοίκους, οι οποίοι έδωσαν και το όνομά του Ζευς (Ζας) στο ψηλότερο βουνό τους. Στην κορυφή του Ζα, όπως αναφέρει η μυθολογία, ένας αετός παρέδωσε στο Δία τον κεραυνό με τη βοήθεια του οποίου έγινε κύριος του Ολύμπου. Στην κορυφή του βουνού, τη «Μύτη του Ζα» όπως λέγεται, γινόταν και η λατρεία του μεγάλου Θεού. Εκεί υπάρχει ακόμα σκαλισμένη σε βράχο η επιγραφή "Όρος Διός Μηλωσίου", δηλαδή όρος του Δία, προστάτη των προβάτων, επιγραφή που καθόριζε τα όρια του ιερού που ήταν αφιερωμένο στο μεγάλο θεό. Ο Ζας συνδέεται επίσης με τη γέννηση των νυμφών Φιλίας, Κορωνίδας και Κλείδης, που ανέλαβαν την ανατροφή του Διονύσου, του οποίου πατρίδα ήταν η Νάξος. Η συμπεριφορά της ΠΚ κοινωνίας απέναντι τους νεκρούς της Η μέριμνα για τον νεκρό αποτελεί την αρχαιότερη αρχαιολογική μαρτυρία για τις πνευματικές ανησυχίες του ανθρώπου. Ήδη από την εποχή του ανθρώπου του Neanderthal έχουμε ταφές που προδίδουν πίστη σε κάποια μεταθανάτια κατάσταση. Η τυποποίηση των πράξεων που σχετίζονται με την συμπεριφορά της κοινωνίας απέναντι στους νεκρούς της αποτελεί τα ταφικά της έθιμα. 7 Πρωτοκυκλαδικά έθιμα ταφής Τα Πρωτοκυκλαδικά έθιμα ταφής που κατέγραψε η αρχαιολογική έρευνα είναι τα εξής: Ενταφιασμός του νεκρού. Δεν έχει ως τώρα επισημανθεί περίπτωση καύσης του. Ειδικός χώρος, το νεκροταφείο, είχε καθιερωθεί για την ταφή των νεκρών. Ο χώρος αυτός επιλεγόταν σε πλαγιά, ώστε αφ ενός να μην κινδυνεύει από 6 Προμπονάς Ι., 1994, σελ. 100-104 7 Προμπονάς Ι., 1994, σελ. 117 6

πλημμύρα ή διάβρωση του εδάφους και αφ ετέρου να μην στερεί την κοινότητα από εύφορη καλλιεργήσιμη γη. Τον τάφο τον αποτελούσε μικρός λάκκος στο έδαφος με κάτοψη κατά κανόνα τραπεζιόσχημη. Οι διαστάσεις του δεν φαίνεται να ήταν τυποποιημένες, ήταν πολύ μικρές και σπάνια έφταναν το ένα μέτρο σε μήκος και το μισό μέτρο σε πλάτος. Με όρθιες πλάκες επενδύονταν οι πλευρές του τάφου, ενώ με μία η περισσότερες εστρωνόταν το δάπεδο. Έτσι στο σύνολό του ο τάφος ήταν κιβωτιόσχημος. Μετά τον ενταφιασμό του νεκρού ο τάφος σκεπαζόταν με μια πλάκα, πάνω στην οποία ειδική κατασκευή φαίνεται πως χρησίμευε ως σήμα του τάφου. Ο νεκρός τοποθετούνταν μέσα στον τάφο σε στάση πολύ συνεσταλμένη: με τα γόνατα μαζεμένα στο στομάχι και τα χέρια μπροστά στο πρόσωπο. Ίσως η στάση να υπαγόρευε τις διαστάσεις και το σχήμα του τάφου. Κατά κανόνα ο νεκρός τοποθετούνταν στο δεξί πλευρό και είχε μια μικρή πλάκα ως προσκέφαλο. Η πλάτη στρεφόταν προς την επιμηκέστερη πλευρά του τάφου και το πρόσωπο προς την είσοδο. Τον νεκρό στον τάφο συνόδευαν αντικείμενα που συνδέονταν άμεσα μαζί του, ενώ δεν περιλαμβάνονται στα κτερίσματα κοινόχρηστα εργαλεία ή σκεύη. Δεν υπήρχε ομοιομορφία στην κτέριση των νεκρών. Τα παιδιά φαίνεται πως ενταφιάζονταν ακτέριστα. Έχουν επισημανθεί μετακινήσεις οστών μέσα στους τάφους και υπάρχουν ενδείξεις για ανακομιδή λειψάνων και εκτός αυτών. Δίπλα στα νεκροταφεία υπήρχαν ειδικοί χώροι που προορίζονταν για ειδικές τελετουργίες. Ο αριθμός των νεκρών που ενταφιάζονται σε κάθε τάφο αντανακλά περισσότερο την οργάνωση και την εξέλιξη της ΠΚ κοινωνίας. Αναλυτικότερα: I. Ένα μόνο νεκρό είχαν οι τάφοι της ΠΚ I περιόδου (περ. 3200-2800 π.χ.). Οι τάφοι αυτοί είχαν όλες τις πλευρές τους επενδεδυμένες με πλάκες. Στα νεκροταφεία της περιόδου οι τάφοι ήταν οργανωμένοι σε συστάδες. Ήταν μικροί, κιβωτιόσχημοι, κτιστοί με ξερολιθιά. Η οργάνωση των τάφων μιας μόνο χρήσης σε συστάδες, μάλλον αντανακλά την οργάνωση της ΠΚ κοινωνίας σε μικρές ομάδες: π.χ. οικογένειες, γένη κλπ. II. Οι τάφοι της ΠΚ II περιόδου (περ. 2700-2300 π.χ.) φιλοξενούσαν περισσότερους από ένα νεκρούς. Στους τάφους αυτούς η μικρή πλευρά δεν κλεινόταν με πλάκα αλλά με ξερολιθιά και έτσι το άνοιγμα του τάφου 7

γινόταν ευκολότερο για κάθε νεότερη ταφή. Τάφοι που από την αρχή προορίζονταν για πολλαπλές διαδοχικές ταφές κατασκευάζονταν σε αρκετό βάθος, ώστε να μπορούν να χωριστούν με πλάκες σε 2 ή 3 ορόφους. Στους κατώτερους μετακινούνταν τα οστά των προγενέστερων ταφών. Οι τάφοι δεν ήταν οργανωμένοι σε συστάδες. Τα νεκροταφεία είναι πολύ πιο εκτεταμένα και προφανώς υπηρετούσαν πολυανθρωπότερους οικισμούς. III. Και κατά την ΠΚ III περίοδο (περ. 2300-2000 π.χ.) οι τάφοι ήταν σχεδιασμένοι για πολλαπλές διαδοχικές ταφές. Αν λάβει κανείς υπόψη το γεγονός πως η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από τον συνοικισμό μικρών κωμών σε παράκτιες πόλεις π.χ. Φυλακωπή στη Μήλο, μπορεί να ερμηνεύσει το φαινόμενο των ταφών για πολλαπλές ταφές με δημογραφικά κριτήρια. 89 Τα ΠΚ νεκροταφεία στη Νάξο Η επιστημονική έρευνα των καταλοίπων της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου στη Νάξο άρχισε σχετικά αργά, όταν ήδη ο Χρ. Τσούντας με τις έρευνες του στο τέλος του 19 ου αιώνα στη Σύρο, την Πάρο και την Αντίπαρο, τη Σίφνο και την Αμοργό είχε καθορίσει τα χαρακτηριστικά του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού. Η πρώτη περίοδος ερευνών στην Νάξο περιλαμβάνει πλημελώς οργανωμένες ανασκαφές. Εκ μέρους της Αρχαιολογικής Εταιρείας ο ανθρωπολόγος Κλων Στέφανος ανέσκαψε κατά τα έτη 1903-1910 400 περίπου τάφους σε 18 νεκροταφεία (Καρβουνόλακκοι, Σπεδό, Αϊλά, Λούρος, Φυρρόγες, Κλειδός, Πάνορμος, Αφεντικά κ.ά) και δύο συνοικισμούς (Καστράκι και Ριζοκαστελλιά) αφήνοντας ελάχιστη και ασαφή τεκμηρίωση. Το 1930 ο G. Welter εντόπισε στρώματα της ίδιας περιόδου στη Γρόττα και στα Παλάτια, χωρίς όμως και αυτός να προχωρήσει σε συστηματικότερη εκτίμηση ή μελέτη. Την έναρξη μιας ιδιαίτερα γόνιμης περιόδου στην έρευνα σημείωσε η ανάληψη ανασκαφής της Αρχαιολογικής Εταιρείας από τον Ν. Κοντολέοντα στον οικισμό της Γρόττας και το νεκροταφείο των Απλωμάτων, από το 1949 και εξής. Η σημαντική θέση της Νάξου μέσα στον πολιτισμό αυτό προκύπτει και από μια σειρά άλλων ερευνών στο νησί από τον Ν. Ζαφειρόπουλο στη Μουτσούνα και κυρίως από τον Χρ. Ντούμα στον οικισμό του Πανόρμου (Κορφάρι των Αμυγδαλιών), στο κτίσμα της Κορφής τ Αρωνιού και στα νεκροταφεία στους Αγίους Αναργύρους του Σαγκριού, στις Λάκκουδες στη ΝΔ Νάξο, στο Αβδέλι του Λιώνα και στο Ακρωτήρι των Εγγαρών. 10 8 Προμπονάς Ι., 1994, σελ. 118-121 9 Doumas C., 2002, σελ. 37-40 10 Μαραγκού Λ., 1990, σελ. 25 8

Νεκροταφεία και τάφοι ΠΚ Ι και ΙΙ περίοδος Τα νεκροταφεία της ΠΚ Ι και ΙΙ περίοδο ήταν κατά κύριο λόγο μικρά. Περιείχαν συνήθως από 15 έως 20 τάφους, ενώ σε πλήρως ανεσκαμμένα σύνολα δεν έχουν βρεθεί, στις πλείστες περιπτώσεις, περισσότεροι από 30. Η εργασία του Ντούμα έδειξε ότι ακόμα μεγαλύτερα νεκροταφεία ήταν σπάνια. Μόνο οκτώ από όσα είχε τη δυνατότητα να μελετήσει έως το 1977 έφταναν ή ξεπερνούσαν τους 50 τάφους. Τα τέσσερα έχουν εντοπισθεί στη Νάξο (ανασκαφές Στεφάνου στους Καρβουνόλακκους, τον Κάμπο Μάκρης, τις Φυρρόγες και τα Αφεντικά, με 82, 90, 100 και 170 τάφους αντίστοιχα), ενώ τα υπόλοιπα, όλα ανεσκαμμένα από τον Τσούντα, στον Πύργο Πάρου (58 τάφοι), στους Κρασσάδες Αντιπάρου (50 τάφοι) και στη Σύρο. Στους Τσικνιάδες της Νάξου, η Όλγα Φιλανιώτου διερεύνησε 122 τάφους. Ας σημειωθεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις το αρχικό μέγεθος των νεκροταφείων πιθανώς λανθάνει. Στο νεκροταφείο των Τσικνιάδων, για παράδειγμα, η έρευνα δεν είναι ακόμα εξαντλημένη. Έχει επίσης προταθεί ότι το νεκροταφείο των Απλωμάτων στη Νάξο θα ήταν μεγαλύτερο από όσο ανασκάφηκε, δεδομένης της πληθώρας και της αξίας των κτερισμάτων του που ανήκουν σε πολύ πλούσιους τάφους, ώστε να προέρχονται από μια τόσο περιορισμένης έκτασης ταφική θέση. Τμήμα του ενδεχομένως καταστράφηκε από ατυχή συνδυασμό διάβρωσης της ακτής, μεταγενέστερων παραβιάσεων και σύγχρονης οικοδόμησης. Μια άλλη παρατήρηση είναι ότι ο αριθμός των τάφων δεν ανταποκρίνεται πάντοτε στον αριθμό των ταφών μιας θέσης. Η χρήση των νεκροταφείων είχε διαφορετική διάρκεια και όταν επρόκειτο για μεγάλα νεκροταφεία οι τάφοι τους ήταν πιθανό να ανήκουν σε διαφορετικές περιόδους. Τάφοι με όροφο δε σε ορισμένα από αυτά αύξαναν τους ενταφιασμούς, οι οποίοι ήταν δυνατόν να λάβουν χώρα στο ίδιο ακριβώς σημείο. 11 Τοπογραφία Τα ΠΚ νεκροταφεία βρίσκονταν κοντά στους οικισμούς που εξυπηρετούσαν, όπως μαρτυρούν σύγχρονά τους αρχιτεκτονικά κατάλοιπα από την Αμοργό, την Πάρο, την Αντίπαρο, τη Σύρο και τη Νάξο. Συνήθως, κατείχαν παράκτιες ή σχεδόν παράκτιες θέσεις, αν και έχουν εντοπισθεί ορισμένα σε πιο μακρινές από τη θάλασσα περιοχές, κυρίως σε πλουσιότερες και μεγαλύτερες νήσους, όπως η Νάξος (Αϊλά, Μέλανες, Αφεντικά, Άγιοι Ανάργυροι, Αβδέλι, Φιλότι). Νεκροταφεία της νησιωτικής ενδοχώρας έχουν επίσης ανασκαφεί στη Μήλο (Πηλός) και την Πάρο (Πισκοπιανά, Κόστος). Η τοπογραφία των νεκροταφείων δεν σχετιζόταν με το μέγεθός τους. Φαίνεται ότι και για τον αριθμό των τάφων των λίγων νεκροταφείων στο εσωτερικό των νησιών τα κριτήρια ήταν παρόμοια με 11 Σταμπολίδης Χ., 2016, σελ. 97-98 9

εκείνα των παράκτιων. Το νεκροταφείο στα Αφεντικά Νάξου, κοντά στο Σαγκρί, ήταν ένα από τα μεγαλύτερα με 170 τάφους, ενώ στις Μέλανες και στην Αϊλά αποκαλύφθηκαν μικρές συστάδες. Και οι τρεις θέσεις δεν απέχουν πολύ από το κέντρο της νήσου. Στην ενδοχώρα της Νάξου βρίσκεται και το εκτεταμένο νεκροταφείο των Τσικνιάδων, κοντά σε εκείνο των Αφεντικών. Συνήθως το έδαφος, στο οποίο ιδρύονταν τα νεκροταφεία, ήταν επικλινές καθώς οι τάφοι ανοίγονταν στις πλαγιές και τους πρόποδες λόφων. Δεν έλειψαν νεκροταφεία σε επίπεδες θέσεις, ήταν όμως σπάνια. Η τοποθέτηση των τάφων ανταποκρινόταν στις ιδιαιτερότητες του εδάφους με γνώμονα τια ανάγκες προστασίας τους από τη διάβρωση και τις διαφοροποιήσεις του φυσικού αναγλύφου. Το έδαφος που επιλεγόταν, σχιστόλιθος εφ' όσον επρόκειτο για βράχο και λευκωπό, πηλώδες όταν επρόκειτο για χώμα, ήταν όσο συμπαγές απαιτείτο, ώστε να συγκρατεί τα τοιχώματα των τάφων από πιθανή κατάρρευση αλλά και να μην είναι δύσκολο να σκαφτεί. Πρόσθετη ενίσχυση επιτυγχανόταν με την εκμετάλλευση φυσικών εξαρμάτων του βράχου, που μπορούσαν να χρησιμοποιούνται και για να διαιρούν τα νεκροταφεία σε μικρότερα τμήματα. Αναλημματικοί τοίχοι, σκόπιμα κατασκευασμένοι, συνέβαλλαν στους ίδιους σκοπούς (π.χ. στο νεκροταφείο των Αγίων Αναργύρων Νάξου). Ως προς τον προσανατολισμό των τάφων στις πλαγιές, παρατηρείται ότι είχε σημασία να «βλέπουν» οι είσοδοί τους προς τα έξω, δηλαδή στο ανοικτό πεδίο. Ο Ντούμας παρατήρησε ότι αυτό συνέβαινε πράγματι όταν το έδαφος ήταν επικλινές, καθώς οι μεγαλύτερες πλευρές τους, δηλαδή οι ευρισκόμενες απέναντι από τις εισόδους, τοποθετούνταν «κόντρα» στην κατωφέρεια, καταστρατηγήθηκε ωστόσο στις λίγες επίπεδες θέσεις. Στο νεκροταφείο των Αγίων Αναργύρων ο προσανατολισμός επηρεάστηκε ενδεχομένως από την παρουσία αναλημματικού τοίχου στο νότιο πέρας, καθώς οι περισσότεροι τάφοι «έβλεπαν» προς τα εκεί. Στις Φυρρόγες ο Στέφανος διαπίστωσε διαφοροποιήσεις προσανατολισμού από τάφο σε τάφο. Η πυκνότητα των τάφων θα μπορούσε να οφείλεται στον διαθέσιμο χώρο, την παρουσία των εξαρμάτων που διαιρούσαν τα νεκροταφεία σε συστάδες, ή τον αριθμό του πληθυσμού στον εξυπηρετούμενο οικισμό. Διαφοροποιήσεις ακόμα και στο ίδιο νεκροταφείο υποδεικνύουν ότι η ομαδοποίηση και η εγγύτητα των τάφων ανταποκρίνονταν πιθανώς και στις κοινωνικές επιταγές της περιόδου. Κοινό στοιχείο των τάφων της ΠΚ Ι και ΙΙ περιόδου ήταν ότι ένας λάκκος σκαβόταν στο χώμα ή στον μαλακό βράχο και διατηρούσε, με λίθινες προσθήκες, ορθογώνιο, συνηθέστερα τραπεζοειδές, ή σπανιότερα, τριγωνικό σχήμα. Ορθές γωνίες, μία ή δύο, έχουν επίσης παρατηρηθεί, ήταν όμως και αυτές σπάνιες. Άλλο κοινό στοιχείο των τάφων ήταν η κάλυψή τους, συνήθως μονολιθική, αν και μπορούσε να επιτυγχάνεται με δύο ή τρεις πλάκες. Ορισμένες από αυτές φαίνεται ότι έφεραν στην επίπεδη, κάτω πλευρά τους εγχάρακτα ή επίκρουστα σχέδια. Το μήκος των ΠΚ τάφων σπάνια ξεπερνούσε τα 1,20 μ., ενώ μέσος όρος ήταν το 1 μ. Το πλάτος κυμαινόταν από τα 0,30 μ. έως τα 0,80 μ., ενώ το βάθος ήταν επίσης περιορισμένο, με μέσο όρο τα 0,50 μ. και με διακύμανση από τα 0,13 μ. έως τα 0,75 μ. Το μήκος και το πλάτος δεν φαίνεται γενικά να παρουσίαζαν κάποια σταθερή αναλογία μεταξύ τους, ενώ 10

και το βάθος δεν εξηρτάτο από το μήκος των τάφων. Οι μικρότεροι τάφοι προορίζονταν μάλλον για τα νεαρότερα μέλη των οικισμών, ενώ οι τάφοι με όροφο ήταν βαθύτεροι. Οι διαστάσεις επηρεάζονταν από τη στάση του σώματος, την ηλικία του νεκρού, τον αριθμό των ταφών, καθώς και την κοινωνική διαστρωμάτωση. Ίσως, οι μεγαλύτεροι προορίζονταν για πιο εξέχοντα μέλη της κοινωνίας. Μερικοί πολύ μεγαλύτεροι τάφοι έχουν βρεθεί στον Λιώνα Κορώνου Νάξου: ανήκαν στον τύπο με όροφο, είχαν κτιστές πλευρές και σχήμα τραπέζιο, με την απόσταση ανάμεσα στις βάσεις του να φτάνει έως και τα 2 μ. 12 Τύποι κιβωτιόσχημων τάφων κατά τον Ντούμα Οι κιβωτιόσχημοι τάφοι, η χαρακτηριστική για την ΠΚ Ι και ΙΙ περίοδο μορφή, παρουσίαζαν κατασκευαστικές διαφορές, ώστε ο Ντούμας τους κατέταξε σε πέντε τύπους και ορισμένους υποτύπους. Στον τύπο Α όλες οι πλευρές επενδύονταν με κάθετες πλάκες, η πρόσθια από τις οποίες τοποθετείτο με τρόπους που εμπόδιζαν την κατάρρευσή της στο εσωτερικό του τάφου. Εκτός από τις κατάλληλες κλίσεις σε αυτή και στις πλευρικές, μόλις ολοκληρωνόταν η ταφή υποστηριζόταν εξωτερικά με σωρό χαλαρών λίθων, ενώ μπορούσε να είναι ψηλότερη από τις υπόλοιπες, ώστε να μην σκεπάζεται από την καλυπτήρια πλάκα. Τα δάπεδα του τύπου Α παρέμεναν συνήθως άστρωτα. Στον τύπο Β 1 την πλάκα της εισόδου αντικαθιστούσε ξερολιθιά, ενώ στον τύπο Β 2 (σπάνιο παράδειγμα) αυτό συνέβαινε και στο πίσω μέρος. Το τοιχάριο της εισόδου κατασκευαζόταν μετά την ταφή, αφού ενίοτε κάλυπτε τα σκελετικά κατάλοιπα ή ακόμα και τα κτερίσματα και συχνά περιόριζε σημαντικά τον διαθέσιμο χώρο. Τα δάπεδα στρώνονταν με πλάκες ή με χαλίκια βυθισμένα σε πηλόχωμα. Προχειρότεροι τάφοι έφεραν δάπεδο από καλά πατημένο πηλόχωμα και χώμα. Οι τάφοι με όροφο, σπάνιοι για τον τύπο Α, ήταν συνήθεις στον τύπο Β 1 και μπορούσαν να διαθέτουν δύο ή τρία επίπεδα. Κατασκευάζονταν αρχικά ως ισόγειοι και αργότερα τροποποιούνταν: δύο μικρά θρανία στις στενές πλευρές, αποτελούμενα από μια δυο σειρές αργών λίθων επάνω στο αρχικό δάπεδο, υποστήριζαν πλάκα, το «πάτωμα» του ανώτερου ορόφου. Η όψη κλεινόταν σε όλο το ύψος με ξερολιθιά, ή συνδυασμό της με πλάκα στο κάτω μέρος. Σπάνιος ήταν ο τύπος Ε, στον οποίο τουλάχιστον τρεις και πιθανώς και η τέταρτη πλευρά, επενδύονταν με ξερολιθιά. Όσοι έχουν βρεθεί στο Άβδελι της Νάξου είχαν όροφο, στην προκειμένη όμως περίπτωση φαίνεται ότι αντί να διαμορφώνεται προς τα επάνω, σκαβόταν ένας λάκκος κάτω από το αρχικό δάπεδο, επενδυόταν εν μέρει ή σε όλες τις πλευρές με λίθους και δεχόταν τα οστά των διαδοχικών ταφών. Στη συνέχεια καλυπτόταν με πλάκα που αποτελούσε το «πάτωμα» του κυρίου ταφικού θαλάμου. 12 Σταμπολίδης Χ., 2016, σελ. 98-99 11

Οι υπόλοιποι τύποι του Ντούμα διαφέρουν αρκετά από τους προαναφερθέντες. Ο τύπος C 1 ήταν απλός ορθογώνιος λάκκος σε επικλινή επιφάνεια, με ξερολιθιά μόνο στην όψη, ενώ ο τύπος C 2, συνηθέστερος σε επίπεδες θέσεις, ακόμα πιο απλός, χωρίς λίθινες προσθήκες. Ο τύπος D ήταν μικρός λάκκος ακανόνιστου σχήματος, ενίοτε ημικυκλικός. Σκαβόταν συνήθως βαθειά στο έδαφος, κάτω από βραχώδες έξαρμα, το οποίο έμοιαζε με ένα είδος τεχνητής βραχοσκεπής. Τον τάφο κάλυπτε μεγάλη, ακανόνιστη πέτρα, τοποθετημένη σε γωνία, στηριζόμενη ψηλά στο φρύδι της βραχώδους προεξοχής και υποστηριζόμενη χαμηλά εξωτερικά από ακανόνιστους λίθους. 13 Δημογραφικά στοιχεία Τα υπάρχοντα δεδομένα από τα ΠΚ I νεκροταφεία της Νάξου εμφανίζουν την εικόνα ενός χώρου με πυκνές εγκαταστάσεις λίγων κατοίκων, που φαίνεται πως ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, το ψάρεμα και το μικρής έκτασης εμπόριο, κατασκεύαζαν πήλινα αγγεία με χαρακτηριστικά σχήματα, κατεργάζονταν το μάρμαρο για την παραγωγή σκευών και ειδωλίων και χρησιμοποιούσαν την πέτρα κυρίως στους τάφους αλλά και σε άλλες κατασκευές. Οι κάτοικοι της Νάξου κατά τους χρόνους αυτούς θάβονταν σε κατά ομάδες τοποθετημένους κιβωτιόσχημους τάφους και συνοδεύονταν από ελάχιστα στην αρχή και περισσότερα στο τέλος της περιόδου κτερίσματα, πήλινα και μαρμάρινα σκεύη και ειδώλια. Οι σχέσεις του νησιού στην αρχή της 3 ης χιλιετίας φαίνεται να περιορίζονται στις Κυκλάδες, όμως είναι δυνατό σύμφωνα με ενδείξεις - κυρίως της κεραμικής - να υπήρχαν επαφές και με πιο απομακρυσμένες περιοχές. Η αλλαγή στην επικρατούσα κατάσταση έρχεται στο μέσον της 3 ης χιλιετίας και είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης του θαλάσσιου εμπορίου και της μεταλλουργίας. Τα οικιστικά κατάλοιπα είναι περιορισμένα και οι περισσότερες πληροφορίες προκύπτουν από τα νεκροταφεία και αποκαλύπτουν τις σχέσεις και τις επαφές του νησιού, τη δομή της κοινωνίας και την ευμάρεια που επικρατεί. 14 Το μέγεθος των ΠΚ νεκροταφείων υποδεικνύει ότι ο πληθυσμός των Κυκλάδων αυξήθηκε από την ΠΚ Ι στην ΠΚ ΙΙ περίοδο, από την εποχή δηλαδή που τις συστάδες των τάφων θα χρησιμοποιούσαν μικρές οικογενειακές ομάδες ή εκτεταμένες οικογένειες, στην εποχή κατά την οποία τα νεκροταφεία αντιστοιχούσαν σε μεγαλύτερα χωριά και οχυρωμένους οικισμούς. Η ανομοιομορφία του μεγέθους δείχνει ότι οι κοινότητες είχαν διαφορετικούς αριθμούς κατοίκων ή και ότι οι ταφικές θέσεις γνώριζαν διαφορετική διάρκεια χρήσης. Αλλά και οι τάφοι με όροφο 13 Σταμπολίδης Χ.,2016, σελ. 99-100 14 Προμπονάς Ι., 1994, σελ. 126 12

για πολλαπλούς ενταφιασμούς υποδεικνύουν ότι η αύξηση του πληθυσμού θα είχε υπαγορεύσει την εξοικονόμηση πολύτιμου χώρου. Χωρίς να αποτελεί συμπέρασμα αποκλειστικά από τα δεδομένα των νεκροταφείων, φαίνεται ότι οι Κυκλαδικές εγκαταστάσεις μπορούν να διακριθούν σε τρεις ομάδες: α) σε αγροκτήματα ενός ή δύο νοικοκυριών (πέντε έως δέκα μέλη), β) σε μικρά χωριά έως δέκα περίπου νοικοκυριών (με 50 περίπου κατοίκους το μέγιστο) και γ) σε μεγαλύτερα χωριά με περισσότερα από δέκα νοικοκυριά (έως 300 ή περισσότερους κατοίκους). 15 Η ανασκαφή τεσσάρων ΠΚ νεκροταφείων στη Νάξο Τα νεκροταφεία που παρουσιάζονται σε αυτό το μέρος της εργασίας είναι ανασκαφές που πραγματοποίησε ο Χρ. Ντούμας στο νησί την περίοδο 1961-1963 και που δυστυχώς ήταν σωστικές έρευνες λόγω της έξαρσης της αρχαιοκαπηλίας την δεκαετία αυτή. Τα νεκροταφεία είχαν συληθεί από λαθρανασκαφείς, επομένως αρκετά συχνά ένας μεγάλος αριθμός τάφων είχε υποστεί αρκετές ζημιές ή είχε καταστραφεί ολοκληρωτικά. Τα αποτελέσματα των ερευνών ήταν ενθαρρυντικά αν και η εμφάνιση του συλημένου νεκροταφείου ήταν απογοητευτική. 16 1. Λάκκουδες Το νεκροταφείο των Λακκούδων βρίσκεται στο τέλος της ΝΔ πλευράς της Νάξου, περίπου μία ώρα με τα πόδια βόρεια από τον όρμο Αγιασσός. Είναι μια περιοχή περιτριγυρισμένη από χαμηλούς λόφους και το πιο πιθανό είναι η ονομασία Λάκκουδες να δόθηκε από τους ντόπιους κατοίκους εξαιτίας των προϊστορικών τάφων που βρίσκονται στην περιοχή και τυχαία ανακαλύφθηκαν λόγω της λεηλασίας τους. Η ανασκαφή έλαβε χώρα από 28 Νοεμβρίου έως 6 Δεκεμβρίου του 1961 και έφερε στο φως 25 τάφους εκ των οποίων 6 μόνο δεν είχαν συληθεί. Η κεκλιμένη επιφάνεια και το βραχώδες υπέδαφος φαίνεται πως έχουν επηρεάσει έντονα την διάταξη των τάφων στο νεκροταφείο: κανένας τάφος δεν έχει σκαφτεί στο ίδιο επίπεδο με τον άλλο. Επομένως, ο τάφος 24 κατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος ενώ ο τάφος 1 ήταν στο χαμηλότερο άκρο του νεκροταφείου. Μικροί λίθινοι περίβολοι χώριζαν το νεκροταφείο σε μικρές ομάδες τάφων. Οι τάφοι 2-12, 19 και 25 βρίσκονται στην χαμηλότερη ομάδα, ενώ στην ανώτερη βρίσκονται οι τάφοι 13,15,18,20-24. Ο τάφος 14 ήταν ένας σύνδεσμος ανάμεσα σε αυτές τις ομάδες ενώ ο τάφος 1 ήταν απομονωμένος από το υπόλοιπο νεκροταφείο. 15 Σταμπολίδης Χ., 2016, σελ. 104-105 16 Doumas C., 1977, σελ. 73 13

Προφανώς, εξαιτίας του περιορισμένου χώρου, οι τάφοι οπωσδήποτε θα πρέπει να ήταν τοποθετημένοι σε ομάδες. Στο νεκροταφείο των Λακκούδων τρεις τύποι τάφων έχουν αναγνωριστεί: τύπος Β, 20 τάφοι τύπος Α, 4 τάφοι και τύπος C1, 1 τάφος. Από το μέγεθος των τάφων μπορούμε να υποθέσουμε πως οι ταφές προορίζονταν κυρίως για ενήλικες. Βέβαια στον τάφο 7 και ίσως στους τάφους 9,10,18 και 22 υπήρξαν ταφές παιδιών. Αν κρίνουμε από το μέγεθος και τον τύπο του τάφου, καθώς και από τα σκελετικά κατάλοιπα των τάφων 19 και 25, τα σώματα των νεκρών θάβονταν σε συνεσταλμένη στάση και ίσως με τα χέρια τους δεμένα. Ο αριθμός των ταφών σε κάθε τάφο δεν ήταν συγκεκριμένος, τόσο λόγω της έλλειψης στοιχείων από τους συλημένους τάφους όσο και λόγω απουσίας σκελετικών καταλοίπων. Από το μέγεθος και το σχήμα των τάφων καθώς και από τα ευρήματα των τάφων 19 και 25 μπορούμε να υποθέσουμε πως κάθε τάφος προορίζονταν για μία και μοναδική ταφή (στον τάφο 16 έχουμε ενδείξεις για δύο σώματα). Τα βασικά ευρήματα του νεκροταφείου περιλαμβάνουν κεραμική και δεν υπάρχει ούτε ένας τάφος που να μην είναι κτερισμένος με τουλάχιστον ένα αγγείο. Κανένα μαρμάρινο αντικείμενο δεν έχει καταγραφεί στο νεκροταφείο ενώ αίσθηση μας κάνει η πλήρης απουσία ειδωλίων. Μεταλλικά αντικείμενα σε πολύ μικρά σπαράγματα έχουν βρεθεί στον τάφο 25 ενώ έχουμε και μικρά αντικείμενα από οστό και λίθο, καθώς και θαλάσσια όστρεα. 17 2. Ακρωτήρι Στη ΒΔ ακτή της Νάξου, μία ώρα μακριά από το χωριό Εγγαρές βρίσκεται το νεκροταφείο του Ακρωτηρίου, ανάμεσα στο φαράγγι του Κούκουλα και την κοιλάδα της Παχειάς Άμμου. Στην ΒΑ πλευρά της κορυφογραμμής, περίπου 500 μ. μακριά από την παραλία, στην περιουσία Σκουλαξένου, έγινε η ανασκαφή του πρωτοκυκλαδικού νεκροταφείου τον Οκτώβριο του 1962. Ένα μεγάλο μέρος του νεκροταφείου είχε παράνομα ανασκαφεί με αποτέλεσμα οι συλημένοι τάφοι να έχουν καταστραφεί εντελώς και καμία ένδειξη της ύπαρξης τους και του εσωτερικού τους να έχει μείνει στο σημείο. Σύμφωνα με πληροφορίες των αγροτών πάνω από 20 τάφοι έχουν καταστραφεί, αν και αυτό δεν μπορεί να αποδειχθεί. Η ανασκαφή διήρκησε από τις 9 έως τις 20 Οκτωβρίου του 1962 και το αποτέλεσμα ήταν η έρευνα 24 τάφων εκ των οποίων οι 3 ήταν ολοκληρωτικά συλημένοι, αλλά όχι πρόσφατα. Και εδώ εξαιτίας της φύσης της επιφάνειας του εδάφους, όλοι οι 17 Doumas C, 1977, σελ. 73-80 14

τάφοι δεν βρέθηκαν στο ίδιο ακριβώς επίπεδο. Παρόμοια οι τάφοι ήταν χωρισμένοι σε 3 ομάδες όπου διαχωρίζονταν με περίβολο. Επομένως οι τάφοι 16,17,18,19 και 20 αποτελούν την μία ομάδα, οι τάφοι 6,7,8,9,12,13,21,22,23 και 24 ανήκουν σε μία άλλη ομάδα και οι υπόλοιποι τοποθετούνται στην Τρίτη ομάδα. Οι τάφοι ανήκουν στον τύπο του κιβωτιόσχημου τάφου και έχουν αναγνωριστεί και εδώ τρεις τύποι: τύπος Α, 19 τάφοι τύπος Β 1, 4 τάφοι τύπος C 1, 1 τάφος. Οι τάφοι 1 και 5 υπέστησαν την πιο μεγάλη καταστροφή, τα ευρήματα από εκεί είναι ελάχιστα και τα σκελετικά κατάλοιπα μηδενικά κυρίως λόγω της χημικής σύστασης του εδάφους. Και στους υπόλοιπους όμως τάφους τα κατάλοιπα ανθρωπίνων σκελετών είναι πολύ φτωχά και δεν μας επιτρέπουν να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για τις ταφές και την συμπεριφορά προς τον νεκρό. Κρίνοντας μόνο από το μέγεθος υποθέτουμε πως πρόκειται για ταφές ενηλίκων και ίσως μόνο οι τάφοι 19,24 και με μεγάλη επιφύλαξη ο 22 να προορίζονταν για ταφές μικρών παιδιών. Οι ταφές των ανθρώπων εξακολουθούν να γίνονται σε συνεσταλμένη θέση με το κεφάλι στραμμένο στην είσοδο του τάφου και ξαπλωμένοι στο δεξί τους πλευρό. Οι τάφοι στο νεκροταφείο του Ακρωτηρίου δεν εξυπηρετούσαν μία μόνο ταφή αλλά περισσότερες, όπως μας δείχνει ο τάφος 13 που ήταν διώροφος. Δύο ταφές φιλοξενούσε και ο τάφος 4 και 16 ενώ στον τάφο 18 έχουμε ενδείξεις για 3 ταφές. Για τους υπόλοιπους το μόνο σίγουρο είναι προορίζονταν για τουλάχιστον μία ταφή. Από τους 21 ασύλητους τάφους, μόνο ο 24 δεν μας έχει δώσει κανένα εύρημα, κάτι που είναι ίσως εντυπωσιακό γιατί είναι ο μικρότερος τάφος και έτσι αναμφίβολα θεωρούμε πως ανήκει σε ταφή παιδιού. Γενικά στα κτερισματά τους οι τάφοι ήταν φτωχοί. Εκτός από τον τάφο 5, 9 και 21 που ήταν πλούσιες ταφές οι υπόλοιποι έδωσαν μόνο λίγη κεραμική. Πυξίδες, αγγεία, μαρμάρινα ειδώλια, οψιανός, μέταλλα και όστρεα ανήκουν στο σύνολο των ευρημάτων του τάφου του 18 19 Ακρωτηρίου. 3. Άγιοι Ανάργυροι Η τοποθεσία βρίσκεται στην Νάξο, ανατολικά του χωριού Σαγκρί και το όνομα του νεκροταφείου δόθηκε από το εκκλησάκι που είναι αφιερωμένο στους Αγίους Κοσμά και Δαμιανό. Σε μία σχεδόν επίπεδη περιοχή, ιδιοκτησία τριών αγροτών -του Γιώργου Ματάκια, του Νικολάου Γαβρά και του Φρίξου Βογιατζόγλου -ένα πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο σκάφτηκε από τον Ντούμα την άνοιξη του 1961. Η 18 Doumas C, 1977, σελ. 82-96 19 Doumas C., 2002, σελ. 92 15

ανασκαφή έφερε στο φως 22 τάφους, 4 από τους οποίους είχαν συληθεί πρόσφατα (τάφος 1, 2, 3, 4). Η επίχωση του νεκροταφείο ήταν πολύ λεπτή, περίπου 15-20 εκ. μόνο, με αποτέλεσμα η κορυφή σχεδόν όλων των τάφων να είχε συληθεί και παλαιότερα. Από τους 22τάφους, οι 21 ήταν τύπου Β 1 και ο τάφος 21 ήταν τύπου Α. Κατά κανόνα στο πάτωμα του κιβωτιόσχημου τάφου ήταν τοποθετημένη μία πλάκα πάνω στην οποία βρίσκονταν το σώμα του νεκρού, ενώ χρησιμοποιούνταν και μία άλλη πιο μικρή πλάκα ως προσκέφαλο. Γενικά οι τάφοι είχαν μεγάλο μέγεθος. Σε 16 από αυτούς η πλευρά απέναντι από την είσοδο ήταν μεγαλύτερη του 1 μ. ενώ το πλάτος έφτανε τα 80 εκ. αναλογικά, όσο μεγαλύτερη είναι η πλευρά του τάφου τόσο μεγαλύτερο πλάτος έχει. Όμως υπήρχαν και εξαιρέσεις. Για παράδειγμα ο τάφος 9 είχε μόνο 25 εκ. πλάτος αν και η πλευρά του ξεπερνούσε το 1 μέτρο. Το βάθος τους κυμαινόταν μεταξύ 30 και 90 εκ. Σχεδόν όλοι οι τάφοι είχαν δύο και τρεις ορόφους οι οποίοι φαίνεται πως δεν χτίστηκαν από την αρχή. Αλλά από την στιγμή που το βάθος απαιτείται, οι αρχικοί κιβωτιόσχημοι τάφοι που κατασκευάστηκαν προορίζονταν για περισσότερες από μία ταφές. Από την στιγμή που μία νέα ταφή προσετίθετο τα λείψανα των προγενέστερων μετακινούνταν είτε στους κατώτερους ορόφους είτε στην άκρη των μονόχωρων τάφων. Όσον αφορά τον προσανατολισμό των τάφων παρατηρούμε πως δεν ήταν συγκεκριμένος. Δύο τάφοι υπάρχουν στην δύση, άλλοι δύο νοτιοδυτικά, τρεις στην νοτιοανατολική πλευρά και δεκαπέντε νότια. Η έλλειψη ενός κανόνα στον προσανατολισμό μάλλον οφείλεται στην επίπεδη επιφάνεια του εδάφους. Παρόλα αυτά βασικό στοιχείο στην πλειονότητα των τάφων είναι πως η είσοδός τους ήταν τοποθετημένη απέναντι από τον τοίχο συγκράτησης του τάφου. Από τα σκελετικά κατάλοιπα των τάφων 6, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 19, 20, 21 και 22 καθώς και από το μέγεθός τους υποθέτουμε και εδώ αφορούσαν ταφές ενηλίκων, με εξαίρεση τους τάφους, τον 14, 17 και 18, που φαίνεται πως ήταν για παιδιά. Η πρακτική του νεκροταφείου αυτού ήταν οι «τελετές». Κατά κανόνα οι μονόχορδοι τάφοι εξυπηρετούσαν μία ταφή (τουλάχιστον 10 από τους 22) ενώ οι πολυώροφοι υπηρετούσαν επιτυχημένες «τελετές». Παρόλα αυτά οι τάφοι 8 και 9 αν και μονόχωροι φιλοξένησαν περισσότερες από μία ταφές, ενώ σε διώροφους οι ταφές έφταναν και τις τέσσερις. Αξιοσημείωτο είναι το παράδειγμα του τάφου 21, όπου στους τρεις ορόφους του βρέθηκαν 12 ταφές. Και στις δύο περιπτώσεις τάφων, όταν μία καινούρια τελετή λάμβανε χώρα, τα κρανία των προγενέστερων ταφών έμεναν στην θέση τους σε αντίθεση με τα υπόλοιπα οστά που τα διευθετούσαν στην άκρη. 16

Τα ευρήματα από τις 40 περίπου ταφές του νεκροταφείου είναι ελάχιστα, ενώ πρέπει να σημειωθεί πως τουλάχιστον 16 τάφοι βρέθηκαν ακτέριστοι. Βρέθηκαν λεπίδες οψιανού, μαρμάρινα αγγεία, σπαράγματα λευκής κεραμικής και ένα ειδώλιο στον τάφο 21. 20 4. Αβδέλι Το Αβδέλι είναι μια μικρή περιοχή του ΒΑ τμήματος της Νάξου. Είναι στην αριστερή όχθη της βαθιάς κοιλάδας του Λιόνα, περίπου μια ώρα μακριά από το χωριό Κορονάς. Περίπου 100 μ. από το παρεκκλήσι της Παναγίας της Αβδελιώτισσας, σε μια περιοχή οπού ήταν ιδιοκτησίες του Φρίξου Κουφόπουλου και της Κατίνας Αχαοπούλου, βρέθηκε ένας μεγάλος αριθμός συλημένων προϊστορικών τάφων. Η έρευνα στην τοποθεσία που έγινε από τις 23 έως τις 27 Οκτωβρίου του 1962 κατέληξε στην τοποθεσία του νεκροταφείου καθώς και στην ταυτοποίηση του οικισμού στο οποίο ανήκε. Μόνο τρεις τάφοι ανακαλύφθηκαν ενώ οι υπόλοιποι ήταν εντελώς κατεστραμμένοι. Και από αυτούς μόνο ένας έδωσε μία σαφής εικόνα για τα ταφικά έθιμα του νεκροταφείου, το οποίο αποτελούνταν από περισσότερους τάφους. Και οι τρεις τάφοι ανήκουν στον σπάνιο τύπο Ε. Στην κάτοψη δεν διέφεραν από τους κιβωτιόσχημους, όμως ο τάφος 2 ήταν ορθογώνιος σε αντίθεση με τους 1 και ν 3 που ήταν τραπεζιόσχημοι. Το δάπεδο των τάφων φαίνεται πως ήταν η επιφάνεια αμέσως κάτω από το έδαφος. Όταν μία νέα ταφή λάμβανε χώρα, ένας λάκκος σκάβονταν στο βραχώδες πέτρωμα και επενδύονταν με ξερολιθιά. Επομένως ένα χαμηλότερο «διαμέρισμα» σχηματίζονταν μέσα στο οποίο τοποθετούνταν οι προηγούμενες ταφές. Το μέγεθος των τάφων στο Αβδέλι μπορεί να θεωρηθεί μεγάλο για τα Κυκλαδικά δεδομένα. Το πλάτος τους φτάνει έως και τα 1,30 μ. ενώ το βάθος τους τα πάντα ξεπερνά το 1 μ. Δεν υπάρχει συγκεκριμένος προσανατολισμός. Ο τάφος 1 κοιτάζει τη ΝΑ πλευρά ενώ οι 2 και 3 την ΝΔ. Εφόσον το πάνω μέρος των τάφων έχει καταστραφεί είναι δύσκολο να πούμε κάτι για τις ταφές. Από το μέγεθος των τάφων και εδώ υποθέτουμε πως πρόκειται για ενήλικες, αν και η πιθανότητα να θάβονται μαζί τους και παιδιά δεν πρέπει να αποκλειστεί. Τα συνηθέστερα κτερίσματα και εδώ είναι οι λεπίδες οψιανού. Από κεραμική βρέθηκαν 2 κύπελλα - το ένα μαρμάρινο - ένα αγγείο, μία ασημένια περόνη και σπαράγματα ειδωλίου. 20 Doumas C., 1977, σελ. 100-120 17

Περίπου 20 μ. βόρεια από το παρεκκλήσι βρέθηκε ένας τοίχος λίθινος σχήματος L. Ο βόρειος τομέας του τοίχου είχε χτιστεί παράλληλα με τον βράχο και μόλις 45 εκ. μακριά του. Στην πραγματικότητα το τοίχος φαίνεται να έχει κατασκευαστεί σε δυο μέρη, ένα εσωτερικό και ένα εξωτερικό. Ανάμεσα στα ευρήματα από αυτό το «ακάλυπτο» οικοδόμημα αναφέρονται λεπίδες οψιανού, ένα κομμάτι από σμυριδόπετρα και μάζα κόκκινης ώχρας. Αναμφίβολα οι άνθρωποι που έχτισαν το σπίτι χρησιμοποιούσαν και το νεκροταφείο. 21 Συμπεράσματα Η Νάξος, το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων, η κοιτίδα του κυκλαδικού πολιτισμού, παρουσιάζει ποικίλο και πολύπλευρο επιστημονικό ενδιαφέρον, αρχαιολογικό, λαογραφικό, ιστορικό, γεωλογικό, καθώς φιλοξενεί πλήθος μνημείων που επιβεβαιώνουν το πέρασμα της ιστορίας από το νησί και επισφραγίζουν τον πολιτισμό της. 22 Η καίρια θέση της, η μεγάλη έκταση, η ποικιλία των τοπίων, της βλάστησης και των καλλιεργειών αλλά και η παρουσία σημαντικών πρώτων υλών, συνετέλεσαν στη δημιουργία πρώιμων εγκαταστάσεων και η παρουσία της στο χώρο του Αιγαίου έχει αδιάσπαστη συνέχεια κατά τους προϊστορικούς χρόνους. 23 Τα ευρήματα από το νησί, μεταξύ άλλων, πιστοποιούν τις σχέσεις της Νάξου με τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων, την Κρήτη, την ηπειρωτική Ελλάδα και τις περιοχές του Α Αιγαίου, ενώ παράλληλα υποδεικνύουν σαφή κοινωνική διαστρωμάτωση. Με το εμπόριο οι Ναξιώτες προωθούν τα προϊόντα και τις πρώτες ύλες τους και με την ανάπτυξη της μεταλλουργίας διευκολύνεται η καθημερινότητα και η ικανοποίηση βασικών βιοτικών αναγκών (π.χ. μαρμαρογλυπτική-λιθοτεχνία, ναυπηγική, υλοτομία, αλιεία γίνονται τώρα με μετάλλινα εργαλεία). Η ύπαρξη ξυλείας στα βουνά θα διευκολύνει την κατασκευή μακρών πλοίων και θα συντελέσει στην ανάπτυξη της ναυπηγικής και της ξυλουργικής. Οι μεταλλουργοί κατεργάζονται το χαλκό, το μόλυβδο και τον άργυρο δημιουργώντας εργαλεία και όπλα, ειδώλια, κοσμήματα κ.ά. Για την παραγωγή σκευών οι λιθοξόοι επεξεργάζονται το τοπικό μάρμαρο, το στεατίτη και άλλων ειδών πετρώματα. Όλα αυτά αποδεικνύουν τον λόγο που η Νάξος διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο κατά τη διάρκεια της προϊστορίας και αν και στη Μέση Εποχή του Χαλκού, οπότε η Κρήτη κυριαρχεί στο Αιγαίο, η Νάξος ναι μέν υφίσταται τη μινωική επιρροή αλλά όχι σε ανάλογο βαθμό με την Θήρα, την Μήλο και την Κέα, όπως προκύπτει από τα ευρήματα. Διατήρησε αναλλοίωτη την ταυτότητά της και για αυτό ακριβώς το λόγο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολιτιστικής 21 Doumas C,1977, σελ. 122-126 22 Προμπόνας Ι., σελ. 50 23 Προμπόνας Ι., σελ. 126 18

συνέχειας στο χώρο του Αιγαίου, από τους απώτερους μέχρι τους νεώτερους χρόνους. Οι πληροφορίες μας για την κοινωνία, τα σπίτια και τους οικισμούς, την τεχνολογία και τη συμπεριφορά της κοινωνίας στους νεκρούς της προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από τα νεκροταφεία. 24 Τα Πρωτοκυκλαδικά νεκροταφεία αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφόρησης για τον πολιτισμό των Κυκλάδων στην 3 η χιλιετία π.χ. Η γνώση μας προέρχεται κυρίως από αυτά και όχι από οικισμούς ή άλλες εγκαταστάσεις. Έχει εύστοχα παρατηρηθεί ότι γνωρίζουμε περισσότερα για τα ταφικά έθιμα παρά για την καθημερινή ζωή των νησιωτών. Σημειώνεται, επίσης, ότι παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη συνέπεια σε σύγκριση με τα νεκροταφεία άλλων περιοχών του αιγαιακού χώρου. Οι θέσεις, το μικρό συνήθως μέγεθος και οι ταφικές πρακτικές που τα χαρακτηρίζουν μαρτυρούν κοινή νοοτροπία για μεγάλο χρονικό διάστημα, παρά τις διαφοροποιήσεις στη μορφή των τάφων. Η ομοιογένεια αυτή διατηρήθηκε για διάστημα χιλίων περίπου ετών, από την Πρωτοκυκλαδική Ι (Πολιτισμός Γρόττας-Πηλού, περ. 3300-2700 π.χ.) έως και την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο (Πολιτισμός Κέρου-Σύρου, περ. 2700-2300 π.χ.). 25 24 Προμπόνας Ι., σελ. 127-129 25 Σταμπολίδης Χ.,2016, σελ. 95 19

Εικόνες Χάρτης των Κυκλάδων με τις σημαντικότερες προϊστορικές θέσεις 20

Το σπήλαιο του Ζα 21

Σκελετικά κατάλοιπα 22

Θέσεις των ΠΚ νεκροταφείων στη Νάξο Τάφοι ΠΚ Ι περιόδου (επάνω) και ΠΚ ΙΙ περιόδου (κάτω) 23

Τύποι κιβωτιόσχημων τάφων 24

Κατόψεις νεκροταφείων 25

26

Ευρήματα από τα νεκροταφεία ΛΑΚΚΟΥΔΕΣ 27

ΑΚΡΩΤΗΡΙ 28

29

30

ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ 31

ΑΒΔΕΛΙ 32

Βιβλιογραφία Μαραγκού Λ., 1990, Κυκλαδικός Πολιτισμός: η Νάξος στην 3η π.χ. χιλιετία, Αθήνα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Doumas C., Early Bronze Age burial habits in the Cyclades, Lund 1977. Doumas Chr., Silent Witnesses: Εarly Cycladic art of the third millennium BC, Alexander S. Onassis Public Benefit Foundation (USA), New York 2002. Τσούντας Χρ., Κυκλαδικά, Εφημερίς Αρχαιολογική, Εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου των αδελφών Περρή. Ντούμας Χ., Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός, Συλλογή Ν. Π. Γουλανδρή, Ίδρυμα Ν. Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2000. Renfrew C., Hανάδυση του πολιτισμού: Οι Κυκλάδες και το Αιγαίο στην 3 η χιλιετία π.χ., Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής τραπέζης,αθήνα 2006. Προμπονάς Ι., Ψαρράς Σ., Πρακτικά του Α Πανελλήνιου συνεδρίου με θέμα <<Η ΝΑΞΟΣ ΔΙΑ ΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ>>, Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών, Αθήνα 1994. Σταμπολίδης Χ., Κυκλαδική κοινωνία,5000 χρόνια πριν, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού 2016. 33