Η εκκλησιολογία της εορτής των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στη Σλαβική Ορθοδοξία

Savas Kokudev Assistant Professor University St. Kliment Ohridski Svetoslav Ribolov Associate Professor University St. Kliment Ohridski Η εκκλησιολογία της εορτής των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στη Σλαβική Ορθοδοξία Η μνήμη των αγίων Θεσσαλονικέων αδελφών στην πορεία των αιώνων υπέστη μία σημαντική μεταμόρφοση. Στην παρουσίασή μας θα προσπαθήσουμε να δώσουμε την εκκλησιολογική διάσταση αυτής της μεταμόρφωσης, η οποία αντικατοπτρίζεται στη διαμόρφωση της σύγχρονης ταυτότητας των ορθοδόξων Σλάβων. Στους μέσους αιώνες η λειτουργική μνήμη των δύο Θεσσαλονικέων αδελφών εμφανίζεται γιά πρώτη φορά στη Βουλγαρία και γενικά στους Νότιους Σλάβους ήδη στα τέλη του 10 ου αιώνα ή στις αρχές του 11 ου αιώνα. Το πρώτο λειτουργικό κείμενο, στο οποίο αναφέρεται στη μνήμη του αγίου Κυρίλλου και του αγίου Μεθοδίου είναι το Μηνολόγιο του Codex Assemanius 1. Δεν γνωρίζουμε όμως αν η μνήμη των δύο αγίων σ εκείνη την εποχή ήταν γνωστή στούς Σλάβους της Κεντρικής και της Βόρειας Ευρώπης. Όπως ξέρουμε στους Βόρειους Σλάβους ο Χριστιανισμός έφτασε πιό αργά 2. Σ εκείνη την εποχή, στη σλαβική λειτουργική 1 Βλ. Б. Н. Флоря, Д. Чешмеджиев, «Начало почитания Кирила и формирование общего почитания Кирила и Мефодия», Православная Энциклопедия (στο εξής ПЭ), τ. 34, 193-195. 2 Βλ. А. А. Турилов, «Почитание Кирила и Мефодия на Руси и в России до XIX в.», ПЭ, τ. 34, 195-197, τοῦ ἰδίου, «Почитание Кирила и Мефодия на румынских и влашских землях», ПЭ, τ. 34, 198, και του ιδίου, «Б.Н. Флоря, Почитание Кирила и Мефодия в Сербии и в Хорватии», ПЭ, τ. 34, 197-198. 69

Η εκκλησιολογία της εορτής των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου παράδοση, η μνήμη τους εορταζόταν τις ημέρες της Κοιμήσεώς τους, δηλαδή στις 14 Φεβρουαρίου και στις 6 Απριλίου. Τότε το όνομα του αγίου Κυρίλλου εισήχθη στο δεύτερο τροπάριο της τέταρτης ωδής και στο τρίτο τροπάριο της όγδοης ωδής του κανόνα του Σαββάτου της Τυροφάγου κανόνα που γράφτηκε από τον άγιο Θεόδωρο Στουδίτη. Πιθανόν λίγα χρόνια μετά γράφτηκε και το τροπάριο του αγίου Μεθοδίου. Οι μνήμες όμως των δύο αγίων παραπέφτουν στην περίοδο του Τριωδίου, και γι αυτό δεν αναπτύχθηκαν ως ξεχωριστές εορταστικές ακολουθίες. Η υμνογραφία γιά τις μνήμες της Κοιμήσεώς τους γράφτηκε με βάση το μοντέλο της υμνογραφίας των αγίων αποστόλων. Το τροπαρίο του Κυρίλου ξεκινά με «Τὴν Σοφίαν ἐδέχθης», δείχνοντας έτσι τη πλήρη χάριτος ζωή του ως «φιλοσόφου» της Εκκλησίας. Και ο άγιος Μεθόδιος παρόμοια με τους αρχαίους πατέρες υμνολογείται από τον υμνογράφο ως «φωστήρ». Τα δύο τροπάρια βρίσκονται στο Μηναίο του Dragan, βουλγαρικό χερόγραφο από τον 13 ο αιώνα αλλά οι ακολουθίες σίγουρα είναι παλαιότερες 3. Στους μέσους αιώνες η μνήμη των δύο αγίων ενσωματώθηκε στη λειτουργική παράδοση της Βυζαντινής Εκκλησίας. Μάλιστα αυτή ήταν η μητέρα Εκκλησία των βαρβαρικών περιοχών, όπου παργματοποίησαν την ιεραποστολή τους οι δύο άγιοι Θεσσαλονικείς. Επίσης ο τρόπος με τον οποίο διασώζονται από τους μαθητές τους τα περιστατικά του βίου τους που σχετίζονται με την Εκκλησία της Ρώμης αναδεικνύει ακόμα μία φορά τη στενή και αναμφίβολη σχέση των ίδιων με την Κωνσταντινούπολη. Η υμνογραφία γιά τους δύο αγίους που γράφτηκε στη 3 Βλ. Το Τροπάριο στην ακολουθία του αγ. Κυρίλου (κατά το Μηναίο του Dragan) στο: Й. Иванов, Български старини из Македония, София 1970, 297, καὶ τὸ Τροπάριο του αγ. Μεθοδίου στην Ακολουθία του αγ. Μεθοδίου (κατά το Μηναίο του Dragan) όπ. παρ. 302. 70

Savas Kokudev Svetoslav Ribolov Βουλγαρία εκείνη την εποχή φέρει αυτό τον προσανατολισμό. Το γεγονός αυτό αναδεικνύει ότι οι νεοφώτιστοι Χριστιανοί Σλάβοι ανήκαν σε μία Οικουμενική Ορθοδοξία, η οποία είχε το κέντρο της στην Κωνσταντινούπολη και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Κατά την εποχή όμως που τα εδάφη του Α Βουλγαρικού Βασιλείου ενοποιήθηκαν ξανά με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έκαναν την εμφάνισή τους μερικά απόκρυφα κείμενα μεσιανικού χαρακτήρα, τα οποία έφεραν την αίσθηση ενός επαρχιακού βουλγαρικού πατριωτισμού. Αυτά είναι τα εξής: 1. Η «Βουλγαρική απόκρυφη χρονογραφία», γνωστή σε μεταγενέστερο χειρόγραφο από τον 13 ο αιώνα, αλλά πιθανόν γραμμένη τον 12 ο αιώνα. 2. Ο «Λόγος Κυρίλλου του Φιλοσόφου», κείμενο στο οποίο ο πρωταγωνιστής είναι ο άγιος Κύριλος, και ο ίδιος είναι ο βαπτιστής των Βουλγάρων. Πραγματικά ο συγγραφέας ή μαλλον ο μεταφραστής αυτού του κειμένου μπερδεύθηκε με ένα πρωτότυπο ελληνικό κείμενο τον «Λόγο του Κυρίλλου Καππαδοκίας» - το οποίο προσάρμοσε και ενέταξε σε βουλγαρική συνάφεια. 3. Τέλος, το τρίτο κείμενο είναι ο παλαιότερος Βίος του αγίου Ιωάννου Ρίλας. Το κείμενο προέρχεται από τον 12 ο αιώνα, αλλά σώζεται σε μεταγενέστερο χειρόγραφο, από τον 15 ο αιώνα. Αυτός είναι ένας απλός και λαϊκός Βίος, ο οποίος δεν χρησιμοποιούνταν από την επίσημη Εκκλησία. Σ αυτό το κείμενο για πρώτη φορά καταγράφεται η συνάντηση του Βούλγαρου βασιλέα Πέτρου με τον άγιο Ιωάννη, και επαναλαμβάνεται η ιστορία με τη βάπτιση των Βουλγάρων από τον άγιο Κύριλο τον Φιλόσοφο. Παρά το επαρχιακό χαρακτήρα αυτών των κειμένων και το πατριωτικό ενθουσιασμό τους για την ανύψωση του βούλγαρου ηγεμόνα δεν αμφισβητείται η πρωταρχική θέση 71

Η εκκλησιολογία της εορτής των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου της Κωνσταντινούπολης. Αντίθετα, είναι αυτονόητη η αντίληψη ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο διατηρεί τo πρωτείο του. Από την εποχή του Β Βουλγαρικού Βασιλείου (13 ος - 14 ος αιώνας) διασώθηκαν ορισμένα χειρόγραφα με δύο Σύντομες Ακολουθίες των δύο θεσσαλονικέων αδελφών και δύο Σύντομους Βίους τους, την Κοίμηση του Κυρίλλου και την Κοίμηση του Μεθοδίου που προέρχονται πιθανόν από τον 13 ο αιώνα 4. Εδώ, σύμφωνα με τα πρότυπα της απόκρυφης λογοτεχνίας, σημειώνεται πως οι δύο αδελφοί έχουν βουλγαρική καταγωγή αλλά ταυτόχρονα δεν αμφισβητείται το γεγονός ότι αυτοί είναι κληρικοί του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης. Ακόμα και στα κείμενα αυτά η πνευματική τους σχέση με την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης δεν καταλύεται 5. Τον 15 ο και 16 ο αιώνα οι Βίοι τους συναντώνται σε συλλογές που προέρχονται από την κληρονομιά της Σχολής του Τυρνόβου. Αυτοί είναι: η «Συλλογή του Ζάγκρεμπ» από το 1469 και ο «Πανηγυρικός της Ρίλας» του Βλαδισλάβου του Γραμματικού από το 1479. Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας η μνήμη των δύο αγίων δεν είναι παρά πολύ δημοφιλής και έχει καθαρά εκκλησιαστικό και πνευματικό χαρακτήρα. Δεν παρατηρείται καμία εθνική ή ιδεολογική εκμετάλευση της εορτής. Τον 19 ο αιώνα όμως η μνήμη τους αρχίζει να αξιοποιείται από τη ρωσικής αυτοκρατορική ιδεολογία. Η αναγέννηση της εορτής ξεκίνησε το 1855 με το πανρωσικό εορτασμό της επετείου για τα 1000 χρόνια του σλαβικού αλφαβήτου. Εκείνη την περίοδο η μνήμη των δύο αγίων 4 Ο βούλγαρος ιστορικός και εκπρόσωπος της ρομαντικής ιστοριογραφίας Ζλατάρσκυ δέχεται πως αυτά τα κείμενα προέρχονται από τον 10 ο αιώνα αλλά η θέση του δεν υποστηρίζεται από τις πηγές. 5 Βλ. τα δύο κείμενα των τροπαρίων: Й. Иванов, ὅπ. παρ., 283-290. 72

Savas Kokudev Svetoslav Ribolov προωθήθηκε από το κίνημα των διανοουμένων Σλαβοφίλων στη Ρωσία. Πρόκειται για το κίνημα το οποίο γέννησε τον πανσλαβικό σωβινισμό που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφοση της νεότερης εθνικής ταυτότητας των Βουλγάρων. Γιά τους εορτασμούς γράφτηκε νέα Ακολουθία των δύο αγίων σε Εκκλησιαστική Σλαβική γλώσσα και προσδιορίσθηκε νέα ημέρα της εορτής τους η 24 η Μαΐου (με το παλαιό ημερολόγιο), η 11 η Μαΐου (με το καινούργιο). Έτσι, εγκαταλείφθηκε η παλαιά παράδοση να τιμάται η μνήμη της κοίμησεώς τους τον Φεβρουάριο και τον Απρίλιο 6. Σε σχέση με την επέτειο αυτή την τέταρτη και την πέμπτη δεκαετία του 19 ου αιώνα υπήρξε η τάση εκ μέρους μερίδας βούγαρων διανοούμενων, που βρίσκονται υπό τη ρωσική επιρροή, να προσελκύσουν το εδιαφέρον και τη συμπάθεια της ρωσικής κοινωνίας για το βουλγαρικό ζήτημα. Ο Κωνσταντίνος Φώτινοβ, ο Γεώργιος Ρακόβσκυ και ο Βασίλειος Απρίλοβ έγραψαν ή μετέφρασαν ρωσικά, σερβικά και τσεχικά κείμενα αφιερωμένα στο έργο των αγίων αδελφών. Αυτοί είναι οι πρώτοι που παρουσίασαν το έργο του Κυρίλλου και του Μεθοδίου ως έχον απόλυτα «βουλγαρικό χαρακτήρα» μέσα όμως από την προοπτική της ένταξης των Βουλγάρων στο μεγάλο έθνος των Σλάβων. Στη Σερβία και στην Αυστροουγγαρία γράφτηκαν επίσης κείμενα στο ίδιο πνεύμα υπογραμμίζοντας, ωστόσο, το πανσλαβικό χαρακτήρα του έργου τους 7. Η Ακολουθία που γράφτηκε την πέμπτη δεκαετία του 19 ου αιώνα από κάποιο ρώσο υμνογράφο αποτελεί πραγματικά μια μεταποίηση των τροπαρίων των αγίων 6 Э.П.П., «Почитание Кирила и Мефодия в Росии в XIX-XXI вв., ПЭ, τ. 34, 201-204. 7 Βλ. Б. Ангелов, «Българското възраждане и делото на Кирил и Методий», Кирило-Методиевска Εнциклопедия, τ. 1 (Α-3), 294-310. 73

Η εκκλησιολογία της εορτής των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου αποστόλων Πέτρου και Παύλου και των Τριών Ιεραρχών αλλά με μία σημαντική αλλαγή. Προστέθηκαν εκφράσεις όπως: «πάντα τὰ ἔθνη τῶν Σλάβων βεβαιωθήναι ἐν Ὀρθοδοξίᾳ καὶ ὁμόνοιᾳ». Τα νέα τροπάρια βρίσκονται στην Μεγάλη Οκτώηχο και αναπτύχτηκε πια μία πραγματική εόρτιος Ακολουθία για την 24 η Μαΐου (με το παλαό ημερολόγιο). Στο Β Βουλγαρικό Βασίλειο, τον 14 ο αιώνα υπήρξαν προσπάθειες να συνδεθεί η μνήμη των αγίων με τη μνήμη του αγίου Κυρίλου Αλεξανδρείας και να μετακινηθεί η εορτή τους στο πρώτο ημίσυ Μαΐου αλλά αυτή η μετακίνηση δεν καθιερώθηκε. Στη Ρωσία του 19 ου αιώνα όμως η εορτή αυτή καθιερώθηκε με μεγάλη επιτυχία επειδή, όπως γράφουν ίδιοι οι ρώσοι ερευνητές, συνδέθηκε στενά η θρησκεία με τη γλώσσα και το κράτος 8. Απ αυτή όμως λείπουν πλέον όλοι όσοι δεν μιλάνε «σλαβική γλώσσα» ενώ «όλα τα έθνη των Σλάβων» πρόκειται να ενωθούν κάτω από τo σκήπτρο του ρώσου αυτοκράτορα και θα αποτελέσουν μία Εκκλησία τη Ρωσική, έδρα της Τρίτης Ρώμης. Η συνάφεια αυτής της εκκλησιολογικής μεταμόρφοσης είναι η εξής: Με τη πτώση του Βυζαντίου και ιδιαίτερα με την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η ορθόδοξη εκκλησιολογία βρέθηκε σε κρίσιμη κατάσταση. Το Πατριαρχείο Μόσχας ιδρύθηκε στα τέλη του 16 ου αιώνα ως μία «Βασιλική Εκκλησία» και βρισκόταν πλήρως υπό το έλεγχος του βασιλέα. Στα χρόνια του Μεγάλου Πέτρου ο Πατριάρχης Μόσχας υποκαταστάθηκε από τον βασιλικό επίτροπο για να βρίσκεται η Εκκλησία σε ακόμα πιο στενή εξάρτηση από τη βούληση του βασιλέα. Αυτό το μοντέλο κυριάρχησε, αν και με διαφορετική δυναμική, στα κράτη των 8 Э.П.П., 201-202. 74

Savas Kokudev Svetoslav Ribolov Βαλκανίων που εμφανίστηκαν τον 19 ο αιώνα 9. Μετά όμως από την ελληνική επανάσταση του 1821 το νέο ελληνικό κράτος ακολούθησε μια πορεία δημοκρατικής ανάπτυξης ευρωπαϊκού χαρακτήρα, ενώ οι ρώσοι πολιτικοί ξεκίνησαν την πολιτική του πανσλαβισμού. Όλοι οι Σλάβοι έπρεπε να επανενωθούν με την «Αγία Ρούς» και αυτή η ιδέα ενέπνευσε ιδιαίτερα τους σλαβοφώνους Ορθοδόξους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Προωθήθηκε μάλιστα η θεολογική θέση ότι στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν υπάρχει πρωτείο, ή τουλαχιστον δεν υπάρχει χωρίς χριστιανό αυτοκράτορα. Οργανικό παράγωγο αυτής της αντίληψης είναι το βουλγαρικό σχίσμα του 1872 10. Αυτή η ιδέα δεν εξαφανίσθηκε ούτε και την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης, όταν ο Ιωσήφ Στάλιν προσπάθησε να αφαιρέσει το πρωτείο της Κωνσταντινούπολης και να ιδρύσει «Ορθόδοξο Βατικανό» στη Μόσχα, στα τέλη της δεκαετίας του 40 και στις αρχές της δεκαετίας του 50. Την ίδια τάση είδαμε να επαναλαμβάνεται και κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου τα τελευταία χρόνια 11. Το αποτέλεσμα αυτής της μεταμόρφοσης της εορτής των αγίων θεσσαλονικέων αδελφών, σ αυτή την εκκλησιολογική συνάφεια κατά τους τελευταίους δύο αιώνές είναι το εξής. Στις σλαβικές χώρες, όπου εορτάζεται η μνήμη του αγίου Κυρίλου και αγίου Μεθοδίου, οι μαθητές αντιλαμβάνονται το έργο τους ως εθνικού χαρακτήρα και συνδέουν τις προσωπικότητές τους με την εθνική τους 9 Ал. Шмеман, «Идеята за примата в Православната еклисиология», Християнство и култура, 40 (2009), 25-46. 10 К. Янакиев, «Имперската злоупотреба с православието», Портал култура, http://kutura.bg/web 11 Д. Калканджиев, «БПЦ в геополитиката на Сталин», http://www.orthopuzzle.com/2015/02/blog-post.html 75

Η εκκλησιολογία της εορτής των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου ταυτότητα, καθώς αυτοί παρουσιάζονται ως εθνικοί ήρωες και δάσκαλοι του έθνους 12. Έτσι, αντί να λειτουργεί ως μέσο επικοινωνίας, διαλόγου και συγκρότησης των ορθοδόξων λαών, και ιδιαίτερα ως μέσο προώθησης του ρόλου της Μητέρας Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης, η εορτή των δύο αγίων χρησιμοποιείται σήμερα ιδιαίτερα στη Βουλγαρία γιά πατριωτικούς και καθαρά πολιτισμικούς σκοπούς. Στην Ρωσία υπογραμμίζεται ο πανσλαβικός χαρακτήρας του έργου τους και συνδέεται περισσότερα με το ρόλο της «Αγίας Ρους» στην ιστορία ως κληρονόμος του Βυζαντίου 13. Εννοείται βέβαια ότι η εορτή έχει απομακρυνθεί από το ευχαριστιακό χαρακτήρα της λειτουργικής τους μνήμης. Το έργο των δύο αγίων, ωστόσο, δεν μπορεί να απομακρυνθεί και να αποκοπεί από τη βαθιά αφιέρωση των ιεραποστόλων, οι οποίοι παρέδωσαν την καρδιά τους γιά να μαρτυρήσουν γιά την πίστη στον Χριστό, ο οποίος είναι «ο ίδιος χθές, και σήμερα και στους αιώνες» (Εβρ. 13:8). Ο ίδιος ο Χριστός άλλωστε οδηγούσε τους δύο ιεραποστόλους στη Κεντρική Ευρώπη. 12 Ев. Моисеев, «Русская Церковь как основа Русского мира, Руский мир как основа Вселенской Церкви», http://www.bogoslov.ru/text/print/501891.html 13 Βλ. А. Дудченко, «Русский мир манифест филетизма», http://www.bogoslov.ru/text/print/505334 76

Savas Kokudev Svetoslav Ribolov About the authors Fr. Savvas (Shtoni) Kokoudev is an Assistant Professor in Comparative Theology at the Faculty of Theology, University of Sofia. His research interests include ecclesiological debates between Constantinople and Rome in historical and contemporary context, the problems of Eucharistic ecclesiology, etc. Svet Riboloff is an Associate Professor in Greek Patristic Literature and Greek Language. His research interests are in the Greek Fathers of the 4th and the 5th century as well as in the Ancient Greek heritage in the Orthodox tradition. 77

Η εκκλησιολογία της εορτής των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου 78